امام مهدی در آثار شخصیتهای اسلامی

امام مهدی در آثار شخصیتهای اسلامی

علمای اسلام, افزون بر انجام وظیفه خطیر بیانِ احکام شرعی, به مسائل مهم معارف اسلامی و اعتقادی و شبهاتی, که از سوی نحله های گوناگون افکنده می شده, غافل نبوده اند.

تولد مهدی,حیات, غیبت, حکمت غیبت و… از سوی بزرگان اسلام, چه شیعه و چه سنّی, مورد بحث و بررسی بوده است.

در این باره, آثار فراوانی پدید آمده و کمتر عالم اسلامی را می توان یابید که در این باب قلم نزده باشد و یا سخنی نگفته باشد.

منظور ما در این نوشتار, نگاشتن کتابنامه, به سبک معمول نیست. که کار انجام شده (کتابنامه امام مهدی و در جستجوی قائم) بلکه بر آنیم, ابتداء به معرفی برخی شخصیتهایی که در باره مهدی کتاب, یا رساله نگاشته اند بپردازیم و آن گاه سیری در کتاب, یا رساله مورد نظر داشته باشیم: در باب موضوعاتی که به آنها پرداخته شده و چگونگی پرداخت.

کمال الدین و تمام النعمه

نوشته:

ابی جعفر محمدبن علی بن الحسین بن بابویه قمی, معروف به شیخ صدوق.

مصحح: علی اکبر غفاری.

ناشر: مؤسسه نشر اسلامی, وابسته به جامعه مدرسین, قم.

شماره صفحه ها: 686

ابن بابویه, در قم, چشم به جهان گشود. در نزد فقهای بزرگ و محدثان نامداری چون: علی بن بابویه (پدر خود) محمدبن حسن بن ولید, احمد بن علی بن ابراهیم هاشم قمی, احمد بن محمد بن یحیی عطار اشعری قمی, حسن بن ادریس قمی, حمزه بن محمد علوی و… دانش فقه و حدیث را فرا گرفت1.

روح جست و جو گرش آرام نگرفت و برای بهره گیری از محضر عالمان دیگر اسلامی, به سیر و سیاحت پرداخت:

در سال 347 هـ . ق به ری رفت و در آن جا به محضر ابوالحسن محمدبن احمد بن علی اسدی, راه یافت و از وی حدیث شنید.

در سال 352 هـ . ق. به نیشابور رفت و از علمای آن جا, استفاده برد.

آن گاه به مشهد, کوفه, بغداد, همدان, بلخ, سرخس, ایلاق و مکه مکرمه رفت و از متخصصان فن حدیث, حدیث آموخت2.

شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی, در مقدمه معانی الاخبار, تا دویست و پنجاه و دو تن, از بزرگان را که شیخ صدوق, از آنان استفاده کرده, یاد می کند.

شیخ صدوق, با کوشش فراوان, در راه کسب و دانش, به مقامهای عالی علمی دست یافت و در رشته حدیث, به جایی رسید که (رئیس المحدثین) نام گرفت. 3

شیخ طوسی درباره شخصیت والای ایشان می نویسد:

(ابو جعفر محمدبن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی, دانشمند جلیل القدر, بزرگوار, حافظ احادیث صاحب نظر در رجال و ناقد اخبار بوده است. در میان دانشمندان قم, در حفظ و کثرت علم, کسی مانند وی, دیده نشده است. وی, نزدیک به سیصد کتاب, داشته است.)4

از جمله آثار وی, کمال الدین و تمام النعمه است که گویا, پس از بازگشت از سفر مشهد, در سال 252 هـ . ق.نگاشته است و انگیزه خود را از نگاشتن آن, چنین اعلام می دارد:

(آنچه مرا واداشت که به نگارش این کتاب بپردازم چنین بود: از زیارت حضرت امام رضا, صلوات اللّه علیه, به نیشابور برگشتم . دیدم. شیعیان آن جا درباره قائم(عج) مسأله دار شده اند. سعی کردم, آنان را با بیان روایاتی که از پیامبر(ص) و ائمه(ع) رسیده به راه درست, رهنمون گردم. در این روزگار, بزرگی از مشایخ فضل و دانش و تقوا, از اهالی قم, به نام: نجم الدین ابو سعید محمدبن احمد بن علی بن صلت قمی, ادام اللّه توفیقه, در بازگشت از سفر بخارا, بر ما وارد شد. روزی درباره آراء و باورهای برخی از فلاسفه و علمای منطق بخارا گفت: از آنان درباره حضرت قائم(عج) سخنانی شنیدم که مرا در مورد غیبت طولانی حضرت, دچار حیرت و تردید کرده است. من مطالبی در اثبات وجود حضرت مهدی(عج) برای زدودن تردید از او بیان کردم و روایاتی درباره غیبت, بر او خواندم, حیرت او بر طرف شد و دلش آرام گرفت. از من خواست, کتابی درباره غیبت حضرت مهدی(عج) بنویسم پذیرفتم و به او وعده دادم که ان شاء اللّه وقتی به وطن خود (ری) برگشتم آن را عملی خواهم ساخت. تا این که شبی در خواب دیدم خانه کعبه را طواف می کنم و به حجرالاسود رسیدم و آن را استلام کردم ناگاه دیدم, مولی صاحب الزمان(ع), پهلوی در کعبه ایستاده است. سلام کردم . حضرت جواب دادند.

فرمود: چرا کتابی راجع به (غیبت) نمی نویسی, تا ناراحتی ات برطرف شود؟

عرض کردم: یابن رسول اللّه(ص) من کتابها درباره غیبت شما نوشته ام.

حضرت فرمود: نه , آن موضوعات را نمی گویم, کتابی راجع به غیبت من بنویس و غیبتهای پیامبران را در آن نقل کن. سپس از نظرم غایب شد. من با اضطراب از خواب بیدار شدم و تا طلوع فجر, به گریه و زاری پرداختم, چون صبح شد, به منظور انجام امر ولی اللّه و حجت خدا, آغاز به نوشتن این کتاب کردم.)5.

این اثر نفیس, در دو نوبت به گونه سنگی در ایران و یک نوبت به گونه حروفی در نجف و یک مرتبه با ترجمه چاپ شده است ولی, این چاپها, افتادگی, تحریف و اشتباه فراوان دارد.

از این روی, آقای علی اکبر غفّاری, به تصحیح آن پرداخته و مؤسسه نشر اسلامی, به گونه زیبا و مطلوب, آن را چاپ و نشر داده است.

در تصحیح و مقابله این کتاب, بر هفت نسخه خطی اعتماد شده, از جمله:

1 . نسخه کتابخانه شخصی آیت اللّه ربّانی شیرازی.

2 . نسخه کتابخانه شخصی محدث ارموی به خط نستعلیق, همراه علل الشرایع.

3 . نسخه حاج باقر ترقّی.

4 . نسخه کتابخانه میرزا حسن مصطفوی تبریز.

5 . سه نسخه دیگر, از کتابخانه آیت اللّه مرعشی.

کتاب, پس از خطبه و مقدمه طولانی, که بخش عظیمی از کتاب را در بر گرفته, آغاز می شود. در مقدمه, مباحث کلامی سودمندی به رشته تحریر در آمده که مصحح محترم بحثهای مطرح شده را تفکیک کرده و با عناوین زیر, آورده است:

الخلیفه, قبل الخلیفه.

