امر به معروف و نهی از منکر

مداومت بر ترک امر به معروف و نهی از منکر سبب می‌شود که این امر در جامعه به صورت امری عادی باشد، قبح آن از بین رفته و افراد گنهکار با حیله و نیرنگ، بر جامعه مسلط شده و انسان‌های خوب و صالح تحت سلطه آنان قرار گیرند.

اشاره

یکی از واجبات مهم اجتماعی در دین اسلام، امر به معروف و نهی از منکر است. این واجب جزء فروع دین بوده و از ضروریات آن می‌باشد؛ بنابراین انکار کننده وجوب آن ـ اگر توجه به ضروری بودن این دو واجب داشته باشد ـ مرتد می‌باشد. با اجرای صحیح این اصل، واجبات دیگر نیز احیا می‌شوند و جامعه رو به کمال و اصلاح و ترقی خواهد رفت؛ همچنان که با متروک ماندن آن به سمت فساد و انحطاط می‌رود. آیات و روایات متعددی بر ضرورت این دو واجب تأکید داشته و فقها نیز در کتب فقهی این دو واجب را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند.

ضرورت و اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر، یکی از مهم‌ترین و ضروری‌ترین فروعات دینی است که قوام دین به انجام آن بستگی دارد؛ تا آنجا که خداوند عزوجل امت اسلامی را موظف به انجام این دو واجب نموده و می‌فرماید: (وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)(1)؛ «در میان شما باید افرادی باشند که دعوت به خیر نموده و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آنان رستگاران‌اند».

در آیه‌ای دیگر نیز امت اسلامی را به خاطر انجام امر به معروف و نهی از منکر، از امت‌های پیشین برتر می‌شمارد و می‌فرماید: (کُنْتُمْ خَیْرَ أُمّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ)(2)؛ «شما بهترین امتی هستید که به سود انسان‌ها آفریده شده‌اند؛ (زیرا) امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید».در روایتی از امیرالمؤمنین(ع) نیز آمده است: «همه اعمال نیک و جهاد در راه خدا نزد امر به معروف و نهی از منکر، مثل آب دهانی در مقابل دریای پهناور است».(3)

این دو واجب تا آن اندازه پر اهمیت هستند که امام حسین(ع) جان خویش و خانواده شریفش را به خاطر انجام این فریضه به خطر انداخته و در وصیت خود به محمدبن حنفیه یکی از اهداف قیامش را امر به معروف و نهی از منکر بیان نموده و می‌فرماید: «أنّی لم أخْرُجْ أشِراً و لاَ بطِراً و لامفسداً... و إنّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الإصلاحِ فی أمّةِ جَدّی(ص) أریدُ أنْ آمُرَ بالمعروفِ و أنهَی عن المنکرِ و أسیرَ بسیرة جَدّی و أبی علی بن ابی طالب(ع)».(4)

به طور کلی حفظ و بقای دین در جامعه، بر اجرای امر به معروف و نهی از منکر متوقف می‌باشد. ولایت فقیه را که علت تشریع آن حفظ دین از انحرافات می‌باشد، می‌توان از بارزترین مصادیق امر به معروف و نهی از منکر به شمار آورد؛ زیرا ولی فقیه در سایه اختیاراتی که از سوی شارع دارد، می‌تواند معروف را در جامعه اجرا و از انجام منکر نهی نماید. دولت اسلامی نیز با استفاده از راهنمایی‌های ولایت فقیه می‌تواند فرهنگ سازی نموده و این دو واجب را در جامعه احیا نماید.

اثرات امر به معروف و نهی از منکر

به یقین احکامی که از سوی شارع بر انسان واجب می‌شود، حکمت‌ها و مصلحت‌هایی را در خود نهفته دارد و خداوند به خاطر آن مصالح، بندگان را مکلف به انجام آن واجب نموده است.از طرف دیگر در ترک آن نیز مفاسدی وجود دارد که موجب ضرر برای بندگان است؛ از این‌رو شارع مقدس ترک آن را حرام شمرده است. اگرچه انسان موظف است حتی در صورتی که این مصالح و مفاسد را نمی‌داند، در مقابل دستورات خداوند مطیع باشد و واجبات را به نیت نزدیکی به خداوند و اطاعت اوامر الهی انجام دهد؛ اما روایات علت و آثار بعضی از احکام را به خاطر تأکید بر آن واجب، بیان نموده‌اند.

