بلوغ

در دوران زندگى انسان، نوجوانى از اهميت خاصى برخوردار است و شايد مهم ترين دليل آن پيدايش «بلوغ» در اين مرحله باشد. در اين دوره از زندگى، استعدادهاى مهمى که در سرشت انسان به وديعه نهاده شده شکفته مى شود و تحولات بسيارى در جسم و روان و افکار و انديشه فرد ايجاد شده و زمينه کمالات و انجام مسئوليت هاى فردى و اجتماعى فراهم مى گردد. نوجوانى برزخى ميان کودکى و بزرگسالى است. آغاز دوران نوجوانى و بخصوص بلوغ براى فرد غرورآفرين و در عين حال دلهره آور است. «بلوغ» کمال طبيعى انسان و دوره شور و شوق و تجدد و تشخص است و در يک جامعه مى توان گفت: بلوغ تولدى ديگر است.

اين مرحله از يک سو، به علت شرايط خاص فيزيولوژى و زيستى که تحول عظيمى را در جسم و روح و روان فرد ايجاد مى کند، حايز اهميت است. و از سوى ديگر به علت اين که، وظايف و تکاليفى از طرف شرع و اجتماع بر عهده او گذاشته مى شود، اهميت آن دو چندان مى کند.

در اين عرصه چون نوجوان و جوان هنوز بى تجربه است و آگاهى لازم از شرايط و ويژگى هاى اين دوران ندارد. موجب مى شود که آن ها دچار مشکلات و لغزش هايى بشوند؛ که جبران کردن آن ها خيلى مشکل است.

از اين رو آن ها بايد در گام اول آگاهى هاى خود را در اين زمينه بالا ببرند و در گام بعدى به شکوفايى استعدادهاى خود پرداخته و از بروز مشکلات پيشگيرى و مقابله کنند.

تعريف بلوغ:

بلوغ مرحله اى از رشد انسان است که در اثر بيدارى غدد غريزى و فعال شدن آن دگرگونى هاى ويژه اى در شخص پديد مى آيد که با يک سرى علائم و تظاهرات جسمانى و روانى توأم است.[1]

انواع بلوغ

ـ بلوغ بدنى: شامل نهايت رشد بدنى مى باشد، که اوج کمال رشد اندام حدود (25ـ 23) سالگى است.

ـ بلوغ جنسى: رسيدن فرد به مرحله اى که قادر به ايفاى نقش جنسى شده و قادر به توليد مثل نيز باشد. اين بلوغ در دختران با بروز اولين عادت ماهيانه (حدود 16ـ 10سالگى) و در پسران با احتلام (حدود 18 ـ 11 سالگى).

ـ بلوغ اجتماعى: مرحله اى که شخص قدرت تدبير امور خانواده را پيدا کرده و در برابر قانون پاسخگو است. همچنين بلوغى که در مورد نظام وظيفه، واحد گواهينامه و ... در جامعه مطرح است.

ـ بلوغ اقتصادى: شخص قدرت برنامه ريزى تدبير امور اقتصادى و کسب در آمد پيدا ميکند و مى تواند در اموال خود تصرف کند و خرج خانواده اش را بپردازد.

ـ بلوغ عاطفى: خروج کودک از انگيزه هاى کودکانه و نشان دادن عواطف خود به شکل بزرگترها، مخصوصاً محبت و دوستى با ديگران را.

ـ بلوغ سياسى: شخص قدرت کافى براى بررسى مسايل سياسى و حکومتى را پيدا مى کند. حق رأى دادن پيدا مى کند.

ـ بلوغ روانى: پخته شدن از نظر روانى ـ روحى که انسان قدرت تشخيص مسايل و تميز مصلحت زندگى پيدا مى کند و قادر به قبول مسئوليت هاى اجتماعى شده و قدرت رويارويى با مشکلات پيچيده زندگى را بدست مى آورد.

ـ بلوغ ذهنى و فکرى: رسيدن به کمال در هوش، عقل، حافظه، تصور و تخيل و توان برهان پذيرى و برهان آورى.

ـ بلوغ شرعى: مرحله اى از رشد که شخص بالغ و مکلّف مى شود، و انجام واجبات مثل نماز و روزه و رعايت تکاليف دينى بر او واجب مى شود. خداوند متعال با او به عنوان يک زن و مرد کامل معامله مى کند و اعمال خوب و بد او ثبت و ضبط مى شود. و تقليد از يک مجتهد اعلم و جامع الشرايط براى انجام صحيح احکام و قبولى اعمالش واجب است.

