«تاریخ» آئینه حقیقت نمای كرامتها و فضائل و نیز حقارتهای جوامع است. تنها چیزی كه از آن جوامع باقی مانده است، آثار ایشان است كه می تواند موجب عبرت آموزی و تجربه اندوزی شود. «تاریخ ایران اسلامی» مجموعه دوره ای خاص است از اقوام ایرانی، نه سرگذشت یك سلسله خاص. این دوره از ورود اعراب مسلمان به ایران آغاز گردیده است. تقریباً تا قرن چهارم هجری آثار تاریخی ایرانی و در حقیقت آثار مسلمانان ایرانی فقط به زبان عربی می باشند. از قرن چهارم به بعد تواریخ گوناگون به زبان فارسی نیز نگارش یافته است. از اوایل قرن چهارم به بعد تواریخ عمومی و دودمانی و محلی و .... به زبان فارسی پرداختند. پیش از این دوره را باید تاریخ نگاری «اسلامی ـ عربی» خواند. كه گر چه تعدادی از برجسته ترین مورخان آن ایرانی بودند، ولی آثار خود را به عربی می نوشتند و تاریخ ایران را به عنوان جزئی از تاریخ اسلام و در زمره تاریخ سایر سرزمینهای اسلامی مورد بررسی قرار می دادند.[1] در این دوره حوادث متنوع و شگرفی به وقوع پیوسته است. «تاریخ نگاری ایران دستاوردهای گسترده و متنوعی دارد كه هر یك به لحاظی و از برای گسترش علوم كار سازگار است.»[2] «این تاریخ آكنده است از حوادث شگرف و انقلاب ها و تحولها، در این دوره نهضت های بسیار پدید می آید. مذهب ها و بنیادهای تازه ای پای می گیرد.»[3] موضوع در تاریخ نگاری ایران بعد از اسلام بسیار متنوع و گوناگون است. «گذشته از تألیفات عربی كه تقریباً در سراسر 14 قرن مورد رجوع خواهد بود، رجوع به مآخذی كه از جهان گردان و بازرگانان و ...... باقی مانده است نیز لازم خواهد شد. گذشته از اینها در بین مآخذ از هر دستی هست. تاریخ های عمومی، تاریخ های سلاطین و سلسله ها، تاریخ های محلی، یادداشت های روزانه یا خاطرات، تذكره های رجال، سیاحت نامه، كتب جغرافیا، متون ادبی، اینها پیوسته محل حاجت و مورد رجوع هستند.»[4] تاریخ ایران بعد از اسلام رشد قابل ملاحظه و بی سابقه ای دارد. به گونه ای كه حتی ادعا شده «از دوره پیش از اسلام یك اثر تاریخی واقعی در دست نیست .»[5]
هر كدام از كتب تاریخی ایران اسلامی كاربرد و فایده خاصِ خودشان را دارند در برخی از این كتابها مسائل اجتماعی مورد اهمیت قرار گرفته است در برخی دیگر مسائل سیاسی جغرافیایی و یا ادبی «برتولد اشپولر» می نویسد: «ایرانیان در قرون وسطی نمونه های قانع كننده ای از استعداد تاریخ نگاری خود را به ظهور آوردند كه دیگر در آگاهی تاریخی آنان هیچ تردیدی نمی توان داشت.»[6] در برخی از این كتاب آرای نویسنده اهمیت یافته است. همانند تاریخ یعقوبی، تاریخ دینوری و یا تجارب الامم ابن مسكویه، این كتاب «به واسطه تشخیصات رسا و درست خویش ممتاز است.»[7] برخی از این كتابها ساده و عامه فهم نوشته شده است و برخی دیگر غامض و پیچیده. به عنوان مثال كتاب «جامع التواریخ» از «خواجه رشید الدین فضل الله كتابی است با سبكی ساده و روان خواجه كتاب خود را به سبكی ساده و روان نوشت كه نزدیك به زبان مردم زمانه اش بود»[8] «متأسفانه غامض نویسی در ابتدای سده هشتم یكی از ویژگی های مؤثر تاریخ نگاری فارسی گردید. «وصاف» كه در تكاملِ تاریخ، دارای نگرشِ عمیق بوده عقیده داشت كه غامض نویسی یكی از ضروریات تاریخ نگاری است از این رو تألیف تاریخی خود را آكنده از عبارات متكلف و پیچیده كرد تا آنجا كه خواندن آن حتی برای خود ایرانیان هم مستلزم رجوع به فرهنگ نامه است.»[9]
