از نابودي تدريجي و قريب الوقوع تالاب زيباي انزلي در استان گيلان زياد شنيده بوديم ولي تا وقتي خودمان براي تهيه گزارش ميداني به آن منطقه سفر نکرده بوديم، از عمق فاجعه غافل بوديم. اين گزارش، نتيجه مشاهدات گزارشگر ما از تالاب انزلي و ادعاي کارشناسان مبني بر نابودي قطعي تالاب در آينده اي نزديک در صورت ادامه روند موجود و نيز اقدامات صورت گرفته است که به زعم مسئولان براي حفظ بقاي اين تالاب زيبا با شهرت جهاني صورت گرفته است. تالابي که در نتيجه سوء مديريت ها و همچنين سوء استفاده ها، به تدريج به يک فاضلاب و زباله دان بزرگ تبديل و روز به روز بيشتر به نابودي کامل نزديک مي شود.
روزنامه خراسان نوشت:
شايد پيش از آن که خواهر خواندگي شان را جشن بگيرند، حيات يکي از آن ها به پايان برسد. آن هم در شرايطي که آن خواهر در کشوري ديگر تحت نگهداري دلسوزانه روزبه روز زيباتر و پوياتر مي شود و اين يکي در ايران به عمد يا سهواً رها شده تا بميرد. شايد «تالاب کوشيرو» در آينده اي نه چندان دور براي خواهرش «تالاب انزلي» بگريد.
گشتي در تالاب انزلي
سيگار پشت سيگار. «کريم» قايقران خيلي عصبي است. نمي تواند در يک مسير مستقيم قايقراني کند. زير لب بد و بيراه مي گويد ولي خودش هم نمي داند به که. پروانه قايق دايم در گل و لاي بستر تالاب گير مي کند. عمق تالاب در برخي مناطق به کمتر از ۵۰ سانتي متر رسيده و قايقراناني که منبع درآمدشان گرداندن مسافران در تالاب بود و پز دادن با لاله هاي مرداب اکنون به شدت نگران بيکار شدن هستند. قايقراناني که به گفته کارشناسان تعدادشان به ۲۸۰۰ نفر مي رسد. اين يعني تردد ۲۸۰۰ قايق در تالاب انزلي!
در همه طول مسير ماهي گيران، دو به دو سوار بر قايق با تور در حال ماهي گيري هستند و البته سبدهايشان خالي است.
با خشک شدن تدريجي تالاب، ني زارها به شدت گسترش يافته و از سطح آب کاسته شده است. کمي جلوتر چند دختر جوان نيز در حال تمرين قايقراني ديده مي شوند.
بيشتر رستوران هاي دريايي و مراکز تفريحي تعطيل هستند و در حال تخريب. اتاقک هاي حاشيه تالاب و نيز تاسيسات اقامتي تفريحي دچار خوردگي و زنگ زدگي شده و نماي زشتي به تالاب داده است.
جزيره را که رد مي کني، کمي جلوتر چشمت به چند شناور کوچک لاي روبي و تجهيزات آن مي افتد که همه غير فعال هستند. شايد هنوز شروع به کار نکرده اند.روي هر شناور يک دستگاه مکنده و پمپاژ قرار دارد و يک بيل مکانيکي که لوله هاي طويلي گل و لاي جمع آوري شده را به مکان ديگري منتقل مي کند.
اين تالاب با تالابي که چند سال پيش ديده اي زمين تا آسمان تفاوت دارد. کم آب، بي انرژي و به جاي آبي آب، زردي و سرخي مي بيني و البته گل و زباله. ديگر از دسته هاي بزرگ ماهي و پرندگان گوناگون که از برابر قايق مي گريختند خبري نيست. فقط هر از گاهي پرنده اي از ميان ني ها پر مي کشد و کمي آن طرف تر دوباره مي نشيند. اکنون جا براي فرود و حتي چرا زياد است. بيشتر نقاط تالاب خشک و سطح گل آلودي ظاهر شده که روز به روز نيز گسترش مي يابد. هرچه جلوتر مي روي دلت بيشتر مي گيرد.
هنوز به لاله زار تالاب نرسيده اي که با منظره وحشتناکي روبه رو مي شوي؛ تنه هاي عظيم درخت و خار و خاشاک فراوان که به گل نشسته است و کمي آن سوتر انبوهي از زباله و فضولات که در تعارض کامل با اين محيط طبيعي است. بطري هاي بي شمار يک بار مصرف، انواع قوطي و بطري، آکاستيو، لنگه کفش، پوشک بچه و حتي لاستيک هاي فرسوده خودرو.
