مسجد جامع ساوه

بناي اوليه آن متعلق به دوره سلجوقيان بوده، ليكن مجموعه ساختمان كنوني آن كه بي نهايت زيبا و با كمال ظرافت ساخته شده، متعلق به دوران مغول و صفويه است. در كتيبه معرق ايوان آن تاريخ 927 هجري خوانده مي شود. اين مسجداز نظر دارا بودن گنبد كاشي كاري و محراب گچ بري زيبا و دو كتيبه به خط رقاع داراي امتيازات هنري مي باشد. مناره آجري جنب اين مسجد بنا بر كتيبه كوفي آن مورخ به سال 504 هجري است، و داراي تزيينات زيبايي از دوره سلجوقيان مي باشد.

ديولافوامهندس و باستان شناس فرانسوي كه از مجموعه مسجد و مناره كنار آن ديدن كرده،مي گويد: «حضور اين مناره دليل است كه اين مسجد سلجوقي بر روي خرابه بنايي از آثارغزنويان ساخته شده، و بعدها شاه طهماسب هم آن را تعمير كرده است ».

اما در اين ميان شيخ رازي بناي مسجد جامع و مناره كنار آن را به خواجه علي نبكران(بيكران) نسبت مي دهد و مي نويسد: «وخواجه علي نبكران كه وزير ملكان ديالم بود، وخيرات بسيار فرموده، و بعدلي (بعدل) يوسفي آوي كه جامع و مناره بزرگ فرموده است بآوه ». اين يوسفي آوي همان فقيه امامي قرن هفتم معروف به «فاضل آبي » و«ابن الزينب » شاگرد محقق حلي است، و با استاد خود مباحثاتي داشته، و در شرح «مختصرنافع » او كتابي به نام «كشف الرموز» تاليف كرده كه تاريخ پايان آن 672 هجري است; درفقه نيز نظراتي داشته، كه از آن جمله حرمت بيش از چهار زن حتي به طريق متعه است.

گنبد مسجد جامع با كاشي فيروزه اي رنگ پوشش شده و قسمت داخلي آن با نقوش هندسي و كاشي تزيين يافته و ديوار زير گنبد با كاشيهاي شش گوش فيروزه اي رنگ مزين گرديده است. محراب گچبري مسجد با رنگهاي مختلف نقاشي شده، و داراي زيبائي و جلوه خاصي است.
این مسجد مجلل و باشکوه مشتمل بریک صحن گنبدی، دو ایوان، یک مناره، چند شبستان و محرابهای متعدد قدیمی باخط کوفی و دو محراب دوره صوفی با خط ثلث گنجینه‌ای از هنرهای معماری، نقاشی، کاشیکاری و گچبری است.
شبستانها و دهلیزهای زیبای آجری این مسجد دارای صفه گچبری بوده‌واز آثار قرن ششم هجری قمری و عصر سلجوقیان به شمار می‌رود.
در میان شبستانهای این بنای تاریخی ایوان باشکوه‌و رفیعی قرار دارد و در هر جانب این ایوان حجره‌ای با درگاه تنگ و کوتاه نمودار است و چنین به نظر می‌رسد که‌این حجره‌ها جایگاه اعتکاف و منزلگاه کاروانهای گذرنده ازاین مسیر بوده است.
برفراز این بنای عظیم تاریخی گنبدی آراسته به‌کاشیهای زیبایی است که روی آن با خط بسیار درشتی آیاتی از کلام الله مجید نوشته شده است.

سرپرست میراث فرهنگی ،گردشگری و صنایع دستی‌ساوه‌گفت:امسال سه‌هزار و ‪۵۷۸‬ ایرانگرد از مسجد جامع این شهرستان دیدن کردند.

“محسن نبوی “، باابراز گلایه‌از کمبودامکانات واعتبارات مورد نیاز افزود:
این امر باعث ایجاد مشکل برای جذب و تامین امکانات رفاهی توریستها و مرمت و بازسازی آثار باستانی شده است.

