«فلسفه روش تحقيق در علوم انسانی»؛ دريچه‌ای به روش‌شناسی علم در اسلام
گروه انديشه: كتاب «فلسفه روش تحقيق در علوم انسانی» با موضوع بررسی مبانی فلسفی روش تحقيق در علوم انسانی، به قلم محمدتقی ايمان، از سوی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه منتشر شد.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، در كتاب «فلسفه روش تحقيق در علوم انسانی» تلاش شده است تا مبانی فلسفی روش تحقيق در علوم انسانی مورد توجه واقع شود؛ ورود به اين مبانی، نيازمند معرفی و تعريف تحقيقات علمی است و به طور كلی، تحقيقات علمی، به عنوان فرايندهای عقلانی جواب به سؤالات يا مسئله پژوهشی، توسط انديشمندان و يا محققينی انجام می‌شود كه متكی بر تفكر منطقی و با پيروی از قواعد يا هنجارهای علمی مشخص، از مراحل معينی جهت ورود به واقعيات تجربی پديدههای مورد مطالعه استفاده می‌كنند.
تمامی عناصر، تكنيك‌ها و ابزارهايی كه محقق در فرايند تحقيق استفاده می‌كند، متكی بر توجيهات منطقی است كه مورد اتفاق نظر اجتماعاتی از انديشمندان قرار گرفته است. همين امر، تعيين كننده علمی بودن تحقيق است و به عبارتی دقيق‌تر، اصالت تحقيق علمی را به روش‌شناسی آن مرتبط می‌كند. در تحقيقات علمی، روش‌شناسی به مجموعه‌ای از عقايد، قوانين، تكنيك‌ها و رويكردهايی اطلاق می‌شود كه توسط جامعه علمی انديشمندان، به كار برده می‌شود.
در اين كتاب تلاش شده تا مبانی اساسی حوزه‌های مختلف علمی رايج در علوم انسانی معرفی شود و از آنجا كه نقطه تمركز اين كتاب، مفهوم پاردايم است، تلاش شده تا پارادايم تعريف و پارادايم‌های رايج در حوزه تحقيقات در علوم انسانی معرفی شود. مفهوم پارادايم در اين كتاب، در معنای چگونگی درك جهان و فرايندهای حاكم بر آن و نيز چگونگی تحقيق در جهان است.
اين‌كه جهان چگونه فعاليت می‌كند و ما چگونه می‌توانيم در آن تحقيق كنيم و از آن شواهد و يا مصاديق علمی استخراج كنيم، مفهوم مورد نظر پارادايم در اين كتاب است. پارادايم علم، محمل شكل‌گيری و توسعه نظريات علمی است. ظهور پارادايم جديد، به معنای طرح نظريات جديد است و زمانی كه نظريه جديدی ارائه می‌شود، شاهد انقلاب علمی هستيم.
اين تعريف از پارادايم، ارجاع به مبانی روش‌شناسی در علوم انسانی دارد. بر اين اساس، سه پارادايم غالب و رايج در حوزه‌های مختلف علوم انسانی مطرح است: اثباتی، تفسيری و انتقادی. هر رويكرد پارادايمی، مبانی هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی خاصی را برای ورود به واقعيت اجتماعی پيشنهاد می‌كند. اين عناصر معرفتی در سلسله‌مراتب خاصی قرار گرفته و با يكديگر نسبت مشخصی دارند كه در رويكردهای مختلف پارادايمی متفاوت است. زيربنای هر روش‌شناسی، عناصر هستی‌شناختی پارادايم‌هاست.
اين عناصر، مبانی هستی‌شناسی پارادايم‌های غالب در علوم انسانی را شكل می‌دهد. در اين كتاب، تلاش شده تا علاوه بر اين، مبانی معرفت‌شناسی و روش‌شناسی پارادايم‌های غالب نيز ارائه شود. در بخش ديگر كتاب، روش‌شناسی تركيبی تحقيق و مبانی منطقی آن معرفی شده است. اين روش‌شناسی كه نزديك به دو دهه است كه در حوزه‌های علمی فعال است، بر اساس استراتژی روش تركيبی، شامل مجموعه اقداماتی است كه محقق در مسير اقدامات طرح تحقيق انجام می‌دهد.
اين اقدامات، شامل جمع‌آوری و تحليل داده‌ها به شكل كمی و كيفی در يك مطالعه واحد است. روش‌های تركيبی تحقيق، يك طرح تحقيق با پيش‌فرض‌های فلسفی و روش‌های تحقيق معين است. به لحاظ روش‌شناسی، اين روش‌ها دربرگيرنده پيش‌فرض‌های فلسفی است كه محقق را در جمع‌آوری و تحليل داده‌ها و هم‌چنين چگونگی تركيب رويكردهای كمی و كيفی در فرايند تحقيق راهنمايی می‌كند.
در فصل پايانی كتاب نيز اين سؤال مطرح شده كه چرا روش‌شناسی علم در جهان اسلامی شكل نگرفت؟ بر اين اساس، نگاهی نقادانه به مبانی فلسفی تفكر در اسلام شده است. اين فصل به تمايزات مبنايی ميان اسلام و غرب پرداخته و سپس بر اساس اين تمايزات مبنايی، نقدی بر تاريخ فلسفه در اسلام انجام گرفته است. در نهايت نيز، مدلی كلی در رابطه با روش‌شناسی علم در اسلام و بر اساس مبانی و اصول آن پيشنهاد شده است. مدلی كه تلاش دارد ميان جهان‌بينی اسلامی و واقعيت اجتماعی ارتباطی شفاف برقرار می‌كند.
در بخشی از معرفی اين اثر آمده است: تحقيقات و پژوهش‌ها در بسياری از فعاليت‌های علمی در حوزه علوم انسانی ايران، بدون توجه به مبانی پارادايمی تحقيق انجام می‌شود؛ مسئله‌ای كه از چشم‌انداز پارادايمی به عنوان يك چالش جدی مطرح است. همين بی‌توجهی به مبانی فلسفی علوم انسانی و بنيادهای روش‌شناختی آن، باعث جدايی ميان انديشمندان علوم انسانی و تحقيقات و پژوهش‌های آنان از مسائل كشور و بيگانگی با اين مسائل شده است. بر اين اساس، در اين كتاب تلاش شده تا مبانی فلسفی روش تحقيق در علوم انسانی مورد توجه واقع شود.
يادآور می‌شود كتاب «فلسفه روش تحقيق در علوم انسانی» به قلم محمدتقی ايمان، عضو هيئت علمی دانشگاه شيراز در 328 صفحه و با قيمت 5700 تومان، برای نخستين بار از سوی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه منتشر شده است.
