مهارتهای آداب معاشرت

مقدمه
دوست داريم زندگى هايمان ، سرشار از صميميت و خونگرمى و صفا باشد.
حـريـم انـسـانها و حرمت همگان ، محفوظ بماند و معاشرت هايمان نشاءت گرفته از فرهنگ قرآنى و تعاليم مكتب باشد.
و اين ، يعنى زندگى مكتبى .
پـايـدارى و اسـتـحكام رابطه هاى مردمى ، در سايه رعايت نكاتى است كه برگرفته از حقوق متقابل افراد جامعه باشد.
در ايـنـكه چگونه بايد زيست و چه سان با ديگران بايد رابطه داشت ، نكته اى است كه در بحث آداب معاشرت مى گنجد.
بـر خـلاف فـرهـنـگ غـربـى ، روح و مـحتواى فرهنگ دينى ما بر پايه ارتباط، صميميت ، تعاون ، همدردى و عاطفه استوار است . جلوه هاى اين فرهنگ بالنده نيز در دستورالعملهاى اخلاقى اسلام ديده مى شود.
زنـدگـى مـكـتبى ، در سايه شناخت اين رهنمودها و به كار بستن آنها در صحنه هاى مختلف زنـدگـى اسـت ، نـه بـا شـعـار و ادعـا. به هر ميزان كه معيشت و معاشرت ما با اين گونه هـدايـتـهـاى ديـنى در مقوله رفتار، هماهنگ باشد، به همان اندازه زندگيهايمان مكتبى است . مسلمان بايد به گونه اى در چهارچوب اصول و سنن فرهنگ دينى خودش زندگى كند كه بـا شـهـامت و افتخار، بتواند امضاى دين را پاى همه رفتارش بگذارد و زندگيش برچسب اسلام داشته باشد و الگوى اسلامى را بر زندگى خويش در خانه و جامعه ، سايه افكن سازد.
آداب برخورد، ديد و بازديد، رفت و آمدهاى خانوادگى و دوستانه ، نحوه گفتار و رفتار بـا اقـشـار مـخـتـلف ، دوسـتـى و حـد و حـدود آن ، مراعات آن ، مراعات حقوق ديگران ، ادب و سـپاس و احترام ، از جلوه هاى بارز اخلاق معاشرت است . اين گونه رابطه هاى اجتماعى ، با عنوانهاى مختلف و در شرايط گوناگون انجام مى گيرد. گاهى به صورت صله رحم است ؛ در ارتباط با اقوام و بستگان . گاهى نام عيادت به خود مى گيرد؛ در مورد بيماران . گـاهى نسبت به برادران و خواهران دينى ، عنوان زيارت مى يابد، گاهى با همسايگان اسـت ، گـاهـى بـا مـسـتـمـنـدان . گـاهـى هـم بـر مـحـور اطـعـام اسـت و گـاهـى بـه شكل مسافرتهاى دور و نزديك و بردن هديه و آوردن سوغات سفر. گاهى هم براى شركت در مجلس عقد و عروسى يا مشاركت در مراسم سوگ و تسليت گويى است .
بـه هـر حـال ، هـمـه ايـنها نوعى رابطه و معاشرت است و نشان دهنده منش انسانى و فرهنگ اخـلاقـى هـر فـرد. اسـلام نـيز در اين باره بسيار سخن گفته و رهنمود داده است كه در اين كتاب ، گوشه اى از معارف و آموزشهاى دين در اين زمينه ها را مرور مى كنيم .
بـاشـد كـه فرهنگ خودى و هويت دينى را پاس بداريم و با افتخار و سربلندى و رها از سـلطـه فـرهنگى بيگانه و با تكيه بر رهاورد مكتب و وحى ، زندگى و روابط خويش را بر پايه ارزشهاى برگرفته از قرآن و اهل بيت (عليهم السلام )، سامان بخشيم و براى نسلهاى آينده هم ادب و اخلاق را ميراث بگذاريم .