وجوب طاعة الخلیفه.

لیس لاحدان یختار الخلیفه الاّ اللّه عزوجل.

وجوب وحدة الخلیفه فی کل عصر.

لزوم وجود الخلیفه.

وجوب عصمة الامام.

السر فی امره تعالی الملائکة بالسجود لادم علیه السلام.

وجوب معرفة المهدی(عج) فرجه.

اثبات الغیبة والحکمة فیها.

آن گاه به پاسخ از شبهات می پردازد و دیدگاههای گروههای گوناگون, چون: کیسانیه, ناووسیّه, واقفیه و زیدیه را در باب غیبت امام عصر(ع) به بوته نقد و بررسی می نهد و خرده گیریهای ابن بشّار و پاسخ ابن قُبه رازی و… را می آورد.

بر وجود امام غایب و این که از عترت است و ظهور می کند و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد, دلایل محکم, متین و منطقی اقامه می کند.

پس از این, گزارشی دارد خواندنی از مناظره ای که بین او و یکی از ملحدان, در حضور رکن الدوله امیر سعید, انجام گرفته است.

در نقض و ابرام مسائل کلامی که از سوی مخالفان مطرح شده, کلام را به اوج می رساند و مباحث جالبی را عرضه می دارد6 کتاب, در 57 باب تنظیم شده که مطالب مهم آن, بدین شرح است:

1 . انبیا و حجتهای الهی که مدتی از دیدگان پنهان بوده اند: ادریس, نوح, صالح, ابراهیم, یوسف, موسی, عیسی و…

2 . کسانی که دارای عمر طولانی بوده اند.

3 . نیاز بشر به امام.

4 . سخنان پیشوایان دین درباره غیبت.

5 . کسانی که به محضر حضرت مشرف شده اند.

6 . اخبار و روایاتی که بیانگر نشانه های ظهورند.

7 . توقیعات صادر شده از ناحیه مقدسه.

و…

گرچه در این اثر از همه گونه احادیث: صحیح, ضعیف, حسن و مردود استفاده شده, ولی شیخ صدوق در اثبات غیبت و ظهور و دیگر مطالب حسّاس, سعی می کند براحایث صحیح اعتماد کند.

کتاب, دائرة المعارف روایی است با دسته بندی بسیار جالب در باب موضوعات مربوط به امام عصر(ع).

الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد

نوشته:

محمد بن محمدبن نعمان عکبری,

معروف به شیخ مفید.

تحقیق: مؤسه آل البیت لاحیاء التراث, قم.

ناشر: کنگره هزاره شیخ مفید.

شمار صفحه ها:ج1:363,ج2:562

شیخ مفید از بزرگان فقهای شیعه در سده های چهارم و پنجم هجری است.7 وی, در سال 336 هـ . ق. در روستایی به نام عُکبرا دیده به جهان گشود. پدرش از مردم بصره و مدتی در شهر واسط, معلم بوده و سپس به عُکبرا آمده و در همان جا ساکن شده است.

پدر, او را به بغداد می برد, تا به کسب دانش پردازد. او, پس از مدتی به محضر بزرگانی چون: شیخ صدوق, محمد بن جنید اسکافی, ابو علی صولی, ابوغالب رازی, ابن قولویه قمی و8… راه می یابد و از آنان بهره می گیرد با استعداد و هوش فوق العاده ای که داشته, خیلی زود به مقامهای عالی علمی نائل می آید.

در کرخ بغداد, کرسی درسی پایه گذاری کرد و شاگردانی چون: سید مرتضی علم الهدی, سید رضی, نجاشی, شیخ طوسی, ابن حمزه, و… را پرورش داد9 که بعدها هر یک, از ناموران بزرگ جهان اسلام شدند و مایه فخر تشیّع.

یافعی درباره شخصیت علمی وی می نویسد:

(او, عالم شیعه و صاحب نوشته های بسیار و شیخ و پیشوای آنان است. به ابن معلم و مفید معروف بود.

در کلام, فقه و جدل, بسیار زبردست بود و با پیروان همه مذاهب, با جلالت و عظمت, مناظره می کرد.)10

شیخ مفید, در سال 413 هـ . ق. در بغداد, دیده از جهان فروبست. تشییع با شکوهی از جنازه وی انجام شد و در میدان اُشنان, مردم , به امامت شاگرد برجسته اش, سید مرتضی, بر او نماز گزاردند و در منزلش, دفن گردید و پس از چند سال, به قبرستان قریش انتقال یافت و در جوار ابو جعفر(ع) دفن گردید11.

از وی, آثار ارزشمندی به جای مانده که نجاشی هفتاد و هشت اثر نام می برد. شمار زیادی از آثار شیخ, در باب معارف اسلامی و امامت است12 از جمله نوشته های ارزشمند وی, کتاب الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد است.

این اثر, مجموعه بسیار گرانبهایی است که به زندگانی امامان شیعه, از ابعاد گوناگون پرداخته شده است.

این اثر در دو جزء تنظیم شده: جزء اول به حیات امام علی(ع) اختصاص دارد و جزء دوّم به زندگانی دیگر ائمه(ع).

و بخش پایان کتاب (از صفحه 339 تا آخر) ویژه امام مهدی(عج) است.

در این بخش, پس از بیان نام, کنیه و ولادت حضرت مهدی, به دلائل عقلی بر وجود امام معصوم اشاره می شود, سپس سخنان پیامبر(ص) درباره غیبت و قیام حضرت که از سوی شیعه و سنی, پذیرفته شده اند و احادیث امامان معصوم(ع) آورده می شود. آن گاه نویسنده محترم, با بهره گیری از آیات قرآن و روایات پیشوایان دین, ویژگیهای حضرت مهدی(عج)را بر می شمرد و از بشارت پیامبر(ص) به ظهور حضرت در آخر الزمان یاد می کند

مطالب اساسی این بخش از کتاب, به شرح زیر می پردازد:

ادله عقلی و نقلی بر امامت امام عصر(عج).

روایاتی که درباره حضرت مهدی(عج) رسیده است.

اشخاصی که به فیض ملاقات و زیارت حضرت نائل آمده اند.

برخی کرامات و معجزات حضرت در عصر غیبت.

نشانهای ظهور و حوادثی که پیش از ظهور حضرت, رخ خواهد داد.

سال, روز و محل قیام.

چگونگی گردآوری سپاه و مأموریت آنان.

مسیر حرکت.

مدت امامت و حکومت.

جریاناتی که در آن روزگار رخ می دهد.

وضعیت زمین و مردم در آن عصر.

ویژگیهای جمال, شمایل, شیوه رفتار سیره اخلاقی و عملی حضرت مهدی(عج) به گونه بسیار محققانه, براساس منابع متقن و دیدگاههای مستدل عقلی و نقلی.

الفصول العشره فی الغیبه

نوشته:

شیخ مفید

تحقیق: فارس حسون.

ناشر: کنگره هزاره شیخ مفید.

شماره صفحه ها:103

شیخ مفید در آغاز این رساله اشاره می کند:

(در دیگر نوشته های خود, به مسائلی چون: وجوب امامت, عصمت امام, ویژگیهای امام, دلائل امامت ائمه معصومین(ع) نقد ادعای مخالفان, فلسفه غیبت و… پرداخته ام. در این نوشته, به ده پرسش درباره مهدی, پاسخ می دهم.)

