معدن نمك چهرآباد جايگاه مردان نمكي

معدن نمك چهرآباد جايگاه مردان نمكي

معدن نمك چهر آباد با ارتفاع 1350 متر از سطح دريا در 75 كيلومتري غرب شهر زنجان و يك كيلومتري جنوب روستاي حمزه لو قرار دارد . از نظر جغرافيايي اين ناحيه در حوضه آبريز رودخانه قزل اوزن قرار دارد و از تپه ماهور ها و ارتفاعاتي تشكيل شده كه به صورت يك رشته متصل به هم در جهت شمال غرب به جنوب شرق كشيده شده اند . كوه معدن از سمت شرق وغرب به رودخانه هاي فصلي مهر آباد و چهر آباد محدود است . از جنوب نهر كوچك آجي چاي آنرااحاطه مي كند و از شمال نيز به محل التقاي رودهاي مهر آباد و چهر آباد ، در نزديكي روستاي حمزه لو مشرف است . آب و هواي منطقه نيمه كوهستاني با تابستان هاي گرم و زمستان هاي سرد است .
كوه معدن حدود يك كيلومتر مربع وسعت دارد . از اين محدوده فقط بخشهايي از غرب و جنوب غرب معدن قابل بهره برداري است . آن بخش از معدن كه به رودخانه هاي چهر آباد و نهر آجي چاي مشرفاست . داراي رگه هاي بسيار غني نمك است كه استخراج سنتي نمك در گذ شته و بهره برداري فعلي آن نيز امروزه به همين بخش محدود است .

تا سال 1372 بهره برداري نمك در معدن چهر آباد به صورت سنتي و با استفاده از ابزار هاي دستي انجام مي شد . در سال 72 شركت زنجان نصر برنده مزايده بهره برداي از معدن نمك گرديد و از اين تاريخ به بعد بهره برداري از معدن با استفاده از ماشين آلات مكانيكي آغاز شد . در اولين سال بهره برداري در زمستان 1372 معدن كاران به هنگام باطله برداري و استخراج نمك با بولدوزر نيم تنه انساني را كه ريش و موي بلند داشت يافتند اين نيم تنه به دليل سالم باقي ماندن در محيط نمكي به مرد نمكي معروف شد و پس از پايان مطالعات به موزه ملي منتقل شد و تا به امروز در آنجا نگهداري مي شود .

پس از آگاهي از خبر كشف ، پژوهش هاي باستان شناختي نجات بخشي در زمستان همان سال ابتدا به سرپرستي هوشنگ ثبوتي و سپس علي اصغر مير فتاح انجام شد . در نتيجه كاوش شماري اشياي جالب و متنوع از معدن بدست آمد .مهمترين يافته سال 1372 ،كشف پاي چپ مرد نمكي 1 بود كه در داخل چكمه هاي بلند قرار داشت . جنس چكمه از چرم و بلندي آن 48 سانتي متر بود .

با پايان گرفتن كاوش جسد و اشياي مكشوفه براي مطالعات و بررسي هاي بيشتر به آزمايشگاه تحقيقاتي پژوهشكده مرمت منتقل گرديد و تحقيقات و مطالعات آزمايشگاهي در زمينه هايي از جمله آزمايش سال يابي بررسي هاي استخوان شناسي با كمك تصوير برداري سي تي اسكن ، تعيين گروه خوني ، آزمايش dna و... انجام شد .

نتيجه سال يابي كربن 14 بر روي نمونه اي استخواني و پارچه اي قدمت مرد نمكي شماره 1 را 1700 سال قبل يعني اوايل دوره سا ساني تعيين نموده همچنين بررسي هاي بيشتر نشان داد كه نيم تنه مكشوفه مربوط به مرد ميان سالي بوده كه قبل از مرگ ضربه شديدي بر سر و صورت او خورده است .

كشفيات جديد سال 1383  :