وی،اضافه کرد:امسال ،یک میلیارد و‪ ۱۰۰‬میلیون ریال‌اعتبار ،برای تهیه طرح اجرایی مرمت گنبد و مرمت‌های اضطراری مانند ، بند کشی ، اصلاح پوشش جبهه شمالی ، بام ،مبارزه با آفت موریانه‌مسجد جامع اختصاص و هزینه شده است. بسیاری از ساوجیهایی که برای بازدید از مسجد جامع شهرشان به آنجا میروند، پس از اینکه به محراب مسجد میرسند، فقط با یک سوراخ مواجه میشوند که گفته میشود اینجا زمانی یکی از زیباترین محرابهای دوران سلجوقی کار شده بوده است. وقتی میپرسی پس حالا کجاست؟ جواب میدهند در موزه اراک.
بله، این محراب از زیباترین گچبریهای دوره سلجوقی است که با گل و بته و نقوش اسلیمی و هندسی تزئین شده و در حاشیه آن آیاتی از سوره مبارکه فتح به خط کوفی تزئینی نوشته شده است.
این محراب چند سال پیش توسط دزدان کنده شد و در حال خروج از کشور بود که دزدان دستگیر شدند اما محراب به جای برگشت به ساوه، به موزه چهار فصل اراک رفت!
تصویری از این محراب به دستمان رسید که دعوت میکنم با کلیک بر روی «بند انگشتی» زیر شاهد آن باشید: مسجد جامع ساوه ۴۴ سال زندانی داربست های فلزی بوده است