اخلاق معاشرت‏

جواد محدثى

شناخت و مراعات حقوق ديگران
شناخت وظيفه ، پايه انجام وظيفه است .
انـسـانـهـا در جـامـعـه نـسـبت به يكديگر وظايف متقابل دارند و به تعبيرى ديگر، بر عهده خـويـش نـسـبـت بـه افراد ديگر حقوق متقابل دارند. شناخت اين حقوق و انجام آن و مراعات دو جانبه ، ضامن تصحيح روابط و سالم سازى معاشرتها و زدودن كدورتها و كاهش اختلافها و گله منديهاست .
در جامعه انسانى ، جز با مراعات ديگران و حقوقشان ، وضع رفتارى سامان نمى پذيرد. مـثـلا پـدر و مـادر نـسـبـت به فرزندان و به عكس ، وظايفى دارند. زن در برابر شوهر و شـوهـر در بـرابـر زن ، تـعهداتى دارد. فرمانده و سرباز، نسبت به هم حقوق و وظايفى دارنـد. دو شـريـك بـا يـكـديـگـر، كـارفـرما و كارگر، رئيس و مرئوس ، معلم و شاگرد، هـمـسايه با همسايه ، مشاور و مشورت خواه ، خويشاوندان و ارحام نسبت به هم ، برادران و خـواهـران ديـنـى نسبت به يكديگر، مسلمان با مسلمان و... نمونه هاى ديگرى از ارتباطهاى اجـتـماعى ، هر كدام نسبت به هم محدوده و مجموعه اى از تكاليف را دارند كه در آيين اسلام ، به انجام آنها توصيه شده است . اين وظايف و تكاليف و حقوق ، اگر:
1 - شناخته شود،
2 - به آنها عمل شود،
3 - عمل هم دو سويه و متقابل باشد،
بسيارى از مشكلات ، يا پيش نخواهد آمد، يا برطرف خواهد گشت .
شـبـيـه ايـن در قـوانين راهنمايى و رانندگى وجود دارد و رانندگان اگر آن آيين نامه ها را بـدانـنـد و بـه آنـهـا عـمـل كـنـنـد و عـمـل هـم بـه صـورت مـتـقابل و از سوى همه رانندگان باشد، نه يكجانبه و ناقص ، طبيعى است كه بسيارى از تصادفات و حوادث و ضايعات رانندگى پيش ‍ نخواهد آمد.

اخلاق معاشرت‏

جواد محدثى

پـيـامـبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: مؤ من هفت حق بر گردن مؤ من دارد كه از سوى خدا واجب شده است .
1 - در پيش رو، احترامش كند
2 - در دل ، محبت او را داشته باشد
3 - در مال خود، مواسات نسبت به او داشته باشد
4 - غيبت او را حرام شمارد
5 - هنگام بيمارى به عيادتش رود
6 - پس از مرگ ، در تشييع جنازه او شركت كند
7 - پس از فوت او، درباره اش جز خير و نيكى نگويد
مـعـلى بـن خـنـيـس گويد: از امام صادق (عليه السلام ) پرسيدم : حق مؤ من بر مؤ من چيست ؟ حـضـرت فـرمـود: مـى تـرسـم كـه بـدانـى و عـمـل نـكنى و آنها را تباه سازى . گفتم : لا حـول ولا قـوه الا بـالله (يـعـنـى ان شـاءالله بـه يـارى خـدا عـمـل خواهم كرد). فرمود: مؤ من بر گردن مؤ من هفت حق دارد كه همه واجب است و اگر هر كدام را ضايع و تباه كند از ولايت خدا بيرون رفته و طاعت الهى را نافرمانى كرده است :
اول : ايـنكه آنچه براى خود دوست مى دارى براى او هم دوست بدارى و آنچه بر خود نمى پسندى براى او هم نپسندى .
دوم : اينكه با جان و مال و زبان و دست و پايت او را يارى كنى .
سـوم : آنـكـه در پـى جـلب رضـاى او باشى و او را به خشم نياورى و دستورش را اطاعت كنى .
چهارم : آنكه براى او چشم و راهنما و آينه باشى (ان تكون عينه و دليله و مرآته )
پـنجم : آنكه چنين نشود كه تو سير باشى و او گرسنه ، تو سيراب باشى و او تشنه ، تو پوشيده باشى و او عريان !
ششم : آنكه اگر خادم يا همسرى دارى كه كارهاى تو را انجام مى دهد و او بى همسر است ، خـدمـتـگـذار خـودت را بـفـرسـتى كه لباسهايش را بشويد. برايش غذا بپزد و برايش جا بيندازد.
هـفـتـم : آنـكـه قـسـم خـوردن او را بـپـذيـرى ، دعـوتـش را قبول كنى ، در بيماريش به عيادتش بروى ، در مرگش براى تشييع جنازه حاضر شوى و اگـر حـاجـت و نـيـازى دارد، در رفع آن نياز بكوشى و نگذارى كه او از تو درخواست كند (يعنى ، پيش از آنكه او درخواست كند، خودت به رفع مشكلش اقدام كنى ).
هـرگـاه چـنـيـن كـردى (و بـه ايـن وظـايـف عـمـل نـمـودى ) ولايـت تـو بـه ولايـت خـدا متصل مى گردد
مراعات اين وظايف متقابل ، جامعه اى آرمانى ، با صفا و صميميت ، همبسته و منسجم ، عاطفى و نـيـرومـنـد پـديـد مـى آورد كـه از حـرارت ايمان و شوق برخوردار است و آحاد و افراد، در سـايـه ايـن مـودت و صـداقـت و مـراعـات ، بـه قـدرتـى اسـتـوار و مـجـمـوعـه اى مستحكم و خلل ناپذير تبديل مى شوند و جامعه اسلامى به عزت و اقتدار مى رسد.
پـايـان اين بحث را با حديثى از امام صادق (عليه السلام ) قرار مى دهيم كه درباره اداى حق مؤ منان فرمود:
ما عبد الله بشى ء افضل من اداء حق المؤ من ؛
خداوند به چيزى برتر از اداى حق مؤ من ، عبادت نشده است .

