شاید یکی از مهمترین آثار شگفت انگیز معماری کشور که در یکی از مناطق مرتفع و صعب العبور ایران در دوره باستان ساخته شده و تا کنون به طور جدی به آن پرداخته و توجه کافی نشده است قیز قلعه ساوه می باشد. عظمت بنا و فلسفه وجودی احداث آن در این منطقه به حدی جالب است که می توان از آن به عنوان یکی از منابع مهم جذب گردشگر بین المللی به استان و همچنین معرفی دستاوردهای معماری ملی و باستانی ایران قدیم اشاره کرد.
قصر، عبادتگاه و دژ دفاعی قلعه دختر ساوه بر روی صخره بلندی مشرف به دشت ساوه بنا شده است که از سه طرف شرق، غرب و جنوب بوسیله صخره های متعدد دیگری احاطه گردیده است. از نمای شمالی که به قلعه نگریسته می شود سه قله صخره ای بلندی مشاهده می شود که قصر و قلعه در نوک قله ای که در وسط قرار گرفته احداث گردیده است. این قلعه از جاده ساوه به همدان و همچنین از تمامی دشت و شهر ساوه قابل رویت می باشد. در دو طرف صخره قیز قلعه دو رودخانه کوچک جاری است رودخانه ضلع شرقی دائمی است ولی رودخانه ای که در ضلع غربی قرار دارد به صورت فصلی می باشد.
نزدیکترین آبادی به قلعه، روستای قیز قلعه است که از منابع آبی این دو رودخانه تغذیه می شود. بعد از قیز قلعه ، روستای سرخده است که در کناره رودخانه قره چای قرار دارد. قلعه از روی پل سرخنده به راحتی قابل دیده است.
قلعه از دو بخش اصلی دژ دفاعی و قصر تشکیل شده است که در مجموع حدود 3000 متر مربع مساحت دارد.
برای رسیدن به قلعه می توان با وسیله نقلیه سواری تا پای دامنه صخره رفت، و سپس مسافتی حدود 300 متر را بایستی پیاده طی نمائیم تا به دروازه اصلی ورود به قلعه برسیم.
دوازده ورودی در ضلع شرقی ضخره قرار دارد که بعد از عبور از رودخانه کوچک، بقایای دیوار دروازه که از سنگ و ساروج ساخته شده است دیده می شود. با عبور از این دروازه بایستی حدود یکصد متر دامنه شیب دار ضلع جنوب شرقی صخره را برای رسیدن به نوک قله که ساختمان اصلی قصر قرار دارد را طی نمود. شیب دامنه جنوب شرقی حدود 60 درصد است.
تمامی دیوارهای صخره به صورت پرتگاه می باشد و هر نقطه ای که احساس می شده می توان از آن عبور نمود با سنگ و ساروج تا بالای صخره بسته شده است، بطوریکه هیچ راه نفوذی از سه ضلع شمالی، شرقی و غربی به درون قلعه وجود ندارد. ورود به قلعه از طریق چند راه پله سرپوشیده صورت می گیرد که با مهارت ویژه ای استتار شده است.
استتار راه پله ها با ساختن دیواری از لاشه سنگ و ساروج درست در امتداد دیوارهای صخره صورت گرفته است.
پنج راه پله پشتی بنا و دو راه پله در غرب بنا که در کنار پرتگاه در ارتفاع چند متری از سطح رودخانه ساخته شده اند به اتاق های تعبیه شده در دل صخره منتهی می شوند. از
پله های پشت بنا برای ورود و خروج محافظان و نگهبانان استفاده می گردیده و از
پله های غربی برای ورود و خروج مقامات به داخل قلعه و حمل آذوقه استفاده می شده است. در مقابل راه پله های غربی و بر روی صخره مقابل راه باریکی وجود دارد که محل رفت و آمد ساکنان قلعه بوده است. اتاقهای قلعه تودرتو بوده و به یکدیگر ارتباط داشته اند. با توجه به ارتفاع دیوارها و همچنین طاقهای فرو ریخته، احتمال می رود که بنای قصر دارای طبقه دوم و سوم هم بوده است. در سمت دروازه ورودی ، بنای دیگری وجود دارد که احتمالاً برای نمازخانه (عبادتگاه) مورد استفاده قرار می گرفته است. این مکان دارای محرابی به سوی دشت ساوه و در جهت خلاف قبله می باشد.
در اطراف کاخ اصلی حفره های متعددی برای ذخیره آب ساخته شده است. همچنین لوله های سفالی شکسته ای در این مجموعه یافت شده که نشانگر استفاده از شبکه آبرسانی و فاضلاب می باشد.
بنای قیز قلعه کاملاً بر دشت ساوه مسلط بوده و دارای 4 برج دیده بانی در ضلع شمالی، غربی و شرقی است که از میانه صخره تا بالای آن با سنگ و ساروج کار شده است.
اما از نظر قدمت و کاربرد بنا، بر اساس اسناد و مدارک تاریخی و تحقیقات بعمل آمده در خصوص قلعه های دختر احداث شده در ایران می توان به سوابق معابد آناهیتا و مهر پرستی ایرانیان اشاره نمود. بر اساس این تحقیقات، قلعه دختر ساوه نیایشگاهی برای عبادت و احترام به آب و ناهید در پیش از اسلام و قبل از خشکیدن دریاچه ساوه در دوره ساسانیان بوده است. محراب ساخته شده روبروی دریاچه قدیمی ساوه در قلعه ، این احتمال را تقویت می نماید.
استاد باستانی پاریزی در کتاب خاتون هفت قلعه در خصوص کاربرد قلعه دخترهای ایران چنین آورده است:
ابنیه دختر همه بر بلندی ها و نقاط صعب العبور قرار دارند، اغلب بناها مربوط به قبل از اسلام و خصوصاً عهد ساسانی را دارا می باشند و بیشتر جنبه تقدس و عبادی دارند، قلاع دفاعی معتبری بوده و چرا معابد ناهید اغلب بر فراز کوهها بوده است؟ مگر نه این است که آناهیتا در بلندترین طبقه آسمان آرام دارد و از فلک ستارگان یا از بلندی قله کوه به سوی نشیب بشتابد؟ اصولاً ایرانیان قدیم اغلب معابد خود را بر فراز بلندی ها بنا می نموده اند و در آنجا به نیایش مهر و ناهید می پرداخته اند. تا از آلودگی و همچنین حمله دشمن باشد، باید گفت که معابد ناهید در ازمنه قدیم از غنی ترین و پر کالاترین معابد روی زمین بوده است و وقفیات منقول و غیر منقول آن، آنقدر بوده که مسلماً بایستی در محل و قلعه ای که امن و امان باشد، قرار داده شود.
بنای تاریخی قیز قلعه در تاریخ 9/2/1382 به شماره 8600 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
راههای دسترسی:
جاده ساوه به همدان ، روستای سرخده، عبور از میان روستا و عبور از میان روستا و عبور از پل احداث شده بر روی رودخانه قره چای ، حرکت به سوی روستای قیز قلعه و عبور از میان روستا و طی مسیر حدود 1500 متر که تماماً با وسیله نقلیه سواری قابل انجام است. فاصله قیز قلعه تا ساوه حدود 23 کیلومتر می باشد.