مسجد جامع ساوه یکی از قدیمی ترین مسجدهای ایران است که براساس اطلاعات باستان شناسی، مانند برخی از مسجدهای جامع روی باقی مانده های یک آتشکده بنا شده است. این مسجد یک مناره ای یکی از مهم ترین آثار معماری باقی مانده از دوره سلجوقی است که مناره آن با تزیینات آجری درحال تخریب است.
مجری پروژه نجات بخشی و مرمت مسجد جامع ساوه در گفت وگو با ایسنا، در این باره توضیح داد: در سال ۱۳۴۲، داربست هایی با هدف تثبیت ایوان اصلی درحال ریزش مسجد توسط کارشناسان ایتالیایی ایجاد شد و با وجود این که از آن سال تاکنون کارشناسان سازمان میراث فرهنگی فعالیت های اجرایی و علمی انجام می دادند، این داربست ها هنوز سر جای خود هستند و برای بازگرداندن ایوان به شکل اصلی اش، هیچ اقدامی صورت نگرفته است.
محمد ایرانشاهی گفت: قدمت این مسجد حدود ۹۰۰ تا یک هزار سال است و پی شبستان اصلی آن با پوششی موقتی تاکنون حفظ شده است; ولی باید با یک نگرش ویژه از حالت نافرم کنونی خارج شود.
وی درباره گنبد مسجد که شاخص ترین عنصر مسجد جامع ساوه است، بیان کرد: سال گذشته، بخش هایی از گنبد به دلیل مرمت های غیر اصولی و عوامل جوی فرو ریختند. بنابراین برای حفظ و نگهداری موقت و جلوگیری از ریزش، داربستی فلزی زده شد، تا پس از آن، طرحی برای تزیینات گنبد و احیای اصولی و علمی آن تهیه و اجرا شود; اما به دلیل پیچیدگی های سیستم اداری، تخصیص نیافتن اعتبار و مشکلات درون سازمانی، این طرح نیمه تمام ماند و همچنان این داربست فلزی روی گنبد خودنمایی می کند.
ایرانشاهی درباره اقداماتی که اکنون در مسجد جامع ساوه انجام می شوند، توضیح داد: رطوبت، یکی از عوامل مهمی است که آسیب های فراوانی را به جداره های بنا وارد می کرده است. رطوبت حاصل از نزولات جوی که از طریق بام و ناودان ها به سیستم انتقال پسماندهای آب فاضلاب وارد می شدند، بنا را دست خوش تغییرات فراوانی کرده است، تا جایی که بخش هایی از جداره ها پوسیده اند و قابل استفاده نیستند. به همین دلیل، ناودان ها و سیستم هدایت کانال های انتقال آب، اصلاح و به فضای بیرونی مسجد انتقال داده شدند، بویژه شیب آجرفرش به گونه ای بود که به جای دور کردن آب از اطراف بنا، آن را به سمت بنا سرازیر می کرد که با زیرسازی، بسترسازی و تعیین شیب مناسب، این مساله برطرف شده است.
به گفته او، بخش هایی از سقف بنا به شکل سینوسی از کاهگل پوشیده شده اند; اما به دلیل بارش زیاد باران و وزش باد، هر سال بخشی از این کا هگل شسته می شود و از بین می رود. به این ترتیب، رطوبت تا عمق بنا نفوذ می کند. به نظر می رسد، باید در یک طرح جامع برای یکپارچه شدن سقف، تمهیدات لازم اندیشیده شوند که این امر به اعتبار کافی نیاز دارد.
وی با بیان این که اگر بخواهیم این مسجد شکل سنتی خود را حفظ کند، باید یک طرح جامع مرمتی برای آن تهیه کنیم، اظهار داشت: حدود دو سال پیش، در جلسه ای با معاونت حفظ و احیا، قائم مقام و برخی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی قرار شد، سامان دهی مسجد جامع ساوه آغاز شود.
مجری پروژه نجات بخشی و مرمت مسجد جامع ساوه ادامه داد: پس از انجام مذاکره های نخستین و با وجود داشتن دوماه زمان برای تهیه پیش طرح که به تصویب نیز رسیده بود، به دلایل مجهولی، این امر محقق نشد و تاکنون نیز هیچ اتفاق خاصی نیفتاده است و فقط پیش طرح ها به صورت مقطعی و موضعی درحال انجام هستند. همچنین تعویض مصالح فرسوده و بند کشی مناسب برای جلوگیری کامل از نفوذ رطوبت به بنا انجام می شوند.
ایرانشاهی اعتبارات مجموعه اقدامات اضطراری انجام شده را در سال ۱۳۸۴ برای مرمت گنبد، حدود ۲۰ میلیون تومان اعلام کرد و افزود: این رقم، بسیار ناچیز است و اگر بخواهیم مسجد جامع شاکله اصلی خود را پیدا کند، رقمی حدود سه میلیارد تومان برای تثبیت تمام بخش های آن در مرمت و احیا نیاز است.
وی بیان کرد: اکنون مسجد کاربری ندارد و در کنار آن، بخش هایی ساخته شده اند که در گذشته به عنوان دفتر میراث فرهنگی استفاده می شدند، ولی حالا وضعیت مسجد به گونه ای است که حتی سازمان میراث فرهنگی نیز حاضر نشده است، دفترش را در این مکان ایجاد کند. در صورتی که مسجد فضای مناسب و خوبی را برای انتقال بسیاری از قسمت های اداری میراث فرهنگی دارد.
به گفته ایرانشاهی، تعیین حریم این مسجد به دهه ۵۰ مربوط است که آن هم حتما باید بازنگری شود. شاکله اصلی مسجد جامع ساوه به اوایل دوره اسلامی مربوط است; ولی آنچه اکنون از بنا باقی مانده به دوره سلجوقی تعلق دارد و البته در دوران صفوی نیز تجدید شده است.