شیخ در مورد اهمیت و جایگاه این رساله می نویسد:

(در این اثر, آنچه تمامی خردمندان بدان نیاز دارند, آورده شده و به گونه ساده, در دسترس همگان قرار گرفته است.)

شیخ بر این نظراست که اگر کسی از محتوای این رساله, آگاهی یابد, از نوشته های دیگر وی, در این باره, بی نیاز خواهد بود.

پرسشهای دهگانه:

1 . آیا امام حسن عسکری(ع) فرزندی به نام مهدی داشته است؟ آیا این را فقط شیعه باور دارد, یا غیر شیعیان نیز, بدان اعتراف دارند؟

2 . تکذیب وجود فرزند برای امام عسکری(ع), از سوی جعفربن علی (عموی امام زمان).

3 . امام حسن عسکری اگر فرزندی به نام مهدی داشت, چطور در وصیت خود, از او نام نبرده و به مادرش وصیت کرده است.

4 . دلیل بر ولادت مخفیانه و غیبت آن حضرت چیست؟

5 . غیبت طولانی, خلاف عادت, پذیرفته نیست. چگونه می تواند فردی که در زمانهای دور, چشم به جهان گشوده, تا این زمان, (411 هـ .ق) زنده باشد؟

6 . غیبت طولانی, با دست نیابیدن و مشخص نبودن محل سکونت وی, چگونه ممکن است؟

7 . بر فرض صحت غیبت, در صورت اجرا نکردن حدود, بیان نکردن احکام, هدایت نکردن گمراهان, اقامه نکردن امر بمعروف و نهی از منکر و… چه نفعی خواهد داشت؟

8 . به هر دلیلی که شیعه امامیه ادعاهای فطحیه, کیسانیه, ناووسیه و اسماعیلیه را در باب غیبت باطل می شمارد, به همان دلیل ادعای شیعه امامیه نیز, در غیبت حضرت مهدی باطل است.

9 . شیعه امامیه بر این باور است که خداوند غیبت آن حضرت را لازم دانسته و خداوند چیزی را اراده نمی کند, مگر آن که دارای مصلحت باشد. از سوی دیگر شیعه امامیه معتقد است که در مشاهده آن حضرت و اخذ معارف دین از وی, مصلحت کامل بندگان وجود دارد و با ظهور آن حضرت, همه مصالح تحقق می پذیرد. بنابراین چگونه خداوند غیبت حضرت را اراده نموده است.

10 . اگر امامیه بر غیبت امام عصر(عج) اصرار کند, باید در هنگام ظهور, معتقد به معجزه باشد, تا مردم او را بشناسند, در حالی که داشتن معجزه از ویژگیهای پیامبران الهی است.

پس از طرح پرسشهای بالا, شیخ, به یکایک آنها به شرح پاسخ می دهد.

این اثر با عناوین: (المسائل العشرة فی الغیبة والاجوبة عن المسائل العشر) در نجف و قم چاپ شده و اخیراً در هزاره شیخ مفید, با دیگر آثار وی (مصنفات ج3) نشر یافته است.

رسالة ثانیة فی الغیبة

نوشته:

شیخ مفید.

تحقیق: علاء آل جعفر.

ناشر: کنگره شیخ مفید.

شماره صفحه ها: 60

این رساله کم حجم نیز, پاسخ به پرسشهایی است که از سوی شخصی درباره غیبت و ظهور امام زمان(عج) مطرح شده و شیخ مفید به آنها پاسخ داده است.

سؤال می کند: چه دلیلی بر وجود امام زمان هست؟

شیخ مفید, با استناد به ادله نقلی (احادیث و روایات صحیح) و مورد پذیرش شیعه و سنی و ادله عقلی, این پرسش را پاسخ می گوید.

پرسش دیگر: چگونه کسی که طرفدار عدل و توحید است, امامت کسی را که ولادت او قطعی نیست می پذیرد.

آیا چنین چیزی به عقل, یا وحی درست می آید؟

شیخ مفید, در پاسخ, با اشاره به احادیث و ادله ای که می گوید زمین نباید خالی از حجّت باشد, استدلال می کند و می نویسد:

(حجت ویژگیهایی دارد. کسی حجت است که آن اوصاف را دارا باشد. و در اولاد عباس, اولاد علی و قریش, کسی با این اوصاف نیست.

براساس این استدلال عقلی, حجت باید فرد دیگری باشد, هر چند ظاهر و پیدا نباشد. زیرا مسلّم است شخصی می تواند حجت باشد که از خطا و گناه معصوم باشد.

بنابراین, لازم می آید که حجت(عج) غائب باشد.13)

در این رساله, پنج پرسش مطرح شده که شیخ, محکم و متقن از آنها پاسخ می دهد.

افزون بر آثاری که از شیخ مفید درباره مسأله غیبت امام عصر(عج) برشمردیم, آثار دیگری نیز, از شیخ به جا مانده که برخی از آنها در ضمن مجموعه ای تحت عنوان: (خمس رسائل فی اثبات الحجة) از سوی دارالکتب التجاریه نجف اشرف, در سال 1370. هـ ق. به چاپ رسیده است.

در جلد 7 مصنفات شیخ مفید نیز که از سوی کنگره نشر یافته, چهار رساله, از جمله همین رساله حاضر, به چاپ رسیده است. البته از آن جا که بنابر معرفی تمام نوشته های شیخ مفید, در این باره نیست, به همین اندازه بسنده می کنیم.

اثبات الوصیه

نوشته:

ابی الحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی.

ناشر: دارالضواء, بیروت.

شماره صفحه ها: 295.

مسعودی, در شهر بابِل دیده به جهان گشود و در بغداد به کسب دانش پرداخت14. سپس برای ادامه تحصیل, به مصر سفر کرد و از آن جا برای استفاده از علمای بصره, راهی آن دیار شد, از دانشمند برجسته بصره, از جمله: ابا خلیفه الحمحی بهره گرفت15.

در سال 309 هـ . ق. از شهرهای فارس و کرمان دیدن کرد و مدتی در استخر فارس اقامت گزید و از عالمان آن منطقه بهره جست, از آن جا به هند و چین سفر کرد. این مرحله از سیر و سیاحت علمی خود را در عمان به پایان برد.

در سال 314 هـ . ق. مرحله دیگری از هجرت علمی خود را از عمّان آغاز کرد و به ماوراء آذربایجان, گرگان, فلسطین و شام رفت. در سال 332 هـ . ق. عازم انطاکیه و سپس مصر شد. در مصر اقامت گزید و در جمادی الآخر سال 345 هـ . ق. یا 363 هـ . ق. در همان جا به درود حیات گفت.16

مسعودی را از بزرگان دانش رجال و تراجم,شخصیت برجسته علمی, جلیل القدر, مورد اطمینان و بزرگوار معرفی کرده اند17.

از مسعودی, آثار ارزنده ای در موضوعات گوناگون به یادگار مانده که از آن جمله است: اثبات الوصیه. کتاب ارزشمند اثبات الوصیة, موضوعات: تاریخی و اعتقادی و… را در بر دارد. ابتدا, به بیان جنود عقل و جهل, خلق جن و ناس وسجود ملائکه پرداخته است, آن گاه, جریانهای تاریخی را از هبوط آدم, رسالت انبیاء الهی و مردان بزرگ, تا ولادت پیامبر اکرم اسلام(ص), به بحث می گذارد.