امر به معروف و نهی از منکر نیز یکی از احکامی است که در روایات به علت اهمیت زیاد و تأکید بیشتر بر آن، بعضی آثار انجام و مضرات ترک آن بیان شده‌ است. از جمله:

محکم کننده قوای مؤمنین و خوار کننده کافران

یکی از آثار امر به معروف و نهی از منکر، تحکیم قوای مؤمنان و تضعیف دشمنان است؛ زیرا با امر به معروف، خوبی‌ها در جامعه افزایش می‌یابد که این مهم، خواسته و آرزوی همه مؤمنین است و جامعه اسلامی در حفظ ایمان خود محکم‌تر و قوی‌تر می‌شود و نهی از منکر نیز از بدی‌ها می‌کاهد که مخالف خواسته کافران است؛ زیرا دشمنان اسلام همیشه خواهان رشد فساد و بدی در بین مسلمانان هستند تا به این وسیله جامعه اسلامی به ذلت و تباهی کشیده شود.

امام علی(ع) در این‌باره فرموده است: «مَن أمَرَ بالمعروفِ شَدَّ ظُهورَ المؤمنینَ و مَن نَهَی عن المنکرِ أرَغَم أنوفَ الکافرین؛(5) کسی که امر به معروف کند، پشت مؤمنین را محکم کرده و کسی که نهی از منکر کند، بینی کافران را به خاک مالیده است».

باز دارنده از آتش جهنم

اگر امر به معروف و نهی از منکر با توجه به شرایط آن و با روش درست انجام شود، در دیگران نیز تأثیر گذاشته و باعث می‌شود آن‌ها واجبات را انجام داده و منکر را ترک نمایند و در نتیجه از آتش جهنم نجات یابند.ابی‌بصیر می‌گوید: از امام صادق(ع) در مورد آیه: (قُوا أنْفُسَکُمْ وَ أهْلیکُمْ نارً)(6) پرسیدم و عرض کردم: من خودم را می‌توانم از آتش نگاه دارم، اما اهلم را چگونه از آتش باز دارم؟امام(ع) فرمود: «آنان را به آنچه خداوند امر نموده است، امر کن و از آنچه نهی نموده است، نهی نما. پس اگر از تو اطاعت نمودند، آن‌ها را از آتش باز داشته‌ای و اگر سرپیچی نمودند، وظیفه‌ات را انجام داده‌ای».(7)

در روایت دیگری از امام صادق(ع) آمده است: «وقتی که آیه (قُوا أنْفُسَکُمْ وَ أهْلیکُمْ نارً) نازل شد، مردی از مسلمانان گریست و عرض کرد: من از نگهداری خودم ناتوانم. چگونه خانواده‌ام را مراقبت کنم؟ پیامبر(ص) فرمود: کافی است که آن‌ها را به آنچه نفست را به آن امر می‌کنی، امر نموده و از آنچه نفست را از آن نهی می‌کنی، نهی نمایی».(8)بنابراین با توجه به این روایات، می‌توان گفت که امر به معروف و نهی از منکر سبب نگهداری از آتش جهنم می‌شود.

نجات دهنده از عذاب خداوند

یکی از مواردی که باید مورد توجه و عبرت انسان قرار گیرد، زندگی و تجربه پیشینیان است. قرآن داستان‌های زیادی از زندگی اقوام گذشته را نقل کرده که هدفش از نقل این داستان‌ها نیز عبرت آموزی از آن‌هاست. در بعضی از این داستان‌ها به صراحت بیان شده است که تنها کسانی از عذاب خداوند نجات یافتند که دیگران را از بدی نهی می‌نمودند: (وَ إِذْ قالَتْ أُمّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللّهُ مُهْلِکُهُمْ أوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذابًا شَدیدًا قالُوا مَعْذِرَةً إِلی‏ رَبِّکُمْ وَ لَعَلّهُمْ یَتّقُونَ * فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ أنْجَیْنَا الّذینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السّوءِ وَ أخَذْنَا الّذینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئیسٍ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ)؛(9)