نشانه هاى بلوغ شرعى

بلوغ شرعى با نشانه هايى دانسته مى شودکه بعضى از آن ها طبيعى و ذاتى هستند و برخى قراردادى و شرعى و وجود يکى از اين علايم کافى است.

الف ـ نشانه هاى طبيعى و ذاتى: (قول مشهور فقهاء)

1ـ بروز حالت احتلام و بيرون آمدن منى (انزال)؛

2ـ روئيدن موى درشت و زبر در زهار (زير شکم، بالاى عورت)؛

ب ـ نشانه قرار دادى و شرعى:

اتمام 15 سال قمرى در پسران و نه سال قمرى در دختران

مساله 2253ـ روييدن موى درشت در صورت و پشت لب و در سينه و زير بغل و درشت شدن صدا و مانند اين ها نشانه بالغ شدن نيست*، مگر انسان به واسطه اين ها به بالغ شدن يقين کند.

* آيت الله بهجت: بعيد نيست که نشانه بلوغ باشد. [2]

* آيت الله سيستانى: بعيد نيست که روييدن موى درشت در صورت و پشت لب، علامت بلوغ باشد، ولى روييدن مو در سينه و زير بغل و درشت شدن صدا و مانند اين ها نشانه بالغ شدن نيست.

نشانه ها و تحولات دوره بلوغ جنسى

1- بروز احتلام (جنابت در خواب) و انزال در پسران؛

2- شروع قاعدگى در دختران

3- تغيير محسوس در صدا؛ (به علت ضخيم شدن و طولانى شدن تارهاى صوتى که به بم شدن صدا مى انجامد).

4- رويش مو در قسمت زهار و زير بغل: و در پسران علاوه بر آن ها رويش موهاى نرم در پشت لب و دو طرف صورت جلوى گوش ها؛

5- رشد سريع بيضه و آلت تناسلى و نعوظ آن در برابر محرک ها در پسران؛

6- رشد سينه و برآمدگى آن ها در دختران؛

7- تغييرات پوستى و زبر شدن پوست و فعاليت غدد چربى؛

8- بالا رفتن فشار خون، ضربان قلب، ازدياد چربى و پيدايش جوش صورت؛

9- ناموزون شدن بعضى از اعضاء بدن بخصوص بينى؛

10- افزايش ناگهانى قد و وزن.

عوامل مؤثر در زودرسى بلوغ:

1ـ عوامل وراثتى و نژادى: تحقيقات حکايت از آن دارد که جنبه هاى ارثى و ژنتيک و نژادى، نقش اساسى دارند. به عنوان مثال، سياه پوستان و افراد کوتاه قد در بلوغ پيشرسترند.

2ـ عوامل جغرافيايى: آب و هوا در بلوغ تأثير دارد. مثلاً در مناطق گرمسير سن بلوغ زودتر واقع مى شود.

3ـ عوامل اقتصادى: وضع اقتصادى خوب، زندگى مرفّه و تغذيه خوب و کامل.

4ـ عوامل اجتماعى و فرهنگى:

الف) مذهب و فرهنگ جامعه: وضعيت اعتقادى جامعه ها، که پيرو کدام دين و مذهب و چه فرهنگى باشند. مثلاًَ، در جامعه هاى پر آشوب که فرهنگ غربى و لائيکى حاکم است، سن بلوغ زودتر اتفاق مى افتد.

ب) چگونگى ساختار و مظاهر جامعه: رايج بودن فسادو فحشاء و مکان هاى مربوط به آن، بد حجابى و بى حجابى دختران و زنان، نوع روابط بين دختر و پسر و غيره.

ج) وسايل ارتباط جمعى: از جمله، ماهواره، اينترنت، بازى هاى کامپيوترى، مجلات، فيلم و نوارهاى غير مجاز.

5ـ اختلال در ترشح غدد هيپوفيزى: که زودتر از موعد معين، ترشح هورمون هاى جنسى را باعث مى شود.