با وجود كشف استثنائي مرد نمكي 1 در سال 1372 متاسفانه تلاش چنداني براي تعطيل نمودن استخراج مكانيكي و لغو بهره برداري از معدن صورت نكرفت . در پائيز 1383 معدن كاران در حين كار با بولدوزر مجددا با بقاياي اسكلت انساني مواجه شدند كه به دليل كار با بولدوزر تا حد زيادي متلاشي شده بود . با جستجوي معدن كاران در ميان خاكهاي آشفت علاوه بر جمع آوري قسمتهايي از بقاياي انساني تكه تكه شده ، شماري اشيا بدست آمد كه توسط بهره بردار به اداره ميراث فرهنگي و گردشگري استان منتقل شد .
بررسي هاي اوليه بر روي بقاياي انساني ، كه پس از انتقال به ميراث فرهنگي ، مرد نمكي 2 نام گذاري شد نشان داد كه اين بقايا متعلق به مردي ميانسال با ميلنگين قد حدود 180 سانتي متر بوده كه در جريان ريزش ديواره ها و سقف تونل كشته شده است . از جمله اشيايي كه همراه اين مرد نمكي يافت شد مي توان به تكه سبد و ميخهاي چوبي ، طنابهاي گياهي ، منسوجات و ... اشاره كرد .
كشف اتفاقي مرد نمكي 2 و مجموعه اي از اشيا موجب از سر گيري پژوهش هاي باستان شناختي در معدن نمك چهر آباد بعد از گذشت 11 سال گرديد بنا براين كاوش در معدن با وجود شرايط آب و هوايي نا مناسب و دشوار در دي ماه 1383 به منظور نجات بخشي آثار و بقاياي باقي مانده آغاز شد .
فصل اول كاوش با اهداف مورد نظر در دي و بهمن 1383 به انجام رسيد . با وجود نتايج بسيار درخشان فصل نخست ، به دليل وجود پرسش ها و ابهاماتي كه در زمينه هاي مختلف وجود داشت تصميم به ادامه كاوش در فصل آينده گرفتيم . در نتيجه كاوش فصل دوم به سر پرستي نگارنده در پائيز 1384 آغاز شد .
اهداف كاوش درفصل دوم روشن ساختن 4 موضوع اصلي در معدن چهر آباد بود .
1- روش هاي در استخراج سنتي نمك

2- كاركرد محوطه

3- ادوار بهره برداري

4- ارتباط معدن نمك چهر آباد محوطه هاي تاريخي پيرامون خود

يافته ها

در نتيجه كاوش دو فصل مقاديرزيادي اشياي جالب توجه از معدن چهر آباد بدست آمد كه بسياري از آنها اشياي تهيه شده از مواد آلي است . معدن چهر آباد به دليل داشتن محيط نمكي تنها محوطه باستاني در ايران است كه مواد آلي موجود را به خوبي در خود حفظ كرده و سالم نگه داشته است .
مواد آلي به دليل خاصيت فنا پذيري زود هنگام در محوطه هاي باستاني به ندرت يافت مي شود . يا در صورت كشف در شرايط بسيار نا مطلوبي بدست مي آيند . اما در معدن چهر آباد به دليل وجود مقادير فراوان نمك كه باعث محدود شدن فعاليت ميكرو ارگانيسم ها مي شود ، بسياري از اشيا از جمله اشياي تهيه شده از مواد آلي بسيار سالم و در شرايط مطلوبي مي باشند .

يافته هاي معدن را مي توان در گروه هاي زير تقسيم بندي نمود .

1- يافته هاي گياهي
أ‌- چوب
ب‌- هسته ميوه هاي گياهي
ت‌- طناب هاي گياهي
ث‌- دسته چاقو
ج‌- سوزن چوبي
ح‌- جارو
خ‌- شانه
د‌- آتش زنه
2- بقاياي جانوري
أ‌- استخوان
ب‌- پر پرندگان
ت‌- فضولات حيواني
ث‌- بقاياي خشك شده جانوري
3- بقاياي انساني
4- منسوجات ساده و منقوش
5- پوست و چرم
6- نخها و ريسمانها
7- ابزارهاي استخراج نمك شامل چكش ، تيشه ، كلنگ
 

مرد نمكي شماره 3  :

مرد نمكي 3 همچون مرد نمكي 2 به صورت اتفاقي و طي كار باطله برداري بولدوزر توسط معدن كاران در سال 1383 كشف شد به دليل سقوط يك صخره بسيار بزرگ نمك بر روي مرد نمكي 3 و همچنين كشفآن توسط بوادوزر ، اين جسد نيز به صورت متلاشي شده ، و تكه تكه بدست آمد .

آنچه كه مرد نمكي 3 ناميديم در واقع بقاياي استخوان ، لباس ، و قسمتهايي از بافت نرم فردي بود كه همچون معدنچيان ديگر بر اثر ريزش تونل و سقوط يك سنگ چند تني روي او كشته شده بود .

مرد نمكي شماره 4

مرد نمكي 4 سالم ترين و كاملترين جسد نمكي بدست آمده از معدن چهر آباد است . عليرغم آسيب ديدگي به هنگام مرگ تقريبا بيشتر قسمتهاي بدن سالم باقي مانده است كه شامل مجموعه اي از استخوان ها و بافت نرم وي است كه بر اثر از دست دادن آب بدن كاملا خشك شده است . به هنگام كشف جسد در وضعيت دمر قرار داشت . به شكلي كه به صورت و قسمت جلوي بدن روي خاك قرار گرفته بود . دستها از ناحيه آرنج خم شده دست چپ روي زمين و دست راست در حالت تقريبا مشت شده بود . پاي راست به صورت نيمه باز و پاي ديگر جمع شده در زير شكم قرار داشت . با وجود شكستگي جمجمه در چند قسمت دليل مرگ براساس تحقيقات دكتر شكوهي با عكسبرداري سي تي اسكن فشار بر قفسه سينه و پارگي قلب در نتيجه ريزش تونلها و فرود آمدن خاك و آوار روي وي بوده است .