«و گروهی از بنی اسرائیل (که در برابر بدکاری‌های دیگران ساکت بودند، به پند دهندگان خیرخواه و دلسوز) گفتند: چرا گروهی را که خداوند هلاک کننده و یا عذاب کننده آنان به عذابی سخت است، پند می‌دهید؟ (پند دادن شما کاری بیهوده است) گفتند: برای اینکه در پیشگاه پروردگارتان (نسبت به رفع مسئولیت خود) حجت و عذر داشته باشیم و شاید آنان (از گناهانشان) بپرهیزند. پس چون پندی را که به آنان داده شد، فراموش کردند، پند دهندگانی که مردم را از بدی باز می‌داشتند، نجات دادیم و آنان را که ستم کردند، به کیفر آنکه همواره نافرمانی می کردند؛ به عذابی سخت گرفتار نمودیم».

اقامه واجبات

انسان برای در امان ماندن از امیال و شهوات نفسانی، نیاز به مراقبت دارد و این مراقبت نیز به دو صورت ممکن است: مراقبت خود انسان نسبت به نفسش و مراقبت دیگران نسبت به وی. این دو مراقبت در کنار هم، می‌تواند نگهدارنده انسان از انجام گناهان و ترک واجبات باشند. وقتی انسان احساس می‌کند سایر مؤمنین مراقب او هستند، برای حفظ آبروی خویش از انجام گناهان و ترک واجبات می‌پرهیزد؛ بنابراین جامعه کمتر در معرض گناهان قرار می‌گیرد و واجبات در آن اقامه می‌شود.

در روایتی از امام باقر(ع) آمده است: «إنّ الأمرَ بالمعروفِ و النهیَ عن المنکرِ فریضةٌ عظیمةٌ بها تُقامُ الفرائض(10)؛ امر به معروف و نهی از منکر، واجب بزرگی است که بقیه واجبات به وسیله آن اقامه می‌شود».

نتایج ترک امر به معروف و نهی ازمنکر

همان گونه که اجرای امر به معروف و نهی از منکر دارای نتایج خوب و ارزشمندی برای جامعه است، ترک این دو فریضه واجب نیز لطمات و صدمات زیادی به افراد و جامعه وارد می‌کند و ضررهای شخصی و اجتماعی فراوانی را به بار می‌آورد.

شباهت به مردگان

یکی از ضررهای فردی ترک امر به معروف و نهی از منکر، دل مردگی است. امام علی(ع) می‌فرماید: «من ترک انکار المنکرِ بقلبهِ و لسانهِ و یده فهو میِّتٌ بین الاحیاءٍ(11)؛ هر کس نهی از منکر را با قلب و زبان و دست ترک نماید، مرده‌ای در بین زندگان است».کسی که هیچ کدام از مراحل امر به معروف و نهی از منکر را انجام نمی‌دهد و حتی در قلب نیز از گناه دیگران بدش نمی‌آید، به یقین مرده‌ای در بین زندگان است. همان‌طور که مرده نمی‌تواند در مقابل رفتار دیگران عکس‌العملی نشان دهد، این فرد نیز نمی‌تواند در مقابل رفتار دیگران عکس‌العمل نشان دهد.

فساد اجتماعی

دین اسلام، دینی اجتماعی است که علاوه بر دستورات و وظایف شخصی که سبب کمال انسان می‌شود، دستورات و وظایف اجتماعی‌ای دارد که باعث رشد و ترقی جامعه می‌شود.همان‌طور که ترک وظایف فردی ضرر و زیان را برای فرد گنهکار به دنبال دارد، ترک وظیفه اجتماعی نیز ضرر و فساد اجتماعی را در پی دارد.امر به معروف و نهی از منکر که علاوه بر وجوب فردی، یک وظیفه اجتماعی محسوب می‌شود؛ در صورتی که مورد بی‌توجهی اجتماع قرار گرفته و ترک شود، صدمات و ضررهای ناشی از ترک آن متوجه همه مردم و اجتماع خواهد شد.

