وقتي مي گوييم تالش يعني سرزميني كه در امتداد سواحل غربي درياي خزر از شمال تالاب انزلي تا دلتاها ومصب رودخانه كورا در تالش شمالي كشيده شده است. مرزهاي غربي آن باخط الراس كوههاي تالش ازاستان اردبيل جدا مي شود ونوشته هاي قديمي، مرز جنوبي آنرا رودخانه سفيدرود ورودبار امروزي نوشتهاند .
منطقه تالش سرزمين وسيعي است كه ازشمال به جنوب در امتداد سواحل غربي درياي خزر كشيده شده است .محدوده جغرافيايي قومي آن بمراتب از محدوده جغرافيايي سياسي . يعني واحدهاي سياسي و اداري كه در قالب آن اداره مي شود، وسيعتر است .
نواحي تالش شمالي با مركزيت لنكران وشهرهاي لريك،ساليان، يار دملي، ماسللي، جليل آباد وآستاراي آنسوي مرز، بدنبال جنگهاي ايران وروس در نيمه اول قرن نوزدهم ميلادي، بعنوان غرامت جنگي به روسها واگذار شد. بعبارت بهتر واگذاري تالش به روسها بهايي بود كه تالشان براي بقاي حكومت قاجارها پرداختند .
نيك مي دانم كه قاجارها بدلايل مختلف تاريخي، سياسي، نظامي وقومي باتالشان كه از اقواماصيل وبومي ايران بودند وهستند، ميانه خوبي نداشتند.به همين دليل با واگذاري قسمتي از تالش به روسها هم از دست تالشان ويكپارچگي آنان راحت مي شدند وهم اينكه رضايت دولت تزاري روس را براي بقاي خود بدست مي آوردند.از اينرو تالش در ميانه دو نيروي مخالف قرار گرفت كه ساليان دراز درگير يك جنگ ويرانگر بودند.اين جنگها يكي از شوم ترين نتايج را براي منطقه تالش وتالشان ببار آورد.بطوريكه در تالش شمالي سربازان ارتش روسيه ضمن تخريب شهرها،پلها،مساجد، ساختمانها وبناهاي تاريخي و منابع ثروتي تالش را بغارت بردند وبه اين نيز بسنده نكرده، پس از بقدرت رسيدن كمونيستها، هويت قومي تالشان آنسوي مرز را مخدوش و پيوسته كم رنگتر كردند.
در اينسوي مرز نيزتالش وتالشان سرنوشتي بهتر پيدا نكردند. فتحعليشاه قاجار بدليل كينهاي كه از تالشان به دل داشت، اقوام غير بومي را با اعطاي لقب خان به آنان برتالش مسلط كرد.تا جاييكه درتمام دوره قاجار سركوب خانواده هاي قديمي تالش وتقويت حكام غير بومي در مقابل آنان ادامه داشت.
در سالهايبعد از آن نيز براي گسستگي هرچه بيشتر ميان تالشان دو سوي مرز، شهرستان جديدي بنام آستارا بوجود آمد، تا تالش بيش از پيش منزوي و شكسته شود.
توسعه طلبي روسها وسپس شورويها وفشارهاي سياسي ونظامي كه از آنسوي مرز به تالش وگيلان وارد مي شد، حكومت پهلوي را بر آن داشت كه براي مقابله با اين فشارها، تالشان مرز نشين را مسلح كرده و بعنوان ديوار دفاعي در مقابل روسها قرار دهد.تجربه وتاريخ نشان داد كه بدلايل تعلقهاي عميق ميهني وديني همين مرزنشينان تالش بودند كه در كسوتهاي روحاني، خرده مالك، دامدار، رييس طايفه وكشاورز به مبارزه با روسها پرداختند وآنانرا از تالش وگيلان بيرون راندند.[1]
امروزه درتالش ايران بومي وغير بومي مفهومي ندارد. آميزش وهمپيوندي مردم به درك مشتركات آنها انجاميده وفارغ از اينكه به چه زبانیصحبت مي كنند، عميقاً در هم گره خوردهاند.بسيارند در تالش كه به زبان تركي يا گيلكي ويا كردي صحبت مي كنند، ليكن اين افتراق زباني، همبستگي ميان آنان وبوميان تالش را مخدوش نكرده است.هركس كه در تالش بدنيا آمده ويا زندگي مي كند واز بركت كار وتلاش خود،معيشت خود را در حوزه جغرافيايي تالش تامين مي كند، بنوعي متعلق به تالش است وهمگان در زير سقف وچتر يك كشور تاريخي وباستاني قرار داريم كه ايران ناميدهمي شود و بشدت عزيزش مي داريم.براساس همين درك آگاهانه است كه بازماندگان همان حكام وافراد غير بومي دوره قاجار، امروزه خود را همان اندازه تالش مي دانند كه خود تالشان.