کريم مي گويد: اين ها زباله هايي است که مردم در رودخانه ها مي ريزند و وارد تالاب مي شود البته سيل اخير بر ميزان آن به شدت افزوده است ولي مگر کسي يا دستگاهي ملزم به جمع آوري اين حجم عظيم زباله و پاک سازي محيط تالاب نيست؟ کريم در پاسخ خنده تلخي مي کند و روي مي گرداند.
به سمت لاله زار که مي روي به تدريج برميزان گياهان قرمز رنگ سطح آب افزوده مي شود. همان هايي که «آزولا» ناميده مي شوند و با افزايش آلودگي آب نيترات وفسفات روزبه روز بيشتر مي شوند و اکسيژن آب و در نتيجه آبزيان را از بين مي برند. حتي در بخش هايي از تالاب اين گياهان به صورت فرش قرمز گسترده اي، بر بخش عظيمي از اين زيستگاه حکومت مي کنند.
به بوته هاي لاله مرداب مي رسي. همان جا که زماني مقصد نهايي و زيباي مسافران و گردشگران بود و اکنون روز به روز از مساحت آن کاسته مي شود. حتي کريم قايقران هم ديگر دل و دماغ توضيح دادن ندارد. سيگاري ديگر آتش مي زند و به دور دست ها خيره مي شود.
در راه بازگشت، حاشيه جزيره را که طي مي کني، درون تالاب فضاهاي کوچکي را مي بيني که توسط جزيره نشينان محصور شده و در آن اردک، مرغابي و غاز نگهداري مي شود. درون اين فضاها نيز مملو از زباله و فضولاتي است که به عنوان غذا براي آن ها ريخته شده، از کنار اين محيط ها که مي گذري بوي زننده اي به شدت آزارت مي دهد. کمي آن سوتر، در ميان ني ها نيز نوجوانان زيادي را مي بيني که با قلاب در حال ماهي گيري هستند.
از تالاب تا مرداب
اما تالاب انزلي،اکنون تنها نامش تالاب است و ۱۶ سال است که مسير خود را به سراشيبي مردابي شدن آغاز کرده است و اگر بخواهيم واقع بينانه نگاه کنيم، ديرزماني است که مرگ تدريجي تالاب معروف ايران آغاز شده است.
تالابي ۲۰ هزار هکتاري که بيشتر ايرانيان آن را مي شناسند و ميليون ها سال است در سواحل جنوب باختري بزرگ ترين درياچه جهان، جايي که ۲۴ متر از سطح آب هاي آزاد هم پايين تر است، آرام گرفته و موجودات بي شمارش را هم با خود به آرامش فراخوانده است. موجوداتي که حياتشان مرهون آبي است که از ۱۱ رودخانه اصلي و ۳۰ رود فرعي به همراه جريان هاي سطحي حوضه آبخيز ۳۶۰ هزار هکتاري اش(۶ برابر مساحت کشور بحرين ياسنگاپور) تامين مي شود. آن هم در منطقه اي که از متوسط سالانه ۱۵۰۰ -۲۰۰۰ ميلي متر ريزش هاي آسماني برخوردار است. ويژگي ناهمتايي که سبب شده هيچ يک از تالاب هاي ايران از نظر ميزان برخورداري از آب و رطوبت، قابل رقابت با انزلي نباشند.
با وجود اين، هرچه به جلوتر مي رويم و زمان پيش مي رود از ميزان آرامشي که وصف شد، کاسته شده و تنش هاي روزافزوني بر محيط يگانه و بهشت گونه تالاب انزلي تحميل مي شود.
«محمد درويش» زيست شناس، محقق و مدرس دانشگاه در اين باره مي گويد: وضعيت چنان نگران کننده است که نه تنها چندين سال است که نام تالاب انزلي در سياهه تالاب هاي در خطر نابودي قرار گرفته است، بلکه بيم آن مي رود، اين تالاب به زودي از سياهه ۱۰ تالاب ممتاز کنوانسيون جهاني رامسر هم خارج شود. در تاييد اين مدعا، کافي است به ياد آوريم که در طول ۱۰ سال گذشته دست کم ۳ مورد از مرگ دسته جمعي ماهيان تالابي در اين زيستگاه بي بديل گزارش شده است، رخدادي که آشکارا شدت کاهش توان زيست پالايي و خود ترميمي بوم سازگان تالاب را نشان مي دهد.
وي از مديريت سازمان حفاظت محيط زيست و در حاشيه ماندن اصل ۵۰ قانون اساسي به شدت انتقاد مي کند و مي گويد: در اصل ۵۰ قانون اساسي به صراحت آمده است، دولت بايد از هر نوع فعاليتي که به آلوده کردن و تخريب محيط زيست بينجامد، جلوگيري کند. در صورتي که عملاً همه محيط هاي آبي کشور و رودخانه هاي اصلي ايران تبديل به محلي براي انباشت پساب و پسماند و فاضلاب شده است.