بعد می پردازد به چگونگی انتقال پیامبر(ص) از اصلاب انبیاء و حوادث صدر اسلام: دعوت خصوصی و عمومی, معراج و هجرت پیامبر(ص) و نزول قرآن, اثبات امامت تک تک ائمه(ع), از نظر تاریخی در محدوده تاریخ ائمه(ع) جریانهایی که در عصر هر امامی اتفاق افتاده, شیوه برخورد آنان با حاکمان زمان و عکس العملهای حاکمان را به رشته تحریر در می آورد. در پایان, امامت امام عصر(عج) را از زبان مخبران صادق اثبات می کند و موضوعاتی را به شرح زیر, در باب امامت امام دوازدهم و مسأله غیبت وی, به بوته بررسی می نهد: امام زمان فرزند کیست؟

ویژگیها حضرت.

انتظار فرج.

نشانه های ظهور.

مقابله حضرت به هنگام ظهور با ستمکاران و…

کفایة الاثر

نوشته:

ابی القاسم علی بن محمدبن علی الخزاز القمی الرازی.

تحقیق: سید عبداللطیف حسینی کوه کمری خوئی.

ناشر: انتشارات بیدار, قم.

شماره صفحه ها: 402

مؤلف این اثر نفیس, از دانشمندان اواسط قرن چهارم هجری و از شاگردان شیخ صدوق است که در قم زاده شده و در ری می زیسته است18.

صاحب ریاض درباره وی می نویسد:

(… الشیخ الاجل الاقدم ابوالقاسم علی بن محمدبن علی الخزاز الرازی القمی قدس سره, الفاضل العالم المتکلم الجلیل الفقیه المحدث المعروف تلمیذ الصدوق وامثاله.)19

ابوالقاسم علی بن محمدبن علی الخزاز الرازی قمی, فاضل, عالم, متکلم, فقیه محدث و از شاگردان صدوق و مانند وی بوده است.

از متن کتاب بر می آید نویسنده افزون بر صدوق, از شمار زیادی از علماء و راویان استفاده برده و شمار زیادی از وی نقل روایت کرده اند, از جمله: ابوالبرکات علی بن الحسین الحسینی الجوری, محمدبن ابی الحسن بن عبدالصمد القمی, محمد بن الحسین بن سعید قمی المجاور به بغداد و…

از جمله آثاری که از وی, به جا مانده کتاب ارزشمند کفایة الاثر است. این اثر, نخستین کتابی است که در موضوع خود, به این شیوه نگارش یافته و پس از آن. بسیاری از نویسندگان از آن الگو گرفته اند.

مرحوم بهبهانی در تعلیقات خود بررجال میرزای کبیر, درباره ارزش علمی کتاب و دیدگاههای نویسنده کفایة الاثر, می نویسد:

رأیت کتاب الکفایة کتاباً مبسوطاً فی غایة الجودة جمیعه نصوص عن الرسول صلی اللّه علیه وآله وعن غیره ایضاً فی الائمة الاثنی عشر وفیه بعض تحقیقاته یظهر منه کونه فی غایة الفضل)20

کتاب کفایة الاثر را کتابی دراز دامن, در نهایت خوبی یافتم. تمام مطالب آن را روایاتی که از رسول اکرم(ص) و غیر ایشان درباره ائمه(ع) رسیده است, تشکیل می دهد. در آن, برخی تحقیقات یافت می شود که گواه فضل و دانش بالای مؤلف است.

نویسنده در انگیزه تألیف کتاب می نویسد:

(برخی شیعیان, آگاهی کافی در امر امامت نداشتند, از این روی, طرح بعضی شبهات از سوی مخالفان و گروههای مخالف, امر را بر آنان مشتبه کرده بود, تا آن جا که دلیلهای روایی بر اثبات امامت ائمه(ع) را انکار می کردند. شیعیان دست خود را از دلیلهای روایی و نصوص بر امامت, تهی می دیدند. حتی برخی پا را فراتر گذاشته و گمان کردند, از صحابه نیز نسبت به امامت خبر و اثری نرسیده است. چون وضعیت اعتقاد دینی آنان را این گونه یافتم. برخود لازم دیدم, در این مسأله به تحقیق و جست وجو بپردازم و با گردآوری آثار و اخباری که امامت ائمه(ع) را اثبات می کند, حقیقت را بر همگان آشکار کنم و شبهات مطرح شده را پاسخ گویم.)

اخبار و روایات فراوانی از پیامبر(ص) رسیده که پس از ختم نبوت, امر امامت وخلافت را دوازده نور پاک بر عهده می گیرند: که اوّل آنان علی(ع) و آخر آنان مهدی(عج) است.

علما, از دیر باز, به گردآوری و استدلال به این اخبار, بر مسأله امامت پرداخته اند و آثاری را سامان داده اند.

عالمی که از عهده این امر مهم و اساسی به خوبی برآمده و به گونه تحسین برانگیزی آن را به انجام رسانده, قمی رازی, در کتاب کفایة الاثر است.

مؤلف با تلاش بسیار و ابتکار در خور تقدیر, روایات و احادیثی که به طور صریح بر امامت ائمه(ع) دلالت دارند و اصحاب مشهور پیامبر(ص) مانند: علی(ع), عبداللّه بن عباس, عبداللّه بن مسعود, ابی سعید خدری, ابی ذر غفاری, سلمان فارسی, فاطمه(س), ام السلمه وعایشه از حضرت شنیده و روایت کرده اند. آورده است.

سپس اخبار و روایاتی که درباره تعیین هر یک از ائمه(ع), به نصّ صریح امام پیشین رسیده, با نظم ویژه ای نقل کرده و آنها را دلیل محکم و استواری بر انتصاب ائمه(ع), بویژه امام زمان(ع), می داند. از این روی, حجت را بر همگان تمام شده می انگارد.

افزون بر این, آخرین باب کتاب را به روایاتی که از سوی امام عسکری(ع) درباره حضرت مهدی و امامت پیشوای دوازدهم شیعیان رسیده اختصاص داده است.

در پایان, روایاتی که از زید, بر امامت امام عصر(عج) نقل شده, می آورد.

این اثر نفیس, از متون کهن درباب امامت است که از جهت اتقان, همواره مورد توجه بزرگان دانش حدیث بوده و متن آن بر بسیاری از علمای برجسته خوانده شده و از سوی آنان اجازه نقل به افراد موثق صادر شده است.

چاپ حاضر, با نسخه های مورد اعتماد و برخی روایات آن با کمال الدین شیخ صدوق مقابله و تصحیح شده و از اعتبار بالایی بهره مند است.

المقنع فی الغیبة

نوشته:

سید مرتضی علم الهدی

تحقیق: سید محمد علی حکیم.

چاپ شده در: مجلّه تراثنا, شماره دوّم, سال هفتم, 1412 هـ . ق.

شماره صفحه ها: 57

سید مرتضی, از دانشمندان و نوابع قرن چهارم و پنجم هـ . ق. است در سال 355 هـ . ق. در, شهر بغداد دیده به جهان گشود. از کودکی به فراگیری دانش پرداخت و در جوانی در بسیاری علوم سر آمد شد. وی, از شاگردان ممتاز شیخ مفید است.