براساس تحقيقات انجام گرفته مشخص شد اين موميايي طبيعي ، پسر جواني بوده كه به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است . قد اين موميايي 170 تا 175 سانتي متر است . بر گوشهايش حلقه فلزي ديده مي شود . موهاي سر وي كوتاه و به رنگ خرمايي است . به همراه اين جوان موميايي شده اشياي جالب توجهي نيز كشف گرديد . يكي از اين اشيا چاقوي فلزي با دسته استخواني است كه در غلافي چرمي به كمربند پارچه اي او بسته شده است ازاشياي ديگر مي توان به دو كوزه كوچك سفالي سالم اشاره كرد . همچنين ظنابهاي گياهي يك مهره كوچك با لعاب //ابي يك پي سوز سالم دود زده ، 11 تكه سفال و ... نيز همراه اين جسد يافت شده است .
از ويژگيهاي بسيار مهم اين موميايي طبيعي ، لباس كامل است كه برتن او ديده مي شود . اين لباس از بالا پوشي بلند ، يك شلوار و كفش چرمي تشكيل شده است .

مرد نمكي شماره 5

اين موميايي طبيعي نيز در كاوش فصل دوم در حالي يافت شد كه به جز سد بقيه قسمتهاي بدن زير صخره و سنگ هاي آواري بزرگ قرار گرفته بود . شكل جسد نشان مي داد كه اين شخص نيز همچون نمونه هاي قبلي بر اثر حادثه اي كه منجر به تخريب و ريزش تونل گرديده ، كشته و مدفون شده است بز خلاف موميايي نمكي شماره 4 بيشتر بافت بدن مرد نمكي 5 پوسيده شده و از بين رفته بود بافت نرم فقط در قسمت هايي كوچك از دو دست ، پاها بخش هايي از صورت ، سينه و لگن باقي مانده بود . موي سر جسد به شرايط محيطي كه مرد نمكي در آن قرار گرفته بر مي گردد . كم بودن ميزان نمك در اين محيط نفوذ آب از بالاي كوه به اين بخش از معدن از دلايل اصلي پوسيده شدن زياد مرد نمكي 5 است .

نتايج  :
پيش از كاوش هاي دو فصل 83 و 84 در معدن نمك چهر آباد براساس يافته هاي 12 سال پيش تصور بر اين بود كه معدن ، محل كشته شدن شاهزاده ساساني و يا نماينده هيئت حاكمه اقوام سكايي در سده 8 پيش از ميلاد بوده است . اما با كاوش هاي دو فصل اخير مشخص گرديد كه همه موميايي هاي مكشوفه از معدن كارگران و معدن كاراني بودند كه در نتيجه ريزش معدن و فرو ريختن ديواره ها و سقف و تونلها كشته و مدفون شده اند . طبق كاوش هاي انجام يافته همچنين مشخص شد كه معدن از حدود اواخر عصر آهن شناسايي شده است . براساس آزمايشات ساليابي كربن 14 مشخص شد كه مرد نمكي 3 ، 4 ، 5 ، مربوط به دوره هخامنشي با قدمت حدود 2300 سال و مرد نمكي 1 ، 2 ، مربوط به دوره اشكاني و اوايل ساساني ، با قدمت حدود 1800 سال قبل است . بنابراين با توجه به شواهد و مدارك موجود ، ريزش تونل هاي معدن چهر آباد ، دست كم دوبار و با فاصله زماني حدود 500 سال رخ داده است . نخستين بار در حدود 2300 سال پيش و به هنگام فعاليت معدن كاران بخش بزرگي از تونل هاي معدن ريزش و در آن مردان نمكي 3 ، 4 ،5 كشته شده اند و سپس با گذشت حدود 600-500 سال دوباره حادثه اي ديگر معدن نمك رخ داده و در نتيجه آن مردان نمكي 1و2 نيز كشته و مدفون شده اند .

 در حال حاضر به استثناي موميايي نمكي شماره 1 در موزه مليn كشور نگهداشته مي شود بقيه اجساد و اشياي بدست آمده از معدن چهرآباد به صورت موقت در موزه ، رختشويخانه زنجان در شرايط مطلوب ، تحت نظارت كارشناسان مربوط نگهداري مي شوند . پس از افتتاح موزه ، بزرگ باستان شناسي زنجان در عمات ذوالفقاري مجموعه مكشوفه از چهر آباد به آنجا منتقل خواهد شد و در معرض تماشاي عموم قرار خواهد گرفت.