وي تاکيد مي کند که سازمان حفاظت محيط زيست بايد هرچه سريع تر با طراحي تله هاي رسوب گير و اقدام به لاي روبي بستر تالاب از بار اضافي آن در کوتاه ترين زمان ممکن بکاهد و آن گاه با توانمندسازي جوامع محلي و ملزم کردن واحدهاي صنعتي، شهري و کشاورزي به تصفيه سامانه فاضلاب و پساب و پسماند خود، گامي موثر براي بازگشت حيات به تالاب انزلي بردارد. همچنين، ارتقاي عمليات آبخيزداري در حوضه هاي آبخيز بالادست و جلوگيري از قطع بي رويه درختان جنگلي مي تواند به کاهش معني دار ميزان فرسايش آبي و ورود رسوب به تالاب کمک کند.
تيرخلاص
در اين بين هستند کارشناساني که مدعي اند بحران تالاب انزلي نه فقط سهواً و به خاطر سوء مديريت بلکه حتي به عمد و به علت سوء استفاده ايجاد شده است.
يک کارشناس و فعال زيست محيطي در اين باره مي گويد: درست است که مديريت تالاب به شدت مشکل دارد ولي همه داستان اين نيست. بلکه برخي فعاليت هاي مشکوک نشان مي دهد که دست هايي در کار است که اين تالاب خشک شود.
«مژگان جمشيدي» توضيح مي دهد: جاده کنارگذر انزلي براي اين تالاب که طي ساليان اخير به خاطر سوء مديريت به شدت در معرض خطر نابودي قرار داشت به عنوان يک تير خلاص بود. در حالي که همه کارشناسان و دلسوزان نسبت به عواقب احداث اين جاده هشدار داده بودند و حتي سازمان بازرسي هم اعلام کرده بود که در صورت احداث اين جاده حداقل ۳۰۰ هکتار از تالاب خشک خواهد شد. چرا مسئولان به اجراي آن اصرار ورزيدند؟
وي خود پاسخ مي دهد: اکنون جواب مشخص شده است. زيرا حتي پيش از خشک شدن اين سطح از تالاب برخي طرح هاي ساخت و ساز تصويب و در حال اجراست. مطمئن باشيد که اين زمين هاي خشک شده در زمره زمين هاي شهري درخواهد آمد و در اختيار سوداگران زمين و مسکن قرار مي گيرد.
جمشيدي درباره اهميت ذاتي تالاب مي گويد: تالاب انزلي حکم فيلتر براي ۴۰ رودخانه در استان گيلان را داشت و دارد. متاسفانه به دليل سوء مديريت و افزايش روزافزون زباله و فاضلاب ورودي به اين تالاب، شاهد مسموم شدن تدريجي آن و مرگ دسته جمعي ماهيان و کاهش کلني هاي حيات وحش هستيم. فاضلاب ورودي باعث افزايش گياه «آزولا» نيز شده که اين گياه نيز با از بين بردن اکسيژن آب تالاب باعث نابودي ماهيان مي شود.
وي آلوده ترين رودخانه هاي وارد شده به اين تالاب را رودخانه زرجوب رشت مي داند و مي گويد: اين رودخانه مملو از فاضلاب صنعتي و خانگي و کودها و سموم شيميايي است. با ادامه اين روند، وقتي خود تالاب در حال خشک شدن و مسموميت است، چگونه مي توان انتظار داشت که آبزيان و حيات وحش آن نابود نشود؟
از وي مي پرسم آيا اقداماتي که در مورد لاي روبي تالاب در حال انجام است ثمري دارد؟ جمشيدي مي گويد: اين مشکل اساسي است و با اقدامات مقطعي مثل لاي روبي آن هم در مقياس هاي کوچک، هيچ مشکلي حل نمي شود. تا زماني که در بالادست تالاب قطع درختان و زمين تراشي ادامه دارد، فرسايش خاک و ورودي رسوبات روز به روز افزايش خواهد يافت.
به ياد مي آورم «ايتارو اوکودا» يکي از اعضاي گروه ژاپني بود که ۵ سال قبل به همراه يک هيئت از کارشناسان آژانس همکاري هاي بين المللي ژاپن- جايکا به ايران سفر کرد تا طرح مطالعاتي را درباره تالاب انزلي آغاز کند.