افزون بر بهره وری از محضر شیخ مفید, از محضر بزرگانی چون: هارون بن موسی تلعکبری, حسین بن بابویه قمی, ابن نباته, ابو عبداللّه محمدبن عمران مرزبانی خراسان, احمدبن سهل دیباجی احمد بن سعید کوفی… بهره جسته است.

سرانجام, پس پروراندن شاگردان بسیار, خدمات ارزنده به تشیع و اسلام و به جای گذاردن آثار فراوان, در هشتاد و یک سالگی, به درود حیات گفت21.

از آثار ارزنده وی رساله المقنع است در موضوع غیبت.

این اثر, با وجود حجم اندک از جمله متقن ترین متون است.

ارزش کتاب, زمانی بیشتر هویدا می شود که می بینیم بزرگانی چون: شیخ طوسی, فرازهایی از متن کتاب و در برخی موارد, خلاصه ای از مطالب را در کتاب الغیبة خویش آورده است.

امین الاسلام طبرسی در فصلهای گوناگون کتاب اعلام الوری بأعلام الهدی, گاه عین عبارتها و گاه مضمون مطالب را آورده است.

اهتمام بزرگان به این اثر, نمایانگر حسن تألیف و اتقان و استواری دیدگاهها و ارزش فوق العاده و برتر آن است.

سید مرتضی, درباره سبب نگارش این رساله می نویسد:

در مجلس وزیر السید, سخن از غیبت امام عصر(عج) به میان آمد و این امر مرا بر آن داشت, در این باب اثر کوتاهی بنگارم.)

صاحب الذّریعة از قول استادش محدث نوری, نقل می کند:

(سید مرتضی, این کتاب را برای وزیر مغربی, ابوالحسن علی بن الحسین بن علی بن هارون بن عبدالعزیز الاراجتی نوشته است.22

از اشاره هایی که سیّد در الشافی فی الامامة و تنزیه الانبیاء, والائمه(ع) دارد, بر می آید که (المنقع) پس از آن دو اثر نگاشته شده است.

این اثر, به گفته اهل تحقیق, به جز در این اواخر که در مجله تراثنا, چاپ شده, تاکنون به صورت مستقل چاپ نشده است. محقق محترم در این چاپ, بر نسخه های ارزشمندی به ترتیب قدمت و استواری متن اعتماد کرده است:

1 . نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران, تاریخ پایان استنساخ, 8 شعبان 1070 هـ . ق.

به خط ابراهیم بن محمد حرفوشی.

این نسخه, کامل ترین نسخه موجود و مشتمل بر تمامی کتاب المقنع فی الغیبة, با تمام افزوده آن است, تحت عنوان: (الزیادة المکملة), جز این که برگ آخر آن, افتاده است.

2 . نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی, تهران. این نسخه, بخشی از المقنع را در بر دارد.

3 . نسخه کتابخانه آیت اللّه مرعشی, قم. این نسخه, به خط محمدبن ابراهیم بن عیسی البحرانی الأوالی نوشته شده و از نسخه های خطی قرن دهم هجری است.

محقق محترم, کار تحقیق را به صورت تطبیق و تلفیق, با نسخه های یاد شده انجام داده است و در پاورقی, آن جا که نیاز به ذکر اختلاف نسخه ها بوده, اشاره کرده و افزون بر این, برخی مطالب و کلمات را توضیح داده است.

مطالب کتاب که بدون عنوان و سرفصل بوده, از سوی محقق عنوان گذاری شده که خواننده, به آسانی به مطالب کتاب, دسترسی خواهد یافت.

در متن کتاب نیز, برخی نکات را در داخل کروشه, روشن کرده است.

کتاب, با حمد و سپاس الهی و درود بر بنده برگزیده خداوند, پیامبر مکرم اسلام شروع شده و پس از بیان انگیزه تالیف, ادعای مخالفان را طرح می کند:

سخن از غیبت امام زمان, برای شیعیان مشکل است).

در پی طرح ادعای مخالفان, می نویسد:

(به مسأله غیبت, باید از زاویه ساختار اصولی نگریست, زیرا مسأله غیبت امام عصر(عج), فرع اصولی است که اگر آن اصول, برهانی شود, سخن از غیبت آسان ترین و روشن ترین بحث خواهد بود وگرنه, سخن گفتن بدون پرداختن به بحث اصولی, مبنایی نخواهد داشت.)

سپس اصولی را که بایسته بحث در این باب است, با استناد به برهانهای عقلی و نقلی به شرح زیر اثبات می کند:

اصل امامت.

اصل عصمت.

اصل وجوب امامت.

اصل وجوب عصمت.

سیّد, در ضمن اثبات این اصول, شبهات و ادعاهایی که از سوی مسلکها و فرقه های گوناگون مانند: کیسانیه, ناووسیّه, واقفیه و… مطرح شده, پاسخ می دهد. با شیوه برهان عقلی وارد مباحث مربوط به غیبت می شود و همراه بیان مطالب, به برخی از شبهات نیز پاسخ می گوید.

عناوین عمده مباحث طرح شده به شرح زیر است:

حکمت غیبت, جهل و بی خبری از حکمت, منافات نداشتن جهل به حکمت غیبت با غیبت و… درباره حکمت غیبت و سبب آن می نویسد:

(… امّا لسبب الغیبة فهو. اخافة الظالمین له علیه السلام…)23

سبب غیبت امام عصر(عج) ترس از ستمگران بوده است.

سپس با حفظ اصول و مبانی که پی ریخته, پاسخ مخالفان را می دهد. شبهات بدانها پرداخته شده, بدین شرح هستند:

تفاوت میان پنهان شدن پیامبر(ص) و امام چیست؟

چرا ائمه(ع), پیش از امام زمان, غایب نشدند, در حالی که آنان نیز, ترس از ستمگران داشتند؟ چه فرق بین وجود و عدم کسی است که سودی از سوی او به کسی نرسد؟

اگر ملاک غیبت, ترس از دشمنان است, آیا خداوند امام عصر را ایمن از دشمنان, ظاهر خواهد کرد؟ احکام و حدود در زمان غیبت بر عهده کیست؟!

علت ظاهر نشدنِ حضرت,بر دوستانش چیست؟

فرق بین دوست و دشمن در فلسفه و علت غیبت کدام است؟

و…

این اثر ارزشمند, تکمله ای دارد, به نام: الزیادة المکمل بها کتاب المقنع) که در پایان همین اثر, آمده است.

در آغاز بخش افزوده, به مسأله بهره شیعیان و پیروان امام, در زمان غیبت می پردازد و یادآور می شود که غیبت حضرت, سبب آن نمی شود که امام, نقشی در امور مسلمانان نداشته باشد و اثبات می کند که در اطاعت و پیروی از امام و استفاده از وجود شریف وی, تفاوتی بین وجود و غیبت او, نیست. از طرفی ظهور امام برای اولیاء واجب و ضروری نیست. امام, در حال غیبت نیز, بر آنچه پیش می آید و بر شیعیان می گذرد و شیعیان انجام می دهند, آگاه و بر کم و کیف جریانهایی که اتفاق می افتد گواه است.