خصوصيات اين دوره از ديدگاه روان شناسان:

1ـ دوره انتقال: به دليل اين که از مرحله کودکى و وابستگى، به مرحله استقلال و به دنياى بزرگترها، وارد مى شود؛

2ـ دوره اضطراب: به دليل شرايط خاص دنياى بلوغ و بيدارى غددهاى جنسى و مواجه با تکاليف و مسئوليت ها؛

3ـ دوره عصيان و نافرمانى: چون احساس بزرگى و استقلال مى کند؛ و در جستجوى «خويشتن سازى» است و مى خواهد به تنهايى براى خود شخصيت والا و برتر بسازد؛

4ـ دوره غرور و مستى: به دليل روياها، احتلام ها و آينده بينى هاى شيرين؛

5ـ دوره آشفتگى و فشار: به علت احساس تحميلات روانى و عاطفى برخود؛

6ـ دوره تولّد جديد: به نظر استنلى هال: تکامل يافته ترين خصايص انسانى در اين مرحله ظاهر مى شود؛

7ـ دوره بحران (crise): به ويژه که براى او بحران انطباق با شرايط جديد، محيط جديد و خواسته هاى جديد پيش مى آيد؛ و او در اين انديشه است که با هوس هاى خويش چگونه کنار آيد.[3]

تذکر مهم:

واقعيت اين است که منظور از ذکر اين واژه ها در توصيف اين دوره، معانى و جنبه هاى ظاهرى و خارجى آن نيست؛ و اين تصور که نوجوان و جوان، فردى سرکش و آشوبگر و داراى روحيه اى مضطرب و آشفته که در يک منجلاب و بحرانى گير کرده باشد. بلکه نظر روان شناسان در اين مورد به انقلاب درونى دوران بلوغ متوجه است. چرا که بخش عمده اى از شخصيت، تفکر، معيارهاى اخلاقى و رفتارى در اين دوره شکل مى گيرد.

در اين دوره، به دليل بروز تغييرات سريع و وسيع در ساختار بدنى و ظهور علائم بلوغ جنسى، که به يکباره اتفاق مى افتد؛ و همزمان با آن حالات روحى و روانى او نيز دگرگون مى شود، داراى حسّاسيت هاى ويژه اى است.

در اين عرصه، نوجوان و جوان در درون خود تحوّلات عظيم و کشش ها و گرايش هاى متفاوتى را احساس مى کند و در مقابل آن ها واکنش هايى را نشان مى دهد، که اين واکنش ها به آمادگى قبلى و آگاهى او بستگى دارد. در صورتى که آمادگى لازم را نداشته باشد و نسبت به تغييرات و تحوّلات، اثرات نامطلوبى داشته باشد و باعث واکنش هاى منفى شود. و اين واکنش هاى منفى در نوع افراطى خود، منجر به بحران و بيمارى هاى روانى مى شود؛ که بارزترين آن ها عبارتند از: اضطراب، افسردگى، انزوا طلبى، عقده حقارت، نافرمانى و عصيان با والدين، بى ثباتى و عدم تعادل، اختلال شخصيت، عدم اعتماد به نفس، سستى و بى اشتهايى و ....

راه درست کدام است؟

1ـ اين حقّ مسلم نوجوان و جوان است که استقلال طلب و آزادى خواه باشد؛ چرا که استقلال طلبى، تمايل طبيعى آماده شدن براى زندگى مستقل بزرگسالى است. و درست است که والدين و بزرگتران هم بايد روحيات شما را درک کنند، ولى آن به اين معنى نيست که لجام کج خلقى و خونسردى را به دست گرفته و با آن ها به نافرمانى و بى احترامى رفتار کنيد؛ بلکه صبر و شکيبايى پيشه کنيد و در ارضاء اين تمايلات تندروى نکنيد.

2ـ نوجوان و جوان، چون شيفته مهر و محبّت است و تمايل به مشارکت در اجتماع به صورت انتخاب دوست و عضويت در گروهى دارد. و با توجه به اين که دوستان خوب در کنار خانواده نقش مهمى در زندگى او ايفا مى کنند؛ لذا دقّت در انتخاب دوست بسيار مهم است و نبايد اين گرايش فطرى به همزيستى مفرط با گروه همسالان منجر شود و مواظب باشيد در دام گروه هاى انحرافى نيافتيد.

3ـ به دليل اين که غريزه جنسى با فرا رسيدن بلوغ، رشد کرده و در درون احساس گرايش به جنس مخالف پيدا مى شود؛ و از طرفى هم بايد معيارهاى اخلاقى و دينى را در نظر داشت و با مسئله با خويشتن دارى برخورد کرد، لذا مواظب باشيد تا اين نگرانى طبيعى شما به اضطراب و اختلالات رفتارى ديگر تبديل نشود و همچنين مراقب باشيد تا خداى نکرده دچار لغزش و انحراف جنسى نشويد.

4ـ چون اين دوره، دوره تخيل و در رؤيا فرو رفتن ها است و امکان دارد به دليل تغييرات محسوس در جسم و بلوغ جنسى، گاه اين تخيلات کانال هاى خاصى پيدا کند؛ لذا سعى کنيد وقت هاى بيکارى و تنهايى خود را با فعاليت هاى متنوع ورزشى، هنرى، فرهنگى و ... پرکنيد و نگذاريد افسردگى و گوشه نشينى گريبانگير شما شود؛ و بدانيد که با ياد خدا دل ها آرام مى گيرد.