«اوکودا» با مشاهده تالاب بين المللي انزلي، اين منطقه را بسيار زيبا و وصف ناشدني توصيف کرد، اما وقتي دريافت که دولت ايران طرحي را براي عبور جاده از داخل تالاب زيباي انزلي در دست اجرا دارد، ابراز تاسف کرد و گفت:« اگر در ژاپن چنين تالابي وجود داشت مردم اين کشور تمام توان خود را براي حفاظت آن به کار مي گرفتند. ژاپن در گذشته به خاطر توسعه تالاب هاي زيادي را از دست داده و اکنون بايد هزينه هاي سنگيني را بپردازد تا بتواند دوباره اين تالاب ها را احيا کند. «او از مجريان طرح و طرفداران محيط زيست در ايران درخواست کرد تا با هماهنگي هاي لازم، احداث جاده کنارگذر و آثار منفي آن را به دقت بررسي و بهترين گزينه با کمترين خسارت را انتخاب کنند.
پس نتيجه تحقيقات ژاپني ها در آن زمان چه شد؟ اين فعال محيط زيستي پاسخ مي دهد: ژاپني ها پس از شناخت مشکلات موجود، تجارب خود را در جريان نجات تالاب کوشيرو در قالب طرح مديريتي براي تالاب انزلي ارائه دادند ولي متاسفانه اين طرح تاکنون اجرا نشده است.
از او مي پرسم با اين شرايط، پيش بيني شما بايد نابودي کامل تالاب انزلي باشد؟ جمشيدي پاسخ مي دهد: با ادامه همين روند طي ۷ يا ۸ سال آينده تالاب انزلي کاملاً نابود خواهد شد.
آن چه مسئولان مدعي اند
اين درحالي است که هفدهم تيرماه گذشته، مديرکل حفاظت محيط زيست گيلان از اجراي ۳ طرح عملياتي تالاب انزلي در آينده خبر داد و گفت: آموزش زيست محيطي تالاب، کتابچه پايش و اجراي طرح اکوسيستم تالاب انزلي در آينده اجرايي مي شود.
«امير عبدوس» در کميته مشترک مديريت اکولوژيک تالاب انزلي گزارشي از روند اجراي پروژه مديريت تالاب انزلي با همکاري جايکاي ژاپن ارائه داد و اظهار کرد: پروژه مديريت تالاب انزلي در ۱۶ ماه اخير با تاکيد بر بهره برداري خردمندانه از ظرفيت ها روي ۵ محور فعاليت دارد.
از سوي ديگر بيست و يکم شهريور ماه گذشته نيز معاون عمران استاندار گيلان از آغاز احداث ۷ تله رسوب گير در تالاب انزلي خبر داد.«محمد اکبرزاده» در جمع خبرنگاران اظهار کرد: براي برطرف شدن ورود رسوبات به تالاب انزلي ۷ پروژه با عنوان پروژه هاي اورژانس آغاز شده است تا ورود رسوبات را به تالاب قطع کنيم.
وي شناسايي چند نقطه اضطراري در اين راستا را از جمله اقدام هاي مهم اعلام کرد و افزود: به دليل بالا آمدن کف تالاب مردم نمي توانند به تمام نقاط تالاب دسترسي پيدا کنند.
اين مسئول از احداث تله رسوب گيري خبر داد و گفت: اجراي ۷ تله رسوب گيري در تالاب انزلي آغاز شده است و اکنون به طور ميانگين تله هاي مذکور ۶۵ درصد پيشرفت فيزيکي دارد.
اکبرزاده مجموع برآورد اعتبار احياي تالاب انزلي را ۱۰۰ ميليارد تومان اعلام کرد و متذکر شد: در مرحله نخست ۹ ميليارد تومان اختصاص يافته است.
وي يادآور شد: پيش بيني مي شود امسال ۲۰ ميليارد تومان اعتبار به پروژه تالاب انزلي اختصاص يابد و اين امر در حال مطالعه است.
معاون عمران استاندار گيلان سياست دولت را احياي تالاب با کمک بخش خصوصي ناميد و تصريح کرد: به دليل جذابيت هاي گردشگري و زيست محيطي و معادن رسوباتي که در تالاب وجود دارد، رودخانه پسي خان رشت و ۴ رود ديگر اين رسوب را به تالاب وارد مي کنند و تلاش مي شود اين اتفاق به حداقل برسد.
خاطرم هست که رئيس سازمان محيط زيست، سال گذشته در همايش روز جهاني تالاب ها گفت: متاسفانه غفلتي ۳۰۰ ساله در جهان و ۷۰ ساله در ايران در زمينه حفاظت از محيط زيست و تالاب ها صورت گرفته که بايد با ايجاد فرهنگ و ايجاد فضايي مناسب اين غفلت را جبران کنيم.
معاون رئيس جمهور با اشاره به اين که دست اندازي بشر به طبيعت بيش از ظرفيت آن بوده است، تالاب را همچون رحم توصيف کرد که حيات طبيعت را بارور مي کند و از اين رو از بين بردن آن بدون شک نابودي طبيعت را به دنبال خواهد داشت.