سپس با طرح پرسشهایی در مورد علم امام(ع) مباحث این بخش را به پایان می برد.

البرهان علی صحة طول عمر الامام صاحب الزمان(عج), ج2

نوشته:

محمّد الکراچکی الطرابلسی.

تحقیق و تعلیق: شیخ عبداللّه نعمه.

ناشر: دارالذخار, قم.

مؤلف, از بزرگان شیعه, است.

وی برای کسب دانش ادب, فقه, حدیث و… به بلاد اسلامی سفرهای بسیار کرده و نزد بزرگان دانش, چون: شیخ مفید, به فراگیری دانش پرداخته است.

یافعی درباره شخصیت علمی وی می نویسد:

(ابوالفتح الکراچکی خیمی, رأس شیعه صاحب تصانیف نحوی لغوی منجم, طبیب, متکلم از کبار اصحاب شریف مرتضی است.24)

وی, پس از عمری تلاش علمی گسترده و بهره رسانی علمی به امت اسلامی و دفاع از کیان تشیّع, در تاریخ 449 هـ . ق) به درود حیات گفت25.

او, آثار فراوانی در فقه, اخبار, اصول دین, نجوم, هیئت و انساب دارد, از جمله آثار ارزشمند وی, کتاب شریف کنز الفوائد است.

مؤلف, در جزء دوّم کنز الفوائد, رساله ای تحت عنوان: البرهان علی صحة طول عمر الامام صاحب الزمان(عج) نگاشته است.

مؤلف محترم درباره انکار طول عمر امام عصر از سوی مخالفان می نویسد:

(چون مخالفان غیبت امام عصر(عج), نتوانسته اند موضوع طول عمر حضرت را حل کنند, منکر وجود امام عصر(عج) شده اند و طول عمر امام عصر را, دلیل بر بطلان دیدگاه شیعه دانسته اند.)

در مقام پاسخ, منکران وجود امام عصر(عج) را به چند گروه تقسیم می کند و سپس دیدگاههای فلاسفه, منجمان, اطبا و طرفداران عادات را در مورد طول عمر انسانها, یاد آور می شود و در پایان, براساس باورهای دینی مورد پذیرش همگان, شواهد عینی و تاریخی, اشکالات را پاسخ می گوید و از کسانی که عمر طولانی داشته اند و هنوز حیات دارند, مانند: حضرت خضر, بر اثبات مطلب گواه می آورد.

کتاب الغیبة

نوشته:

شیخ الطائفة ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی.

تحقیق: شیخ عبداللّه تهرانی وشیخ احمد ناصح.

ناشر: موسسه معارف اسلامی, قم.

شماره صفحه ها: 569.

شیخ طوسی, از بزرگترین علمای اسلام است.

وی, در سال 385 هـ در شهر طوس دیده به جهان گشود و در همان جا, علوم مقدماتی, فقه, اصول و حدیث را از, استادان عصر خویش فرا گرفت. در سال 408 هـ . ق.

به عراق مهاجرت کرد و در بغداد, حدود پنج سال از پیشوای بزرگ شیعیان, شیخ مفید و برخی اساتید دیگر بهره برد.

پس از رحلت شیخ مفید, حدود 23 سال از محضر پرفیض سید مرتضی و دیگر بزرگان, استفاده های فراوانی بر دو حدود 12 سال پیشوای علمی بغداد بود و کرسی درس عظیم آن جا رابر عهده داشت, سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد.در نجف, حوزه علوم اسلامی را بنیاد نهاد و بقیه عمر پربرکتش را در آن شهر به تألیف, تصنیف و تدریس گذراند و در سال 460 هـ ق. به دیدار حق شتافت26.

شیخ, عالمی جامع و مسلط بر علوم متداول زمان خود بوده و در زوایای گوناگون فرهنگ اسلامی, قلم زده و آثار گرانبها و ارزشمندی از خود, به جا گذاشته است. درباب عقاید, بویژه مسأله مهدویت و غیبت امام عصر(ع), افزون بر کتاب؟ تخلیص الشافی سید مرتضی, که در جلد اول و چهارم آن درباره امام زمان, به شرح بحث کرده, کتاب جدا گانه ای در خصوص غیبت امام زمان به نام الغیبة, نگاشته است.

این کتاب, از ابتکار و جامعیت کم نظیر شیخ, حکایت دارد, وی در این اثر, به همه جوانب مسأله غیبت, به گونه دقیق و استوار رسیده و پاسخ اشکالات مخالفان را با استدلال به کتاب, سنت و عقل داده است و دیدگاه شیعه را با استدلالهای دقیق, روشن کرده است.

آقا بزرگ تهرانی, در اهمیّت و عظمت این اثر ارزنده می نویسد:

(قد تضمن اقوی الحجج و البراهین العقلیه والنقلیه علی وجود الامام(ع) وغیبته ثم ظهوره فی آخر الزمان…)27

[کتاب حاضر] قوی ترین برهانهای عقلی و نقلی بر وجود امام زمان(ع) و غیبت و ظهور آن حضرت را در آخر الزمان, در بر دارد.

شیخ طوسی در مقدمه کتاب, انگیزه تالیف کتاب را چنین بیان می کند:

(شیخ بزرگوار ما, به من دستور داد, کتابی درباره غیبت صاحب الزمان و سبب دوام غیبت و پاسخ شبهات مخالفان بنویسم.

من, با وجود کمی فرصت و ناراحتی روحی و موانع روزگار, پیشنهاد او را پذیرفتم و به گونه اختصار, آن را تعقیب خواهم کرد.

کتاب الغیبه, امهات مباحث مربوط به غیبت امام عصر(ع) را در بر دارد, از جمله: غیبت , علت و اسباب غیبت, حکمت غیبت و....

در آغاز, با ادله و برهانهای بسیار, وجود امام زمان را و این که حضرت, فرزند بلافصل امام حسن عسکری است, ثابت می کند, به شبهات فرق گوناگون, از جمله: اسماعیلیه, زیدیه, کیسانیه, ناووسیه, واقفیه, فطحیه و…, با استناد به روایات پاسخ می دهد. آن گاه برای رفع استبعاد از غایب شدن حضرت مهدی(ع) به غایب شدن پیامبر(ص) در شعب ابی طالب.

غایب شدن حضرت یوسف, موسی, یونس, اصحاب کهف و… استشهاد می کند و برای طبیعی جلوه دادن طول عمر حضرت, عمر طولانی حضرت نوح, خضر و… را گواه می آورد.

و به این نکته تأکید می ورزد که طولانی کردن عمر افراد برای خداوند توانا, کار مشکلی نیست و او بر هر کاری تواناست و می تواند به افراد عمر طولانی ببخشد و آنان را سالیان سال زنده نگهدارد, چنانکه اهل بهشت, در بهشت جوان می مانند و پیر نمی شوند.

در مورد فلسفه غیبت, ترس از کشته شدن را یادآور می شود و درباره فایده غیبت می نویسد:

(وجود حضرت, لطفی است و تصرف وی در امور, لطفی دیگر. خدا به وسیله امام, لطف خویش را به انسانها می رساند. فردی را که برای اداره جامعه لازم است, آفریده و حجت را بر مردم تمام کرده, تا اگر خواستند از وجودش بهره ببرند, حجت را بر آنان تمام کرده است. مردم هستند که اسباب ترس و غیبت را فراهم ساخته اند. از جانب خداوند, فیض, کامل است, قابلیت قابل شرط است.)