اين نكته نيز كه برخي مي گويند تالشان سني مذهب غير تالشان شيعه اند، ادعايي بي پايه است.آنها كه تالش وتالشان را خوب مي شناسند، نيك مي دانند كه ميان مردم وپيشوايان مذهبي آنان،نه تنها هيچگونه اختلافي در اين زمينه وجود ندارد، بلكه همبستگي وروابط اجتماعي آنان نيز در نوع خود بي بديل بوده است.بسيارند از خانواده هاي حتي روحاني تالش كه بدون ملاحظات مذهبي با يكديگر ازدواج كرده اند؛ وهمه مي دانيم كه درتالش مراسم ديني ومذهبي با مشاركت هردو گروه برگزار مي شود ومصاديق فراواني از اين نمونه ها را مي توان بچشم ديد و حتي ممكن است خود شما كه اينك اين صفحات را مي خوانيد از جمله همين افراد باشيد.
در مورد تالش آنسوي مرز در اين شماره مقاله زيادي نوشته شده كه باخواندن آن مي توانيد، ذهنيت خود را نسبت به تالش و تالشان روشنتر سازيد.
اما در مورد تالش اينسوي مرز، يعني ايران گفتني ها زياد است ومن پيوسته كوشش خواهم كرد كه تالش وتالشان را هر چه بيشتر وبهتر به هم ميهنان خود معرفي كنم.باشد كه با شناخت عميق وآگاهانه از تالشان، برايند نيروهاي فكري وعملي خود را جمع كرده ودر اعتلاي هويت فرهنگي وتاريخي اين قوم برباد رفته گامهاي سازنده برداريم.مثلي است كه مي گويند كودكان در زمان حال، جوانان در زمان آينده وپيران در گذشته خود زندگي ميكنند.فعاليتهاي فرهنگي وعلمي وپژوهشي در تالش بسيار نوپا وجوان است. پس برماست كه به آينده بيانديشيم وبا بهره گيري از تجربه گذشتگان وتجزيه وتحليل وضعيت موجود، آنچه را كه براي احياي هويت فرهنگي خود بايد انجام دهيم دقيقاً برنامه ريزي و طراحي كنيم.
واما از تالش خود چه مي دانيم وچه بايد بدانيم.اين پرسشها مجموعه اي از محورهاي پژوهشي را در بر مي گيرد كه در شماره هاي آينده به تفصيل درباره آنها خواهم نوشت وشما نيز مي توانيد، نوشته هاي خود را درقالب مقاله،خاطرات، تجربه، تحقيق ويا بهر شكلي كه مايليد براي ما تدوين و ارسال داريد.
منطقه مرزي تالش امروزه چهار شهرستان بنامهاي تالش،رضوانشهر،ماسال و آستارا در استان گيلان تقسيم بندي شده است. هرچند كه اقوام تالش در شهرستانهاي فومن وصومعه سرا نيز نسبت قابل توجهي ازمردم اين شهرستان را تشكيل مي دهند، ليكن از نظر جغرافياي سياسي، تالشان عمدتاً در چهار شهرستان ياد شده زندگي ميكنند.در مورد شهرستان آستارا بايد گفت كه ساكنان شهرنشين آنرا مهاجرين ترك زبان، ولي عمده ساكنان روستايي آنرا تالشان تشكيل مي دهند.نام آستارا نيز بمعناي استراب يك واژه اوستايي است كه استاد پور داود به آن اشاره كرده است و آباديهايي مانند وينه بين، سيچ، لوندويل، ويرموني و چلوند عموماً اسامي تالش هستند.
درمورد وجه تسميه تالش اظهار نظرهاي متفاوتي شده است كهمن قسمتي از آنها را درمقالهاي با عنوان تالش تالش است درهمين شماره آوردهام.اما جداي از ريشه شناسي نام تالش،تمام تالش بعنوان يك منطقه تا انعقاد قرار دادهاي گلستان و تركمانچاي جزو ايران به شمارمي آمد وشهر لنكران كرسي ياحاكم نشين تالش بود.در حال حاضر رودخانه آستارا، تالش ايران را از تالش آنسوي مرز جداميكند.