اخلاق معاشرت‏

جواد محدثى

ادب و آداب سلام
سيره رفتارى پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) آن بود كه به هر كه مى رسيد ـ حـتـى كودكان ـ ابتدا به او سلام مى كرد، بخصوص ‍ در مورد سلام كردن به كودكان مى فـرمـود: پـنـج صـفـت اسـت كه تا زنده ام ، آنها را رها نخواهم كرد، يكى هم سلام دادن به كودكان است ، تا پس از من سنت گردد
اين خصلت خجسته ، از اخلاق حسنه و روحيه پاك و تواضع او سرچشمه مى گرفت . اينها درسـت ؛ ولى ادب اقتضا مى كند كه كوچكترها به بزرگترها سلام كنند. در حديث آمده است كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:
كوچك به بزرگ سلام كند،
يك نفر به دو نفر،
و جمعيت كم به جمعيت فراوان ،
و سواره بر پياده ،
و رهگذر، بر كسى كه ايستاده است .
و ايستاده بر كسى كه نشسته است 
و البته كه اگر جز اين باشد، نشان تواضع نخواهد بود!
سـلام را بـايـد آشـكـارا، بلند و با صداى رسا ادا كرد. احاديث فراوانى با عنوان الجهر بـالسـلام و افـشـاء السـلام آمده كه سفارش اكيد دارد كه سلامها، رسا و بلند باشد، نه زير لب و آهسته و نامفهوم و ناقص . جواب سلام نيز بايد همين گونه باشد، يعنى بلند و واضح ، تا طرف بشنود.
اگـر در بـرخـورد بـا ديـگـران يـا ورود بـه جـلسـه و جـمـعـى ، يـا رسـيـدن به خانه و مـحـل كـار، سـلام بـگوييد، ولى آهسته ، شايد سلامتان را نشنوند. با اينكه شما سلام داده ايـد، ولى بـه دليـل سـر و صـدا يـا جـمـع نـبـودن حـواس يـا هـر عـامـل ديـگـر، سـلامـتان را نشنوند، شما را بى ادب و بى اعتنا خواهند شمرد و متكبر خواهند پنداشت .
يـا اگـر سـلام ديـگـرى را جـواب دهـيـد؛ امـا آهـسته و زير لب ، به گونه اى كه نفهمد و نـشـنود، شايد پيش خود فكر كند مساءله اى ، خصومتى و... پيش آمده ، يا شما سرسنگين و مـتـكـبر شده ايد كه حتى جواب سلامش را نمى دهيد يا با دشوارى و بى علاقگى جواب مى دهيد.
راه جلوگيرى از اين سوءتفاهمها و بدگمانيها، رعايت همان دستور دينى در معاشرتها است ، يعنى آشكارا سلام كردن .
امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد:
هـرگـاه يـكـى از شما سلام مى دهد، سلامش را آشكارا بگوييد. نگويد كه سلام دادم ، ولى جـواب نـدادند، شايد سلام داده ولى آنان نشنيده باشند! و هرگاه يكى از شما جواب سلام مـى دهـد، جـواب را آشـكارا و بلند بگويد، تا آن مسلمان ديگر نگويد كه سلام كردم ولى جوابم را ندادند!
اگـر سـلام مستحب است ، جوابش واجب است . البته بيشترين ثواب نيز از آن كسى است كه شروع به سلام كند.
آن كـه سـلام مـى دهـد، پـاسـخش را بايد گرمتر و بيشتر داد، چرا كه سلام نوعى تحيت و هديه از سوى يك مؤ من است و هديه را بايد پاسخى بهتر ارائه داد، تا نشان قدرشناسى باشد. و اين تعليم قرآن كريم است كه تحيت ديگران را به گونه اى بهتر پاسخ دهيد: ...فحيوا باحسن منها يا مثل همان را بازگردانيد.