این کتاب, تا کنون, بارها به چاپ رسیده: نخستین بار در تبریز, چاپ سنگی, سال 1323 هـ . ق. چاپ دوّم در نجف در قم و تهران بارها اُفست شده است.

از آن جا که چاپهای پیشین اشتباه بسیار داشته و در مواردی افتادگی, محققان محترم کتاب بر آن می شوند, چاپ تصحیح و تحقیق شده ای از این اثر ارزشمند, عرضه بدارند. از این روی متن آن را, با نسخه آستان قدس رضوی, کتابخانه مدرسه فیضیه, کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی که اصل نسخه نجف است, مقابله می کنند و به گونه ای مطلوب و در خور, به بازار دانش عرضه می دارند.

اعلام الوری باعلام الهدی

نوشته:

امین الاسلام, ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسی.

تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری.

ناشر: دارالمعرفه, بیروت.

شماره صفحه ها: 460.

امین الاسلام طبرسی, از عالمان, مفسران, مجتهدان بنام قرن پنجم و ششم هجری است.

وی, به احتمال زیاد, به سال 468, یا 469, دیده به جهان گشوده و روزگار جوانی را در مشهد مقدس, به فراگیری دانش گذراند و در رشته های علمی متداول: ادبیات عرب, حدیث, فقه, اصول, تفسیر و… اطلاعات گسترده ای اندوخت و در این دانشها, صاحب نظر شد و در سال 523 هـ . ق. به شهر سبزوار رفت و تا پایان عمر, در همان جا بزیست و به نشر فرهنگ اسلامی پرداخت28.

ابوالحسن علی بن زید بیهقی معاصر طبرسی درباره مقام علمی وی می نویسد:

(در نحو, فرید بود… در علوم دیگر, به درجه افادت رسید. تصانیف بسیار است او را…29)

مرحوم طبرسی, پس از سالها تحقیق, تألیف, تدریس, تربیت شاگردان و… به سال 548 هـ . ق. در سبزوار به دیدار حق شتافت.

از وی, آثار علمی بسیار به جا مانده, از جمله: اعلام الوری بأعلام الهدی30. وی در این اثر, زوایای گوناگون زندگی ائمه(ع) را با تتبع وسیع و ژرف, نمایانده و در بیان مطالب, شیوه استدلال عقلی و نقلی را به گونه بسیار عالمانه و دقیق پی گرفته و با ابتکار در خوری, مباحث را روشن و به اثبات رسانده است. مطالب کتاب, از چنان اتقانی برخوردار است که عالمان بزرگ, در نوشته های خود, فصل, یا فصلهایی را از آن, به صورت کامل نقل کرده اند.

نویسنده, کتاب را در چهار رکن اساسی, سامان داده, رکن چهارم آن, درباره امامت ائمه(ع) بویژه امامت امام زمان(ع) است. درباره امام زمان(ع), روی مطالب زیر, انگشت گذارده است:

اسم, کنیه, لقب, ولادت, نام مادر گرامی حضرت, کسانی که امام را در کوچکی ملاقات کرده اند, اثبات امامت امام عصر, به دلیل عقل, چگونگی غیبت, دلایل و شواهد بر غیبت, برخی توقیعات, نام کسانی که به دیدار امام توفیق یافته اند, نشانه های قیام, ایّام ظهور, سیره عملی حضرت, به هنگام قیام, روش حکومت و ویژگیهایی که در حضرت وجود دارد و…

در پایان, به پاسخ شبهات می پردازد:

1 . علت طولانی شدن غیبت؟

2 . اگر غیبت, سودی به حال مسلمانان نداشته باشد, چه تفاوتی بین حیات و مرگ حضرت خواهد بود.

3 . حکم حدودی که بر جنایتکاران در زمان غیبت واجب می شود, چیست؟

4 . دلیل غیبت.

5 . آیا ادله ای که برای غیبت امام عصر(عج) مورد استناد قرار گرفته, کافی است.

6 . اگر شیعه پذیرفته است که پس از پیامبر(ص) نبیّ نخواهد آمد, چگونه در اخبار شیعه, آمده: مهدی شریعت را نسخ می کند, به حکم داوود حکم می کند, جزیه نمی پذیرد و… آیا اینها اثبات نبوت جدید نیست؟

التذکرة فی احوال الموتی وامور الاخرة.

نوشته:

امام الحافظ القرطبی.

تصحیح و تعلیق: احمد مُرسی.

ناشر:

شمار صفحه ها:

قرطبی, از مفسران بزرگ اهل سنت و پیر و مذهب مالک است. دانشمندانی که به بیوگرافی وی اشاره کرده اند, او را به اوصاف حمیده, تبحر در علوم, بویژه تفسیر, ستوده اند31.

زرکلی می نویسد:

(وی, مردصالح, متعبّد از اهل قرطبه است که در شرق مینة ابن خصیب (در شمال اسیوط مصر) اقامت گزید و در همان جا وفات کرد. انسان پارسا و کم مؤنه ای بوده که با یک لباس در جامعه حضور می یافته و دارای تألیفات زیادی است… از جمله: التذکرة باحوال الموتی واحوال الآخرة)32

کتاب التذکره, در دو مجلّد, در مصر چاپ شده که بخشی از جلد دوّم آن, درباره حضرت مهدی(عج) است.

مؤلف در جلد دوّم, تحت عنوان: (الخلیفة الکائن فی آخر الزمان المسمی بالمهدی وعلامة خروجه) روایاتی که صحابه از رسول خدا(ص) درباره خلیفه آخر الزمان و نشانه های ظهور او, نقل کرده اند, گرد آورده است.

در بابهای دیگر, به موضوعاتی به شرح زیر اشاره دارد:

فتنه بین مغرب ومشرق, خروج سفیانی, جریان لشکر کشیها و…

در مورد این گونه روایات, از قول حافظ ابوالخطاب بن دحیه می آورد:

(این گونه مسائل, از قول پیامبر(ص) مستند موثقی نداشته و از پیامبر(ص) نرسیده است و بیان آن, انسان را از عدالت ساقط می کند, مگر نقل آن از باب امانت باشد و صحت و سقم به مؤلف برگردد.)

در این کتاب, تناقضها و ناسازگاریهای بسیاری دیده می شود. مثلاً آمده: دجّال, در سال سیصد, ظهور می کند, و مسائل دیگری که نادرستی آنها آشکار است.

سپس داستان خروج سفیانی و خروج (دابّه) را که حذیفه از قول پیامبر(ص) نقل می کند, به بوته نقد گذارده و می نویسد:

(از این خبر, بوی جعل استشمام می شود و مسأله پر از جعلیات و اسرائیلیات است که انسان از سیاه کردن کاغذ به آن ابی دارد.)

سپس روایات ساختگی و دروغ را که با عقل و فطرت سالم, ناسازگارند, مشخص می کند.

باب دیگری گشوده درباره مهدی(عج) و کسانی که زمینه حکومت وی را مهیا می سازند. در این باب, روایاتی که از علی(ع), ثوبان,عبداللّه بن الحارث بن جز الزبیدی از رسول اکرم(ص) نقل شده, گردمی آورد.