در سده های نخستین ایران اسلامی بیشتر كتابها به زبان عربی نوشته می شد. «مورخان نخستین مسلمان در كار بستِ زبان عربی در آثار تاریخی خود می خواستند ارتباط خود را با دنیای عرب(دنیای اسلام) حفظ و تقویت كنند. تأثیر زبان عربی در جهان اسلام با آن فرهنگ غنی و پر مایه اش، بیشتر از آن بود كه برای تاریخ نگاری زبانی غیر از زبان عربی در نظر گرفته شود.»[10] «باید همواره به خاطر داشت كه روی هم رفته تعداد مورخان عربی زبان، خاصه در مورد اخبار راجع به ادوار خلافت بسیار زیاد است.»[11]
تاریخ نگاری سلسله ای: در باب سلاطین و سلسله های مستقل، كتب تاریخی جداگانه ای تألیف شده است. هر چند می توان تاریخ این سلسله ها را در كتب عمومی نیز پیدا كرد. كتب سلسله ای حاوی اطلاعات و معلومات مفیدی می باشند. در مورد برخی از سلسله ها كتابهای بیشتری به رشته تحریر در آمده است و در مورد برخی دیگر كتب معدودی نگاشته شده است. به عنوان نمونه«در دوره مغول تاریخ نویسی در ایران رواج تمام یافت از این رو برای تحقیق در این دوره از تاریخ، مآخذ نسبتاً فراوانی به زبان فارسی در دست هست»[12] از كتب سلسله ای به عنوان نمونه در باب تاریخ سلاجقه می توان به كتاب «راحه الصدور و آیه السرور» تالیف «نجم الدین راوندی» اشاره كرد.[13]
تاریخ های عمومی: از جمله این كتابها می توان به«الكامِلِ ابن اثیر» اشاره كرد:«اطلاعاتی كه این كتاب از شرق عالم اسلامی می دهد غنی می باشد.»[14] كتب عمومی در تمام دوران بعد از اسلام یافت می شود «از تاریخ عمومی فارسی قدمی نیز می توان به كتاب ترجمه طبری معروف به تاریخ بلعمی اشاره كرد.»[15]
تواریخ محلی: «رسم نوشتن تاریخ محلی به ویژه در قسمت های شرقی عالم اسلام رونق داشت. و شماره شهرها چندان زیاد است كه گویی هر شهر مهم یا كم اهمیتی یك یا چند مورخ محلی پرورش داده است.»[16] این كتب به حدی زیاد است كه حتی نام بردن از آنها در این مختصر نمی گنجد اما به عنوان نمونه می توان به كتاب«تاریخ سیستان» كه مؤلف آن نامعلوم است و یا «تاریخ نیشابور» از محمد نیشابوری اشاره كرد. «این نحله تاریخ نگاری كه به خصوص در دوره پیش از صفویان و نیز در دوره قاجار از اعتنای ویژه مورخان برخوردار شد از حس شهر وطنی و تفاخر بومی مایه می گرفت.»[17]
آثار ادبی: این گونه كتابها علاوه بر اهمیت ادبی ویژه ای كه دارنده مسائل اجتماعی و سیاسی و اخلاقی زمان مؤلف را بیان می كنند در این رابطه «اشپولر» می نویسد «كتب ادبی بر امور مذهبی و نیز بر جریان اقتصادی و علمی و هم وضع سیاسی، روزنه هایی می گشایند بدون اینكه هدف آنها توصیفی منظم و مرتبط از این امور باشد» مثل كتاب«اغانی» از «ابوالفرج اصفهانی».[18] «ادموند باسورث» می نویسد:«این گونه آثار اصول اخلاقی و نمونه هایی از رفتارهای شایع میان مسلمانان با فرهنگ را نشان می دهد.»[19] منظومه های تاریخی در ردیف همین نوع آثار می باشند.
كتب جغرافیایی: اطلاعات جغرافی نویسان درباره شرح اوضاع و احوال بلاد، ارتباطات، زندگی اقتصادی و رسوم محلی و اعتقادات، درارای ارزش بسیاری است. «جغرافی دانان عرب مانند: «اصطفری» و .... مشاهده گر تمام جنبه های زندگی بودند آنها مشخصاً از نواحی شرقی ایران دیدن كردند.»[20] «این قبیل نوشته ها همچون معادنِ تازه یافته پایان ناپذیری، برای امور مذهبی تاریخ و فرهنگ و اقتصاد و شناسائی ایالات و مناطق مختلف ایران می باشند به ویژه «المسالك و الممالك ابن فردازبه».[21] از جنبه های دیگر تاریخ نگاری كه فقط به اسم آنها اشاره می شود می توان به «زندگی نامه ها» «كتب رجالی» «خاطرات» «سیاحت نامه ها» اشاره داشت.
بنابراین در این كلام می توان گفت تاریخ نگاری بعد از اسلام ، در زمینه ایران شناسی، هم از لحاظ تنوع، هم از لحاظ گستردگی و هم از لحاظ ثمر بخشی، جایگاه ویژه ای در علوم اسلامی داشته است و خواهد داشت.
