قلمتراش

برای آن كه قلم به قاعده تراشیده شود، دو قلمتراش ضروری است. اول برای برداشتن میدان قلم كه باید ستبر و پهن و محكم باشد تا عرض قلم هموارآید و برای قط نیز به كار رود. دوم برای خالی كردن پهلوهای قلم كه باید باریك اندام باشد تا سر و زبانه ی قلم باریك  و كبوتردُم گردد، یعنی تیغه قلمتراش باید در كمال اعتدال و محكم باشد تا چنانكه باید و شاید در میان بگردد و فرمان ببرد. مشهور است كه از استادی پرسیدند كه از شاگردان، كدامیك بهتر می نویسد گفت: آن كه قلمتراش بهتر و تیزتر دارد.

و گفته اند كه تباهی قلم از كندی قلمتراش است. و ابن مقله گفته است: قلمتراش را نیكو تیز كن تا كاملاً برنده باشد كه اگر كال و كند شد  خط ،  لرزان و ناصاف و بی ارزش می شود.

سلطانعلی مشهدی می گوید:

با تـو ذكـر قلمتـراش كنــم   حـرفهـای نهـفتـه فـاش كــنم

تیـغ او نـَـه دراز و نـَـه كوتاه   تُنُك و پهن نیست خاطر خواه

تا كـه در خانه ی قلم گردد   و آن قلــم قـابــل  رقـم گــردد

جعفر تبریزی بایسنغری گوید:

كاتب را سه قلمتراش باشد؛ یكی باریك به جهت (فتح قلم) و دیگری تنك به جهت نحت پهلوانی قلم، و سوم اَثقل و اثقل  واَحد به جهت قط.

قط زن باید صاف و نسبتاً سخت باشد و ناهموار و ناصاف نباشد كه قلم  ریشه دار می گردد و گفته اند از چوب سخت و استخوان مانند آبنوس و عاج نیكوست و بعضی را عقیده چنین است كه از جنس شاخ بهتر است تا استخوان، زیرا ملایم و موافق است و (نی هندی) نیز شایسته است كه دم قلمتراش را از شكستن و ریختن نگاه  می دارد.

سلطانعلی مشهدی گفته است:نی قط صاف و پاك می باید

 كه در او عكس روی بنماید

از ستبرینی ملول مباش

بهر خط بهتر است، كردم فاش.

و امروز از كائوچو و نظایر آن نیز می توان استفاده كرد.