ايجاد شهرستان آستارا در حد فاصل بين تالش شمالي وجنوبي بيشتر يك تصميم سياسي بود تا يك تصميم متكيبه مصالح منطقهاي در تاييد اين نكته بايد گفت كه آستارا تا قبل از پيوستن به گيلان تابع آذربايجان بوده و اداره امور آن از طريق استان آذربايجان انجام ميگرفت.با وجود اين تقسيمات سياسي – اداري جداگانه اينكه شهرستان آستارا نيز درمحدوده كنوني خود جزيي از منطقه تالش است هيچگونه ترديدي نيست.فراتر از آن شهرستان آستارا،بويژه شهر آستارا با ضريب فرهنگي بسيار بالا در ميان شهرهاي ايران وپويايي اقتصادي وسيعي كه امروزه در آن جريان دارد لولا ومفصل ارتباط فرهنگي واجتماعي تالش جنوبي با تالش شمالي بشمار مي رود.
با ملحوظ داشتن فراز ونشيبهاي تاريخي وسياسي كه براين منطقه رفته است؛ حدود منطقه تالش در قالب چهار شهرستان ياد شده بشرح زير است: از شمال رودخانه آستارا وشهرستان نمين، از شرق درياي خزر، از غرب شهرستانهاي اردبيل، گيوي، خلخال واز جنوب شهرستانهاي فومن و صومعه سرا.
تا سالهاي اخير تالش بعنوان يك شهرستان از استان گيلان داراي پنج بلوك بنامهاي كرگانرود، اسالم، تالشدولاب، شاندرمن وماسال بود.به همين دليل آنرا خمسه تالش يا بلوك پنجگانه تالش ميگفتند، مركز خمسه تالش شهر شفارود دركنار درياي خزر بود.باتوجه به اينكه شفارود در منتها اليه جنوب شرق تالش قرار داشت واداره امور از اين نقطه مشكل مي نمود. مركز شهرستان تالش به بازاركرگانرود انتقال يافت و مدتها بازار كرگانرود علاوه بر مركزيت تجاري، مركز حكومتي تالش نيز بود[2]. نكته قابل توجه اينكه بسياري از آباديهاي فعال وپر رونق تالش،بدليل تجارتي كه با روسيه داشتند، دركنار دريا قرار گرفته بودند. مثلاً علاوه بربازار كرگانرود كه محل استقرار حكومت بود، بازارهاي ديگر مانند حويق، ليسار و اسالم نيز از بازارهاي پررونق ان زمان بشمار مي رفتند.
در طي جنگ جهاني دوم نيروهاي نظامي آلمان براي گشودن جبهه اي در جنوب قفقاز كوشش كردند كه در راه ميان بندر انزلي وآستارا را كه به جاده نادري معروف بود بازسازي نمايند.آلمانيها درمقابل روستاي سينكي برروي رودخانه كرگانرود اقدام به ساخت پل بزرگي كردند كه پايه هاي بتوني آن هنوز پابر جاست.پس از عقب نشيني آلمانها ازايران، نيروهاي متفقين براي كمك رساني به شورويها با كمك آنان راه مزبور را آسفالت و حدود يك كيلومتر بالاتر از سينكي، در محل فعلي شهر هشتپر، پل جديدي احداث كردند.
با ساخت اين پل وافزايش آمدوشد از راه جديد، بتدريج مغازه هاي شهر كرگانرود نيز به اطراف اين پل انتقال يافتند.بدين ترتيب بود كه هسته اوليه شهر جديدي به نام هشتپر بوجود آمد.در سال 1326خورشيدي مركز شهرستان تالش رسماً به هشتپر انتقال يافت ونخستين فرماندار تالش به نام آقاي شمس اميري وارد هشتپر شد ودر ساختمان دو طبقهاي كه هنوز هم در مركز شهر هشتپر باقيست، مستقر شد.
در نخستين سرشماري عمومي نفوس ومسكن بسال 1335 شهرستان تالش داراي سه بخش بنامهاي كرگانرود،تالشدولاب وماسال وشاندرمن بود. مركز شهرستان تالش شهر هشتپر است كه بعدها به تالش تغيير نام يافت.بدنبال تقسيمات جديد كشوري،درسال 1376 بخشهاي تالشدولاب با مركزيت رضوانشهر وماسال وشاندرمن با مركزيت ماسال به شهرستان تبديل شدند.براساس آخرين تغييرات شهرستان تالش داراي سه نقطه شهري به نامهاي تالش، اسالم وليسار است.شهرستان رضوانشهر داراي دو نقطه شهري بنامهاي رضوانشهر ( مركز شهرستان ) وپره سر، شهرستان ماسال نيز داراي يك نقطه شهري بنام ماسال است.
علاوه بر چهار شهرستان فوق كه در قلمرو جغرافيايي وتاريخي تالش قرار دارند وبيش از 325هزار نفر جمعيت تالش نشين در اين شهرستانها زندگي مي كنند،تعداد ديگري از تالشان در شهرستان هاي نمين،اردبيل،خلخال، فومن، صومعه سرا و شفت نيز زندگي مي كنند كه تعداد دقيق آنها تفكيك نشده است.[3]
سيماي طبيعي تالش از چهار تيپ اراضي با قابليت هاي مختلف تشكيل شده است كه عبارتند از:
- زمينهاي ساحلي در امتداد درياي خزر
- زمينهاي جلگه اي به عرض 1تا 50 كيلومتر
- زمينهاي كوهپايه اي با راتفاع حدود 500متر و دره هاي نسبتاً باز
- زمينهاي كوهستاني با ارتفاع بيش از 500متر
شهرهاي منطقه تالش عموماً درنواحي جلگه اي قرار گرفته اند.به استثناي شهر تاريخي ماسوله كه در ارتفاع 1520 متري از سطح دريا قرار دارد، بقيه شهرهاي منطقه تالش در ارتفاع كمتر از 100متر ساخته شده اند. ارتفاع برخي از شهرها بشرح زير است .
آستارا 32- متر
رضوانشهر 40+ متر
حدود يك سوم ( 32%) مساحت منطقه تالش را زمينهاي جلگه اي و ساحلي، 14% را اراضي كوهپايهاي و 35% آنرا زمينهاي كوهستاني تشكيل ميدهد.
تالشان چه بدلايل معيشتي وچه بدلايل محيطي تا قرون اخير عموماً در ناحيه كوهستاني وكوهپايه اي زندگي مي كردند.ناحيه جلگهاي بدليل جنگلها وبيشه زارهاي انبوه، همچنين زمينهاي باتلاقي جمعيت بسيار كمي داشت.آباديهاي پراكنده كه در كنار مصب رودخانه و نزديك ساحل وجود داشتند،مهمترين مراكز تجاري تالشان را تشكيل مي دادند.داد وستد تالشان عمدتاً از طريق همين بنادر با شهرهاي باكو ولنكران انجام ميگرفت و بازرگانان از تجارت با اين شهرها سودهاي زيادي مي بردند.حتي كشاورزاني كه به دلايل معيشتي در روستاهاي جلگه اي زندگي مي كردند، براي حفظ سلامت خود در برابر بيماري مالاريا، پس از كشت برنج مزارع را به ميراب وآبيارها سپرده و بهمراه خانواده خود، تا فصل برداشت محصول به نواحي ييلاقي مي رفتند.
قدمت وسابقه سكونت در نواحي ييلاقي بسيار قديمي است وحتي برخي پژوهشهاي علمي آنرا به دوره سنگ نسبت مي دهند.آباديهاي قديمي مانند وردم وشالما در ييلاقهاي ماسال، اورما وفلكه سر در شاندرمن، ارده وپارگام در تالشدولاب، ناو در اسالم، مريان واسبه سرا در كرگانرود، بزاژي وبالاژيه در حويق وچوبر وبسياري ديگر آثار پيش از تاريخ وباستاني زيادي در خود دارند كه هنوز حتي بدرستي شناسايي هم نشده اند.بدرستي مي توان گفت كه اگر حفاريهاي باستان شناسي بطور اصولي وبر اساس روشهاي علمي انجام گيرد، پيكره اصلي تمدن تالش از زير خاك بيرون خواهد آمد.
نواحي كوهستاني وكوهپايه اي تالش بدليل برخورداري از آب وهواي سالم ومناظر زيبا از بهترين نواحي گردشگري كشور هستند.متاسفانه اين نواحي در نظام برنامه ريزي وعمران منطقه اي كمتر مورد توجه قرار گرفته اند.به همين دليل مردم به ناحيه جلگه اي كه براي كشاورزي اهميت فراواني دارد، كشانده شده اند.
جنگلهاي تالش كه از مهمترين منابع ثروت مليكشور هستند وطي 150 سال گذشته بشدت آسيب ديده اند، به مديريت ونظام بهره برداري جديدي احتياج دارند كه بايد بصورت بنيادي مورد بازسازي و تجديد نظر قرار گيرند.
ظرفيتهاي صيادي رودخانه ها ي تالش طي سالهاي گذشته بدليل تخليه فاضلابهاي شهري وصنعتي به آنها بشدت كاهش يافته وآسيب ديه اند.نظام دامداري كه از فعاليتهاي اصلي مردم بشمار مي رود، در شكل سنتي خود فاقد توجيه اقتصادي بوده و براي صنعتي كردن آن بايد طرح ريزي جديد و برنامه مدوني تهيه گردد.
كشاورزي ومراحل كاشت وداشتوبرداشت ان در چنبره اي از مسايل فني، ابزاري واقتصادي گير كرده كه نياز به تحول بنيادي دارد.شهر نشيني در شهرهاي موجود با شتاب فزاينده اي در امتداد راههاي اصلي توسعه مي يابد وبه شكل شهرهاي بي قواره طولي در آمده اند كه حجم آمد وشد در آنها زندگي و كار شهرنشينان را نيز مختل كرده است.
امروز نگاهي گذرا به تالش نشان مي دهد كه اين سرزمين زيبا وپربركت با مردمان سخت كوش وجوانان بااستعداد و سرمايه كلاني كه در اختيار دارد، در زمره يكي از محروم ترين نواحي استان گيلان بشمار مي رود.
چرا چنين شده است .نياكان ما با مايه گذاشتن از جان خود، حداقل قسمتي از تالش را از تجاوز وغارت روسها نجات دادند.آنچه براي ما برجاي مانده،نه فقط براي تالش، بلكه بريا استان گيلان و حتي اقتصاد ملي كشور اهميت زيادي دارد.
به همين دليل در اين سلسله نوشته ها كوشش خواهد شد تا ضمن معرفي توانهاي محيطي، اقتصادي وظرفيتهاي فرهنگي واجتماعي تالش، تنگناها وامكانات موجود برای بالندگي تالش نيز مورد بررسي قرار گيرد.
براي رسيدن به چنين مقصودي بايد واقع بينانه وآگاهانه بهمسايل نگاه كرد بايد مسايل حاشيه اي وتفرق افكنانه را كه حاصل بينشها وافكار ناپخته زمان خود است كنار گذاشت.بايد بدرستي انديشيد وحاصل آنرا در قالب نوشته ويا گفتگوي مستقيم با مسئولين درميان گذاشت و از اين ميان تصميم هاي سازنده اي براي بالندگي منطقه اتخاذ كرد .
[1] - برای اطلاع بيشتر در مورد اين وقايع مي توانيد به كتابهاي جستارهايي در تاريخ تالش، تاليف عبدالكريم آقاجاني تالش وكتاب تالشان، تاليف حسين احمدي و اخبار نامه ،نوشته ميرزا احمد لنكراني، به اهتمام علي عبدلي هر دو از انتشارات وزارت امور خارجه مراجعه نماييد.
[2] - از بازاركرگانرود تنها بناي حمام آن برجاي مانده است. ساختمان گمرك نيز تا سال 1326 برپا بود. نيكيتين آخرين كنسول روس در رشت عكسي از بازار كرگانرود را در صفحه 102 كتاب خود چاپ كرده است .
[3]- در نواحي جنوبي شهرستان خلخال، يعني بخشهاي كلور و هشجين تعداد زيادي از ساكنين اين نواحي كه به زبان تاتي صحبت مي كنند در اصل تالش هستند. زبان تاتي با تالشي حدود 95% همپوشي دارند و اگر منابع قديمي حدود جنوبي تالش و تالشان را رودخانه سفيدرود و رودبار ذكركرده اند ،بدليل همين پيوستگي قومي و حوزه جغرافيايي زيست آنها بوده است. بعدها بدليل مسايل سياسي واداري اين پيوستگيها گسسته شده است. در هيمن زمينه مقاله آقاي دكتر نظريان در اين شماره به موضوع اشاره كرده است.
منبع : فصلنامه تحقیقات تالش شماره 1 – پاییز 1380
