یشینه تاریخی
اولین مراسم سوگواری را زینب خواهر وی در مسجد کوفه برایش برگزار کرد. قبل از آن در کنار اجساد کشته‌شدگان در کربلا برگزار شد.[۶]
سوگواری برای حسین
سابقهٔ سوگواری و برپایی عزاداری برای حسین بن علی به اولین روزهای بعد از عاشورا، در محرم سال ۶۱ هجری می‌رسد. از علی بن حسین چنین روایت شده‌است:
پس از حادثهٔ عاشورا، هیچ بانویی از بانوان بنی‌هاشم، سرمه نکشید و خضاب ننمود و از خانهٔ هیچ یک از بنی‌هاشم دودی که نشانهٔ پختن غذا باشد، بلند نشد، تا آنکه، ابن زیاد به هلاکت رسید. ما پس از فاجعهٔ خونین عاشورا پیوسته اشک بر چشم داشته‌ایم
[۷]
سینه زنی
یک نقاشی از دوران قاجار که عزاداری برای حسین بن علی را نمایش می‌دهد.
در کتاب تحفة النظار و غرائب الامصار یا همان سفرنامه ی ابن بطوطه جلد اول، وی از زمان اقامتش در شهر شوشتر نقل می‌کند که وقتی پسر حاکم شوشتر در گذشت، مردم به مسجد آمدند، در حالی که لباس های مندرس پوشیده بودند و در دو دسته روبروی هم قرار گرفته و در حالی که بر سینه می‌زدند این شعر را تکرار می‌کردند "خوندگار ما، خوندگار ما" و حاکم شوشتر (صاحب عزا) نیز در بالای مسجد نشسته بوده‌است. (توضیح این که خوندگار به معنی بزرگ و حاکم است)
از این گزارش تاریخی میتوان فهمید که ایرانیان در گذشته و حتی قبل از رواج تشیع نیز سینه زنی داشته‌اند و این کار را برای بزرگانشان انجام می داده‌اند و طبعاً پس از تشیع نیز این رسم را در مورد عزاداری عاشورا استفاده کرده‌اند. این نکته واضح تر می‌شود وقتی می‌بینیم که عزاداری به صورت سینه زنی بیشتر در مناطقی رواج دارد که فرهنگ ایرانی در آن نفوذ داشته‌است. جالب آنکه بسیاری از نوحه های زبان عربی برای سینه زنی مناسب نیست و دسته های عزادار عرب با تکان دادن دست آن نوحه ها را می‌خوانند.
ادبیات عاشورایی
نوشتار اصلی: ادبیات عاشورایی
بخش اندکی از قصیدهٔ سیف فرغانی (قرن ششم و متعلق به سرزمین کنونی فرغانه در ازبکستان) در مصیبت حسین و یاران او:
|
ای قوم، در این عزا بگریید |
|
برکشتهٔ کربلا بگریید |
|
در ماتم او خمش مباشید |
|
یا نوحه کنید، یا بگریید |
|
اشک از پی چیست؟ تا بریزید |
|
چشم از پی چیست؟ تا بگریید |
همچنین شعر معروف محتشم کاشانی (سدهٔ ۱۰ قمری) در رثای واقعه کربلا که اینگونه آغاز می‌شود:
|
باز این چه شورش است که در خلق عالم است |
|
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟ |
|
باز این چه رستخیز عظیم است؟ کز زمین |
|
بی نفخ صور، خاسته تا عرش اعظم است |
|
این صبح تیره باز دمید از کجا کزو |
|
کار جهان و خلق جهان جمله در هم است |
|
گویا طلوع می‌کند از مغرب آفتاب |
|
کآشوب در تمامی ذرات عالم است |
|
گر خوانمش قیامت دنیا، بعید نیست |
|
این رستخیز عام، که نامش محرم است |
سوگواری در میان غیر مسلمانان
سوگواری عاشورا مختص شیعیان نیست. در ایران ارامنه نیز دستجات عزاداری دارند.[۸][۹]
در ترینیداد و توباگو [۱۰] و جامائیکا[۱۱] تمامی گروه‌های قومی و مذهبی در مراسمی که به زبان محلی «هوسِی» خوانده می‌شود شرکت می‌کنند و به سوگواری می‌پردازند.[نیازمند منبع] همچنین زرتشتیان نیز در این ماه به عزاداری برای امام سوم شیعیان می پردازند و او را داماد ایرانیان می دانند با توجه به اینکه شهر بانو دختر یزدگرد سوم همسر او بوده است.
عاشورا در زمان جاهلیت
از سنن دارمی روایت شده که رسول خدا(ص) فرمود: این روز روز عاشوراست و قریش این روز را در جاهلیت روزه می‌گرفتند پس هر کدام شما (مسلمین) دوست دارد روزه بگیرد، بگیرد و هر کدام دوست دارد روزه را ترک کند، ترک کند.[نیازمند منبع]
رسول خدا به روزهٔ روز عاشورا امر کرد تا هنگامی که روزه ماه رمضان واجب شد. آنگاه فرمود : هر کس میخواهد، روز عاشورا را روزه بگیرد و هر کسی میخواهد افطار کند.[نیازمند منبع]
کشته‌شدگان عاشورا
نوشتار اصلی: فهرست کشته‌شدگان واقعه کربلا
نگرش مذاهب دیگر
اهل سنت
.
علم سیوندی در سیوند ، تاثیر باورهای زرتشتی و ایران باستان بر اعتقادات شیعی
اهل سنت روز عاشورا را سالگرد روزی می‌دانند که موسی دریای سرخ را شکافت و خودش و پیروانش از آن عبور کردند. اهل سنت این روز را گرامی می‌داند و روزه گرفتن در این روز را مستحب می‌دانند، در حالی که شیعیان روزه گرفتن در روز عاشورا را مکروه می‌دانند
در مورد واقعه عاشورای سال ۶۱ اغلب تاریخ نگاران اهل سنت از جمله محمد بن جریر طبری، بلاذری، ابن سعد، ابن قتیبه دینوری، احمد بن داوود دینوری و ابن اثیر واقعه کربلا را به تفصیل و بر اساس روایت ابومخنف بیان کرده‌اند.[نیازمند مدرک] این درحالی است که شیعیان معتقد هستند که بعد از واقعه عاشورا، بنی امیه به جعل منابع اسلامی پرداخت و به بهانه کشتن امام سوم شیعیان این روز را عید اعلام نمود و در این روز روزه می‌گرفتند.
یهودیت
این روز معادل یوم‌کیپور - عید یهودیان در روز دهم ماه تیشری- شمرده شده‌است.[۱۲]
سایر
همچنین زمان بسیاری وقایع سرنوشت ساز برای پیامبران پیشین به این روز منتسب شده‌است. پذیرش توبه آدم، پایان طوفان نوح، گذشتن ابراهیم از میان آتش، بینا شدن یعقوب، بهبود بیماری ایوب و انتقال عیسی به بهشت پس از تلاش ناموفق یهودیان برای مصلوب کردن او، همگی مطابق برخی روایات در این روز اتفاق افتاده‌اند.[۱۳]