همچنین در این باره، سرپرست اداره میراث فرهنگی و گردشگری ساوه با اشاره به ادغام و تغییراتی که در مدیریت ها به وجود آمده اند، این مساله را دلیل اصلی تاخیر در واگذاری اعتبارات مصوب این اداره که میزان آن یک صد و ۴۰ میلیون تومان است، دانست و اجرای پروژه های سیستم هدایت آب، مبارزه با موریانه، تهیه طرح جامع و انجام مرمت های اضطراری را از برنامه های مربوط به مسجد جامع ارزیابی کرد.
محسن نبوی به طرح مستندسازی این مسجد در سال ۱۳۸۴ اشاره کرد و افزود: مرمت های مسجد جامع ساوه به دلیل کمبود اعتبار به صورت تدریجی، ولی به شکل مداوم درحال انجام اند.
او اعتبار لازم برای تهیه و اجرای طرح جامع مرمت مسجد و محوطه اطراف آن را، دو و نیم تا سه میلیارد تومان برآورد کرد و ادامه داد: این اعتبار صرف آزادسازی و تملک زمین های اطراف مسجد و کاوش آن ها می شود.
سرپرست پایگاه میراث فرهنگی ساوه یادآور شد: تا سال ۱۳۸۳، کل اعتبارات مرمت، حفظ و احیای بناهای تاریخی شهر ساوه و ز رندیه با ۱۰هزار و ۲۰۰ کیلومتر مربع وسعت، سه میلیون تومان بود. این درحالی است که ۶۰ درصد آثار استان مرکزی در این محدوده قرار دارند.
وی درباره باقی ماندن داربست های فلزی این مسجد از سال ۱۳۴۲ تاکنون، اظهار داشت: در سال های پیش از انقلاب، پروژه های مرمت این مسجد آغاز شدند که به دلیل فوت معمار آن، آغاز انقلاب و سال های دفاع مقدس، پروژه متوقف شد. اکنون با برنامه ریزی و اعتبارات سالیانه باید طبق برنامه زمان بندی شده، مرمت این بنای تاریخی ادامه یابد و پروژه به صورت کامل به پایان برسد، تا داربست های فلزی باقی مانده از سال ۱۳۴۲ برداشته شوند.
اولین وبلاگ تحلیلی _ خبری معماری ایران مسجد جامع ساوه
این مسجد از اولین مسجد‌هایی است که در ایران ساخته شده و طی سال‌ها دوره‌های مختلف توسط هنرمندان ایرانی تزئین و مرمت شده‌است.
هزار و دویست – سیصد سال پیش چند تا اوستا بنای ساوجی دور هم جمع شدند، طرح یک مسجد کوچک و جمع‌وجور را کشیدند، آستین‌هایشان را بالا زدند و با کنار هم گذاشتن خشت‌های گلی آفتاب خورده، چند تا شبستان را دور تا دور یک حیاط مستطیل شکل بنا کردند.
باستان‌شناسان مدعی‌اند این مسجد یکی از اولین مسجدهای ساخته شده در ایران است؛ هرچند مسجد کهنسال در طول قرن‌های بعد آن‌قدر تغییر کرد که دیگر چیزی از آن مسجد اولیه باقی نمانده.
حالا دور تا دور حیاط مستطیل – مربع شکل مسجد جامع شهر ساوه را یک گنبد زیبا، چندین شبستان، ایوان‌هایی بلند و مناری رشید گرفته است. این مسجد زیبا آن‌قدر تزئینات جور واجور معماری روی طاق‌ها و دیوارهایش دارد که می‌توان به عنوان یک موزه به دیدنش رفت.
بد نیست بدانید
تا به حال به‌طور دقیق سن و سال مسجد جامع ساوه تعیین نشده، اما قدیمی‌ترین چیزی که توی این مجموعه پیدا شده، کتیبه‌هایی است که در قرن چهارم نوشته شده‌اند. پس این مسجد لااقل هزار سالی عمر دارد.
با کاوش‌هایی که طی چند سال گذشته انجام شده و با کشف توده‌های گلی و آواری که به دست آمده، کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند که در محل کنونی مسجد جامع، مسجدی قدیمی‌تر وجود داشته که قسمتی از مصالح مسجد امروزی از همان مسجد اولیه تامین شده.
روبه‌روی گنبدخانه که بشود ضلع شمالی مسجد، دیوار خرابه‌های خشتی وجود دارد که احتمالا زمانی دیوار حجره‌های درس و بحث طلبه‌های علوم دینی بوده و حالا محتاج سایبان‌های بالای سرشان هستند تا از گزند باد و باران در امان بمانند. مسجد جامع ساوه در طول تاریخ تغییرات زیادی کرده؛ گنبدخانه مسجد که از قدیمی‌ترین بخش‌های آن است، قرن چهارم و پنجم در ضلع جنوبی بنا شده، مناره مسجد متعلق به قرن ششم است، ایوان غربی در قرن هشتم و بعد از غارتگری‌های مغول ساخته شده و حتی قاجاری‌ها هم دستی بر سر و روی مسجد کشیده‌اند.
به تمام آن چیزهایی که در عکس‌ها می‌بینید، اضافه کنید یک کتابخانه بزرگ با قفسه‌های پر از کتاب‌های دستنویس را که نقلش در کتاب «آثار البلاد و اخبار العباد» آمده. این مجموعه که به وزیر ابی طاهر خاتون منسوب است، محل نگهداری اشیای باارزشی از جمله اسطرلاب، گوی و کتاب‌های خطی بوده. تمام این مجموعه را سپاهیان مغول مثل خیلی از گنجینه‌های دیگر سرزمین ما به آتش کشیدند. اراک(خبرگزاری میراث فرهنگی) میراث استان ها : نوع معماری و ارزش های تاریخی مسجد جامع ساوه ، مسئولان اداره کل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان مرکزی را بر آن داشته است تا برای ثبت آن در ردیف آثار جهانی برنامه ریزی کنند.