5ـ در صورتى که در درون خود احساس بى ثباتى کرديد و يا با يک مشکل هيجانى يا اختلال رفتارى و يا يک مسئله شرعى روبرو شديد، اعتماد به نفس خود را حفظ کنيد و سعى داشته باشيد با والدين يا فردى مورد اعتماد و آگاه، مشاوره داشته باشيد.

بلوغ و گرايشات فطرى و الهى:

به طور کلى، پايه گذارى هاى مهم در حيات، سعادت و شقاوت، بهشتى شدن و جهنمى شدن ها، اغلب مربوط به اين دوره است. دوران بلوغ و جوانى، دوران بروز احساسات مذهبى و تمايلات ايمانى و اخلاقى است؛ و او دوست دارد خدا را بشناسد و عاشقانه پرستش کند. بطورکلى، روان شناسان دوران بلوغ را دوران ماوراء الطبيعه يا متافيزيک مى نامند. و اين امر حتى در مورد افرادى که در خانواده هاى مذهبى نبوده و در چنان محيطى رشد نيافته اند، صادق است. به عقيده آرنولدگزل (روان شناس معروف آمريکا)؛ «بلوغ سن شکوفايى هاست و نوجوان متوجه امور عقلانى، مذهبى و هنرى مى گردد».

«در اين دوره فطرت او همچنان بيدار و ذهن و عاطفه و روانش متوجّه خداوند است. اما شرايط خاص زيستى و بيدارى غدد او سبب مى شود که او در انديشه ديگرى باشد و بين خير و سعادت دينى و انحراف دست و پا بزند که برخى در فرجام اين تلاش غالب و برخى مغلوب هستند.»[4] و کسى که داراى تربيت صحيح و ايمانى پايدار باشد، مى تواند اين دوره را به راحتى پشت سر گذاشته و پيروز باشد. پس سعى کنيد از اين فطرت پاک استفاده کنيد و به انحرافات جنسى آلوده نشويد.

احتلام (جنابت در خواب) پسران:

احتلام عبارت است از: دست دادن حالت خاصى به انسان و انزال (خروج منى) از او، در حالت خواب که غالباً با يک لذت جنسى همراه است، چه بر اثر ديدن خواب هاى آشفته و جنسى باشد و چه به خودى خود آمده باشد، و معمولاً بدن بعد از اين اتفاق حالت سستى پيدا مى کند.

در افراد عادى و سالم از پسران، احتلام بين (10ـ12) روز اتفاق افتاده، و گاهى تا دو ماه در بين دو احتلام فاصله مى افتد. جز در احتلام هاى مکرّر که ناشى از هوس هاى جنسى بسيار است و معمولا در افرادى بروز و ظهور دارد که در محيطى نامساعد و داراى نقايض تربيتى، رشد کرده اند. و گاهى علت آن جنبه پاتالوژيک[5] دارد که شخص مريض است و بايد به پزشک مراجعه کند.

توجه ـ احساس گناه چرا؟!

متأسفانه برخى از نوجوانان و جوانان با بروز احتلام شبانه و واکنش هيجانى در مقابل محرّک هاى جنسى، دچار اضطراب و نوعى احساس گناه مى شوند. اما بايد بدانند که، احتلام يک امر طبيعى است و از نظر اسلام، گناهى متوجه او نيست. فقط بايد رطوبتى که در آن حالت از بدن خارج شده و بدن و لباس ها را آلوده کرده، تطهير نموده و سپس غسل جنابت را انجام دهد. و در اين مورد هم نبايد از اطرافيان و خانواده خود خجالت بکشد. و اين نکته را هميشه در ذهن داشته باشدکه، آن ها هم روزى جوان بوده اند و به مسائلش آگاهند.

[1] . قائمى، على، دنياى بلوغ، سازمان ملى جوانان، نشر اسپيد، 1380، ص 21، با کمى تغيير.

[2] . بنى هاشمى، سيد محمد حسن، توضيح المسائل مراجع، قم، اسلامى، 1378، ج2، ص 324 و 325.

[3] . دنياى بلوغ، ص 171.

[4] . دنياى بلوغ، ص 172.

[5] . آسيب شناسى، علم به اسباب و علل امراض (فرهنگ عميد)

منبع :مسعود نور عليزاده - مرکز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه