تالاب انزلي، در ساحل جنوب غربي درياي خزر، در غبر دلتاي سفيد رود و در جنوب بندرانزلي، در استان گيلان واقع شده و از قسمت غرب كپورچال و آبكنار، از جنوب به صومعه سرا و بخشهاي رشت محدود شده و در مختصات جغرافيائي 37 درجه و 28 دقيقه عرض شمالي و 49 درجه و 25 دقيقه طول شرقي قرار گرفته است. محدودة آب آن شامل چهار بخش يا حوضچه آبي به شرح زير است: تالاب ماهروزه كه سابقاً به نام خليج كپورچال ناميده ميشد در بخش غربي؛ تالاب سياه كشيم در جنوب غربي، تالاب شيجان در بخش شرقي و بخش مركزي. اين چهار بخش از نظر خصوصيات فيزيكوشيميائي، مرفولوژيك، فيتواكولوژي و جغرافيائي داراي تفاوتهاي چشمگير بوده و سيستمهاي متفاوتي را ارائه مينمايند.
محدودة آب تالاب انزلي را ميتوان در مساحتي بالغ بر 100 كيلومتر مربع تصور نمود و اختلاف نظر در ميزان وسعت آن به اين دليل است كه از آخرين محاسبات تعيين حريم آن سالهاي درازي ميگذرد و از حدود سي?سال قبل كه اين پهنه آبي و رسوبهاي آن را 400 كيلومتر مربع اعلام نموده?اند هنوز اقدام مهمياز طرف سازمانهاي مسئول براي تعيين مساحت دقيق آن به عمل نيامده و نوسانهاي آب درياي خزر نيز در برهم زدن كليه برآوردها مؤثر بوده است. اما محدوده آبريز آن داراي وسعتي معدل 3740 كيلومتر مربع ميباشد كه در حدود 2000 كيلومتر مربع آن دشت و بقيه زمينهاي كوهستاني و كوهپايه است كه از سمت شمال به درياي خزر، از جنوب و غرب به انتهاي شيب سلسله جبال البرز و كوههاي تالش و از جانب شرق به دلتاي رودخانه سفيد رود محدد ميگردد. آبهاي وارده به تالاب از طريق رودها، نهرها و زهكشهاي زراعي واقع در حوزه هاي آبريز كاسه اي شكل صورت ميگيرد. عمده رودهاي منتهي به آن از كوههاي تالش سرچشمه گرفته و در مسير پرشيب خود به دشت ميرسند. ديگر جريانهاي ورودي، مربوط به آبهاي اضافي و برگشتي مزارع تحت آبياري ميباشند كه بيشتر در شرق تالاب واقع شده اند.
از رودها و زهكشهاي طبيعي منتهي به تالاب، از غرب به شرق ميتوان كچلك، سياويزان، شيله سر، بهمبر، بيجار خاله، مرغك، خالكائي، اسفند (سيارودخان)، كلسر، چمثقال (ماسوله رودخان)، نرگستان (روكو)، كانال مادر (سيابي)، گاز رودبار (لاكسار)، سياه درويشان، هندخاله، گازگيشه، باغبان خاله، پيربازار و خمام رود را نام برد. رودهاي منطقه فومنات كه تأمين كننده بخش مهمي از آبهاي تالاب هستند پس از عبور از دره هاي تنگ و باريك و سنگي به مناطق دشتي رسيده در اراضي پست حاشيه تالاب به يكديگر متصل ميشوند و به صورت مجاري آبي وارد تالاب ميگردند. در سفرنامه ها و مدارك تاريخي از رودهاي متعدد ديگري نيز نام برده شده كه اكنون بسياري از آنها از جريان افتاده و از بين رفته اند.
كليه آبهاي ورودي به تالاب توسط 5 روگا (مجراي آبي يا معبر) و از طريق كانال غازيان به دريا تخليه ميشوند. تفاوت اين روگاها با رودها و ديگر مجاري در تغييرات شديد آبدهي آنهاست و به ترتيب از غرب به شرق عبارتند از: تازه بكنده (شنبه بازار يا پاشاروگا)، نهنگ روگا، راسته خاله، پيربازار روگا و سوسرروگا. سه روگاي اخير در نزديكي زير پل غازيان به يكديگر متصل ميگردند و سپس با الحاق به نهنگ روگا و در محوطه بندرگاه به شنبه بازار روگا و عبور از كانال كشتيراني و گلوگاه دو موج شكن (تنها راه ارتباطي تالاب با دريا) وارد درياي خزر ميشوند. هرچند كه هر سال 4/2 ميليارد متر مكعب آب وارد اين پهنه آبدار ميگردد اما به دلايلي كه اشاره خواهد شد، عمق تالاب در فصل بهار به بيش از 5/2-5/1 متر و آنهم در قسمت غربي كه داراي حوضه آبي وسيع تري است نميرسد. بخش شرقي تالاب داراي حداقل عمق ميباشد. در بررسي مراحل تكوين و شكل گيري تالاب به نظرات و فرضيات مختلف و متعددي برخورد مينمائيم كه عمده ترين دليل پيدايش آن را با كاهش سطح آب درياي خزر در قرن سيزدهم ميلادي همزمان با شكل گيري شبه جزيره انزلي مرتبط دانسته اند. به تعبيري ديگر، تالاب انزلي گودرفتگي حاصله از تكتونيك ميباشد كه با پسروي آب درياي خزر تا حدودي از دريا جدا افتاد و با تيغه ماسه اي كه از حركات دريا و امواج آن ايجاد شده تشكيل گرديده است.