مسجد جامع ساوه در جنوب شهر ساوه واقع شده و از آثار ارزشمند هنر معماری، نقاشی، کاشی‌کاری و گچ‌بری محسوب می‌شود. در این بنای تاریخی ـ مذهبی آثاری از سه مقطع تاریخی پیش از اسلام، قرن‌های اولیه‌ اسلامی و دوران صفوی دیده می‌شود.

” سید محمد حسینی” مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری استان مرکزی با بیان اینکه هم اکنون عملیات مرمت و ساماندهی این بنا با برنامه ریزی هدفمند در حال انجام است به میراث خبر گفت:« تمامی برنامه های مرمت و حفاظت از مسجد را با این هدف انجام می دهیم تا سال های آینده بتوان برای ثبت این اثر در ردیف آثار جهانی جایی باز کرد.

وی با تاکید بر اینکه مسجد جامع ساوه برای ثبت جهانی از قابلیت ها و ظرفیت های فراوانی برخوردار است افزود:« لایه های مختلف و مرمت اثر در دوران های مختلف تاریخی و نوع معماری آن از جمله موارد مهمی است که می توان برای ثبت جهانی بر آنها تکیه کرد.

“حسینی” افزود:« در صورتی که فعالیت های مرمتی و حفاظتی مسجد جامع ساوه با برنامه ریزی هدفمند انجام شود می توان به ثبت جهانی آن امیدوار بود اما برای تحقق این امر باید از توان اجرایی همه مسئولان میراث فرهنگی کشور یاری گرفت.

مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری استان مرکزی با تصریح این موضوع که پیگیری های سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مهمترین عامل آماده شدن مقدمات ثبت جهانی مسجد جامع ساوه است افزود:« از مسئولان رده بالای سازمان انتظار داریم برای ثبمسجد جامع ساوه که ۴ هزار و ۲۰۰ متر مربع وسعت دارد در سال ۱۳۱۰ به عنوان نخستین مکان تاریخی استان مرکزی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این اثر سال گذشته برای مرمت ، ساماندهی و حفاظت در ردیف پروژه های ملی کشور جای گرفت. ت این اثر منحصر به فرد در فهرست میراث جهانی از این پس توجه خود را نسبت به مسجد جامع ساوه بیشتر کنند.

وی با بیان اینکه اعتبارات مصوب حوزه میراث فرهنگی استان مرکزی از جمله اعتبار مرمت مسجد جامع ساوه که در سفر هیات دولت به این استان تخصیص یافته بود هنوز به طور رسمی به اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان ابلاغ نشده است ،افزود:« این اداره از هم اکنون فعالیت های خود را آغاز کرده تا در صورت ابلاغ رسمی اعتبارات از برنامه پیش باشد.

امیدوارم به همت مسئولین ساوه این بنای عظیم  از گزند بلایا و تخریب مصون بماند.