پیامبر گرامی اسلام(ص) فرموده است: «إنّ المعصیةَ إذا عَمِلَ بها العبدُ سِرّاً لمَ تُضرَّ إلاّ عامِلَها فإذا عَمِلَ بها علانیةً و لم یُغَیَّرً علیه أضَرَّتْ بالعامة(12)؛ همانا گناه پنهانی بنده به کسی جز گناهکار ضرر نمی‌رساند و اگر گناه علنی شود و عکس‌العملی در مقابل آن صورت نگیرد، به عموم مردم ضرر می‌زند».با شیوع گناه و مفاسد اجتماعی، بی‌بند و باری وارد خانواده‌ها شده و بر تک تک افراد اجتماع اثر مخربی می‌گذارد. وقتی گوهر وجود انسان ـ هر مقدار که پاک و طاهر باشد ـ در کنار آلودگی قرار گیرد آلوده می‌شود حتی اگر آدمی بتواند خود را پاک نگاه دارد، آثاری مانند از بین رفتن برکات و عذاب خداوند، خوب و بد را با هم می‌سوزاند.

از بین رفتن برکات و خیرات

همان‌طور که بیان شد، هر گناهی علاوه بر عقوبت اخروی، آثار و ضررهای دنیوی نیز در پی دارد. یکی از ضررهای ترک امر به معروف و نهی از منکر، از بین رفتن برکات و خیرات می‌باشد.در حدیثی از رسول خدا(ص) آمده است: «لا تَزالُ أمّتی بخیرٍ ما أمَروُا بالمعروفِ و نَهَوا عن المنکر و تعاونوا علی البرِّ، فإذا لم یَفْعَلوا ذلک نُزِعَتْ منهم البرکاتُ و سُلِّطَ بعضُهم علی بعضٍ و لم یکن لهم ناصِرٌ فی الارضِ و لا فی السماءِ(13)؛ امت من پیوسته به خیر هستند، مادامی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و به یکدیگر در کار نیک یاری می‌نمایند. پس هر گاه این کار را انجام ندهند، برکات از آن‌ها گرفته می‌شود و بعضی از آن‌ها بر بعض دیگر مسلط می‌شوند و یاری دهنده‌ای در زمین و آسمان ندارند».ترک این دو فریضه سبب می‌شود گناه در جامعه افزایش یابد و واجبات از بین برود که نتیجه زیاد شدن گناه و نادیده گرفتن دستورات الهی، از بین رفتن برکات است.

عذاب و لعنت خداوند

ترک دستورات الهی، نشانه ضعف ایمان است. پیامبرگرامی اسلام(ص) فرموده است: «إنّ اللهَ لَیبْغِضُ المؤمنَ الضعیفَ الذی لا دینَ له، فقیل و ما المؤمنُ الضعیفُ الذی لا دینَ له؟ قال: الذی لا یَنْهی عن المنکرِ(14)؛ همانا خداوند از مؤمن ضعیفی که دین ندارد، نفرت دارد.پرسیده شده مؤمن ضعیفی که دین ندارد، کیست؟ فرمود: کسی که نهی از منکر نمی‌کند».

این دو فریضه تا آن اندازه مهم است که در روایات علت هلاکت اقوام گذشته، ترک این دو فریضه بیان شده است. امام علی(ع) فرموده است: «إنّ اللهَ لم یَلْعَنِ القَرْنَ الماضِی بینَ أیدِیکم إلاّ لِتَرْکِهِم الامْرَ بالمعروفِ و النَهّیَ عن المنکرِ فلعن الله السُفهاءَ لِرُکوبِ المعاصِی و الحکماءَ لترک التَناهِی(15)؛ خداوند گذشتگان شما را لعنت نکرد، مگر به خاطر ترک امر به معروف و نهی از منکر و نادانان را به خاطر ارتکاب گناه و اندیشمندان را به خاطر ترک نهی از منکر لعن می‌نماید».