اخلاق معاشرت‏

جواد محدثى

شيوه مصافحه
دسـت دادن نـيز، همچون سلام ، ادب و آدابى دارد. يكى از آنها پيوستگى و تكرار است . در يك سفره و همراهى و ديدار، حتى چندبار دست دادن نيز مطلوب است .
ابـوعـبـيـده نـقـل مـى كـنـد: هـمـراه امـام بـاقـر (عـليـه السـلام ) بـودم . اول مـن سوار مى شدم ، سپس آن حضرت . چون بر مركب خوش استوار مى شديم ، سلام مى داد و احوالپرسى مى كرد، چنان كه گويى قبلا همديگر را نديده ايم . آنگاه مصافحه مى كـرد، هـرگـاه هـم از مركب فرود مى آمديم و روى زمين قرار مى گرفتيم ، باز هم به همان صورت ، سلام مى كرد و دست مى داد و احوالپرسى مى كرد و مى فرمود: با دست دادن دو مؤ من ، گناهانشان همچون برگ درخت فرو مى ريزد و نظر لطف الهى با آنان است ، تا از هم جدا شوند
از آداب ديگر مصافحه ، فشردن دست ، از روى محبت و علاقه است ، اما نه در حدى كه سبب رنجش و درد گردد.
جـابـر بن عبدالله مى گويد: در ديدار با رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) بر آن حـضـرت سـلام كـردم . آن حـضـرت دسـت مـرا فـشـار داد و فرمود: دست فشردن ، همچون بوسيدن برادر دينى است 
هـمـچـنين هنگام مصافحه ، طول دادن و دست را زود عقب نكشيدن از آداب ديگر اين سنت اسلامى است . در مصافحه ، پاداش كسى بيشتر است كه دستش را بيشتر نگه دارد
پـيـامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) نيز اين سنت نيكو را داشت كه چون با كسى دسـت مـى داد، آن قـدر دسـت خـود را نـگـه مـى داشـت ، تـا طـرف مقابل دست خود را سست كند و عقب بكشد.
بارى ... محبت قلبى را بايد آشكار ساخت .
علاقه ، گنجى نهفته در درون است كه بايد آن را استخراج و آشكار كرد، تا از بركاتش بهره برد. روشنترين خير و بركتش ، تقويت دوستيها و تحكيم آشناييها و رابطه ها است . بـه دسـتـور اسـلام ، هرگاه مؤ منى را ملاقات مى كنيد، مصافحه كنيد، خوشرويى و چهره گشاده و بشاش و خندان به هم نشان دهيد⁽²⁷⁾.
از آثـار ديـگـر مـصـافـحه ، كينه زدايى است . پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:
تـصـافـحـوا، فـان التـصـافـح يذهب السخيمةو تصافحوا فانه يذهب بالغل
مصافحه كنيد و دست دهيد، چرا كه آن ، كينه و كدورت را مى زدايد.

دست دادن با زنان
بر اساس مكتبى بودن مرز دوستيها و رابطه و معاشرتها، دست دادن با نامحرم ، حرام است و صـرف دوسـتـى و رفـاقت و آشنايى و همكار بودن يا ملاحضات سياسى و ديپلماسى در سـفـرهـاى خـارجـى و ديـدارهـاى رسـمـى ، دليـل نـمـى شـود كه كسى با نامحرم و اجنبى ، مـصـافـحـه كـنـد. روشـنـفـكـر مـآبـى در ايـن مـسـاءله جـايـى نـدارد. رسول خدا فرمود: با زنان دست نمى دهم (البته زنان نامحرم ). و در حديث نبوى ديگرى آمده است :
اگـر زنـى بـخـواهـد بـا مـرد نـامـحرمى دست بدهد (كه نبايد دست دهد) و ناچار باشد، يا بـخـواهـد بـا او بـيـعـت كـنـد، از پـشـت لبـاس (و بـا وجـود حايل و پوشش دست ، دستكش ) مانعى ندارد
البـتـه مـعـيـار عـمـل ، فـتواى مجتهدى است كه از او تقليد مى كنيد و هر مسلمان متعهد، بايد براى عمل خود ملاك و حجت شرعى داشته باشد.