دیوار بزرگ گرگان، طولانی ترین اثر معماری ایران باستان و بعد از دیوار چین دومین دیوار تاریخی جهان با ۲۰۰ كیلومتر طول، در دشت گرگان و تركمن صحرا قرار دارد. این دیوار از شرق دریای خزر در خواجه نفس شروع و از شمال آق قلعه و گمشیان گذشته پس از پیمودن شمال گنبد به طرف شمال غرب رفته و در كوه های «پیش كمر» محو می‌شود.
در نوشته‌های تاریخی ، دیوار بزرگ گرگان را كه مانعی در برابر بیابان گردان آسیای میانه بوده به نام های سد اسكندر ، سد انوشیروان ، سد فیروز ، دیوار دفاعی، قزل آلان ، مار سرخ و … نامیده‌اند و مطالب گوناگونی در مورد آن بیان داشته‌اند.
نخستین پژوهش باستان شناسی دیوار گرگان در دوره معاصر توسط «ژاك دمورگان» فرانسوی درست در ۱۰۰ سال پیش صورت گرفت كه قسمتی از مسیر دیوار را روی نقشه ترسیم نمود. بعد از او باستان شناس فرانسوی «آرن» در سال ۱۳۱۲ خورشیدی بخشی از دیوار گرگان را به صورت پیمایشی، شناسایی و معرفی كرد. در سال ۱۳۱۶ خورشیدی «اریك اشمیت» آمریكایی با پرواز بر فراز منطقه، خط قرمز رنگی را در زمین مشاهده كرد كه با پیچ و تاب از دریا به سمت كوه های پیشكمر در شرق استان ادامه یافته است. او با دیدن این منظره عجیب این پرواز را بار دیگر تكرار كرد و باتهیه عكس های هوایی گام مهمی در شناسایی دیوار برداشت. بعد از آن دكتر «محمد یوسف كیانی» در سال ۱۳۵۰ با پرواز مجدد بر روی دیوار موفق به برداشتن عكس های جالب توجهی از دیوار شد و طول دیوار را ۱۷۵ كیلومتر با ۳۲ قطعه وابسته شناسایی كرد. پس از این مطالعات جدید شروع و تا سال ۱۳۵۷ توسط باستان شناسان ایرانی ادامه یافت. اما بعد از آن پژوهش بر روی دیوار اثر باستانی تا تشكیل استان گلستان یعنی سال ۱۳۷۸ متوقف ماند.
در سال 1378 با شروع ساخت سد گلستان بخشی از مسیر دیوار گرگان در محدوده كانال آبیاری و زهكشی سد قرارگرفت و بنابر ضرورت حفظ دیوار، آب سد از طریق دو كانال از زیر دیوار هدایت شد. بعد از آن در سال 1381 ، دیوار گرگان در شش فصل كاوش شد كه اطلاعات فراوانی از آن به دست آمد. به طوری كه هم اكنون باستان‌شناسان طول دیوار را 200 كیلومتر می‌دانند. از آن جایی كه در برخی از نوشته‌های این دیوار تا مرو ادامه داشته ، باستان‌شناسان احتمال می‌دهند طول دیوار بیشتر از 200 كیلومتر باشد كه در كاوش‌های آینده به جواب آن خواهند رسید. همچنین تا قبل از این تخمین زده می شد كه این دیوار مربوط به دوره اشكانیان باشد اما بر طبق آخرین نمونه های آزمایش شده در آزمایشگاه های معتبر این دیوار متعلق به دوره ساسانی است.
دیوار گرگان در مناطق كوهستانی 2متر و در دشت 10 متر عرض داشته و آجرهای بزرگ آن ابعاد 41 در 41 و قطر 10 سانتیمتر در دهها كوره آجرپزی پخت می شده است. بسته به خاك منطقه‌ای كه آجر پخته می‌شد رنگ آن از نخودی تا قرمز فرق می‌كند. خندقی 30 متری هم در جلوی دیوار كنده شده كه آب از طریق آن به دشت ها و كوره های مسیر می رسید. از ارتفاعات پیشكمر تا روستای «زاو» در پارك ملی گلستان كه 35 كیلومتر است بخش هایی از دیوار سالم تر باقی مانده و با حفاری در چندین نقطه خوشبختانه بقایایی دیوار از زیر خاك بیرون آمده است.
هرچند دیوار گرگان برای ثبت جهانی در یونسکو معرفی شده است اما همچنان نبود اعتبار برای تهیه نقشه های توپوگرافی و کاداستر برای تعیین عرصه، نبود حریم استحفاظی و عدم رعایت حریم منظری دیوار و تاسیسات وابسته و داشتن عرصه و حریم مصوب که یکی از اساسی ترین موارد احراز شرایط ثبت در فهرست آثار جهانی است، روند ثبت جهانی این اثر باستانی را با مشکل روبه رو کرده است.
به هر حال دیوار دفاعی گرگان یکی از آثار تاریخی مهم و با ارزش بوده که بازدید آن برای هر بیننده بسیار جالب و عبرت آموز می باشد زیرا نمایانگر گوشه ای از تاریخ پرفراز و نشیب سرزمین پهناور کشور ایران و بیانگر اراده و تلاش نیاکان ما در حفظ و نگهداری سرزمین خود در مقابل دشمنان متجاوز می باشد.