آن حضرت در یکی از خطبه‌هایش پس از حمد و ثنای الهی فرمود: «همانا پیشینیان شما هلاک شدند؛ زیرا مرتکب گناه می‌شدند و بزرگان و عالمان دینی‌شان آن‌ها را نهی نمی‌نمودند. مادامی که آن‌ها گناه می‌کردند و بزرگان و عالمان دینی آن‌ها را نهی نمی‌کردند، عذاب بر آن‌ها نازل می‌شد. پس امر به معروف و نهی از منکر کنید و بدانید که امر به معروف و نهی از منکر مرگ را نزدیک نمی‌کند و رزق را قطع نمی‌نماید».(16)

معصومین(ع) در روایات دیگر نیز به امت مسلمان هشدار داده‌اند که اگر امر به معروف و نهی از منکر را ترک نموده و یا در انجام آن کوتاهی کرده و آن را به یکدیگر واگذار کنند، باید منتظر عذاب خداوند باشند. امام رضا(ع) فرموده است: «کان رسول الله(ص) یقول: إذا أمّتی تَواکَلَت الأمْرَ بالمعروفِ و النَّهْیَ عن المنکرِ فَلْیَأذَنوا بِوِقاعِ من اللهِ(17)؛ پیامبر(ص) می‌فرمود: هرگاه امت من امر به معروف و نهی از منکر را به یکدیگر واگذار کنند، باید به عذاب خداوند راضی باشند».

امام باقر(ع) نیز می‌فرماید: «در آخر الزمان قومی هستند که گروهی از آن‌ها ریاکارند، قرآن را قرائت نموده و زهد و عبادت می‌کنند. این‌ها جوان‌های سفیهی هستند که امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کنند، مگر اینکه از ضرر در امان باشند و برای خودشان عذر و بهانه می‌آورند».

سپس فرمود: «اگر نماز هم به اموال و بدن‌هایشان ضرر بزند، آن را ترک می‌کنند؛ همان طور که بزرگ‌ترین و شریف‌ترین فرائض (امر به معروف و نهی از منکر) را ترک کردند. همانا امر به معروف و نهی از منکر، واجب عظیمی‌ است که واجبات دیگر به آن اقامه می‌شود. در این هنگام غضب خداوند بر آنان کامل می‌شود و همگی آن‌ها را عقاب می‌کند و خوبان به همراه بدان و کودکان به همراه بزرگان هلاک می‌شوند».(18)

تسلط اشرار و عدم استجابت دعا

مداومت بر ترک امر به معروف و نهی از منکر سبب می‌شود که این امر در جامعه به صورت امری عادی باشد، قبح آن از بین رفته و افراد گنهکار با حیله و نیرنگ، بر جامعه مسلط شده و انسان‌های خوب و صالح تحت سلطه آنان قرار گیرند. امام علی(ع) در وصیت خود به امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) فرموده است: «امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که بدان شما بر شما حاکم می‌شوند؛ پس دعا می‌کنید و مستجاب نمی‌شود».(19)

پی‌نوشت:

1. آل عمران (3) 104.

2. همان: 110.

3. نهج البلاغه صبحی الصالح، ص542 ، ح 374.

4. بحارالانوار، ج 44، ص 329.

5. نهج البلاغه صبحی الصالح، ص 473.

6. تحریم (66) : 6 .

7. بحار الانوار، ج 100، ص 74.

8. وسائل الشیعة، ج 11، ص 417.

9. اعراف (7) : 164 و 165.

10. اصول کافی، ج 5، ص 55 .

11. وسائل الشیعة‌، ج11، ص 404 و ص406 .

12. بحار الانوار، ج100، ص 78.

13. وسائل الشیعة، ج11، ص 398 .

14. همان، ص 397.

15. بحار الانوار، ج100 ، ص 79 و 90.

16. وسائل الشیعة، ج11، ص 395.

17. همان، ص 394.

18. اصول کافی، ج 5، ص 55.

19. نهج البلاغة، ص 421، ح 47 .

فاطمه سیفی کناری

منبع : ماهنامه نامه جامعه شماره 87