در باب دیگر, روایاتی از پیامبر(ص) درباره ویژگیهای مهدی(عج), اسم عطایا, درنگ وی, خروج با عیسی(ع), کشتن دجال و… نقل می کند.

آن گاه تحت عنوان: (فصل), روایت (لامهدی اِلاّ عیسی) را نقل می کند و آن را معارض با روایات دیگر می داند و در مقام نقد, روایت را از نظر سند, ضعیف می شمرد و روایاتی که بیانگر ظهور آن حضرت هستند و وی را از عترت پیامبر(ص) و فرزند زهرا(س) می دانند,را صحیح, متواتر, نص و مقدّم بر (روایت) لا مهدی الاّ عیسی می شمارد.

در پایان, این دو دسته از روایات را به این گونه خواسته جمع کند:

(یحتمل ان یکون قوله علیه الصلاة والسلام, ولا مهدی الا عیسی ای لا مهدی کاملاً معصوماً اِلاّ عیسی وعلی هذا تجتمع الاحادیث ویرتفع التعارض.)

احتمال دارد منظور از روایت: (لا مهدی اِلاّ عیسی), یعنی مهدی کامل و معصوم, جز عیسی نیست. بنابراین, میان روایات جمع می شود و تعارض بین روایات برطرف می گردد.

البته این جمع از دیدگاه شیعه, پذیرفته نیست و قابل مناقشه است. در بابهای دیگر, موضوعاتی به شرح زیر آمده:

محل ظهور حضرت مهدی, نشانه های خروج مهدی(عج), بیعت با حضرت در دو مرحله, درگیری و قتل سفیانی, سرزمینهایی که حضرت به تصرف در می آورد, چگونگی فتح قسطنطنیه, نشانه های خروج دجال, نزول حضرت عیسی(ع), کشتن دجال, مقدمات قیام قیامت و نشانه های آن.

مؤلف, در پایان تحت عنوان: (فصل) نشانه های قیامت را از نظر علماء یاد آور شده و نشانه های پایان دنیا را بر شمرده است.

کشف الغمه فی معرفة الائمه

نوشته:

بوالحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح اربلی.

ناشر: دارالکتاب الاسلامی, بیروت.

شماره صفحه ها:

اربلی از ادیبان شیعی قرن هفتم هجری است. وی در شهر اربل, در شمال عراق, چشم به دنیا گشوده و در هجوم مغول, از آن جا به موصل کوچ کرده و پس از مدتی, به اربل بازگشته است. از منابعی که شرح زندگانی او را یاد آور شده اند, بر می آید, وی در اربل, ریاست دیوان انشا را در زمان ابن الصلایا, بر عهده داشته است. در سال 660 هـ . ق . به بغداد رفت و ریاست دیوان انشاء بغداد را از سوی علاء الدین صاحب دیوان پذیرفت و در سال 693 هـ . ق. در همان جا به درود حیات گفت33.

گرچه از تحصیل و رشد علمی او, ارباب تراجم کمتر سخن گفته اند, ولی بزرگانی چون: صاحب (امل الأمل) از وی به عظمت و بزرگی یاد کرده و درباره شخصیت علمی او نوشته است:

(کان عالماً, فاضلاً, محدثاً, ثقة, شاعراً, ادیباً ومنشأً جامعاً للفضائل والمحاسن. له کتب منها (کشف الغمه فی معرفة الائمه(ع)…)34.

[اربلی] دانشمند, فاضل, محدث, ثقه, شاعر, ادیب, نگارنده و مجمع فضائل و نیکیها بوده و از او نوشته های بسیاری, از جمله: کشف الغمه فی معرفة الائمه, به جا مانده است.

وی, در این اثر ارزشمند, روایاتی که درباره سیره, تاریخ حیات, فضائل, مناقب و معجزات پیامبر(ص), حضرت زهرا(س) و ائمه (ع) رسیده, از منابع معتبر و مورد اعتماد شیعه و سنی گردآوری کرده, از جمله: تمامی دو رساله حافظ ابونعیم اصفهانی و برخی متون معتبر دیگر را بر اثر خود افزوده و چون دیده حجم کتاب زیاد می شود در هنگام نقل روایتها, اگر کلمه و جمله ای نیاز به توضیح داشته, به اختصار توضیح داده است وسندهای روایات را, حذف کرده است.

از آن جا که اربلی, از دانش بالایی برخوردار بوده و ذهن نقادی داشته است, در موارد بسیاری دیدگاهها و استدلالهای دیگران را آورده و به نقد و بررسی آن پرداخته و به برخی از اخبار نیز, به دیده نقد نگریسته است.

به خاطر ابتکاری بودن اثر و استحکام محتوا و موضع معتدل نویسنده, این اثر از جایگاه ویژه ای در میان جامعه شیعه و سنی و دوستداران اهل بیت بر خوردار شده و افراد زیادی از آن نقل کرده اند.

نویسنده, بخش آخر جزء سوم کتاب خود را به امام زمان(عج) اختصاص داده وبه مباحثی به شرح زیر پرداخته است: محل تولد حضرت مهدی(عج), زمان تولد, نسب, پدر, مادر, اسم, کنیه, لقب.

احادیثی که از پیامبر(ص) درباره مهدی(عج) به طریق صحیح ابوداود ترمذی از ابوسعید خدری و دیگران نقل شده, گرآورده است, آن گاه شبهه ای را مطرح می کند:

مهدی در این که, با اوصافی که در روایات بیان شده, فرزند فاطمه است, سخنی نیست, ولی بحث در این است که این روایات, دلیل نمی شود بر این که مهدی, با آن اوصاف, همان (محمد بن الحسن) باشد. زیرا اولاد فاطمه, تا قیامت بسیارند.دلیل دیگری جز این روایات لازم است تا اثبات کند مهدی, همان حجة بن الحسن العسکری است)

سپس از شبهه این گونه پاسخ می دهد:

(پیامبر(ص), مهدی را با اوصاف مشخص کرده و این نشانه ها و ویژگیهایی که در روایات آمده, جز بر امام زمان(عج) تطبیق نمی کند وگرنه این نشانه نخواهد بود.)

شبهه را پی می گیرد و پاسخهای محکم از آن می دهد .

سپس به برهانهای عقلی و نصوصی که برامامت امام عصر(عج) دلالت دارد, استدلال کرده و کسانی که امام عصر(عج) را زیارت کرده اند, نام می برد و…

در پایان, روایاتی که حافظ ابونعیم اصفهانی از پیامبر اکرم(ص) درباره مهدی(عج) گردآوری کرده و بخشهای عمده ای از کتاب البیان فی اخبار الزمان شیخ اباعبداللّه محمد بن یوسف بن محمد الگنجی الشافعی را در بیست و پنج باب که شامل بسیاری از مطالب مربوط به غیبت و ظهور است, نقل می کند.

فرائد السمطین, فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین والائمة من ذریتهم(ع), ج2.

نوشته:

شیخ الاسلام, صدرالدین ابوالمجامع ابراهیم بن سعد الدین محمدابن المؤید الجوینی الخراسان

تحقیق و تعلیق:

شیخ محمد باقر محمودی.

ناشر:مؤسسة المحمودی,بیروت

مؤلف از بزرگان اهل سنت و حافظان حدیث است. تذکره نویسان, او را به عظمت ستوده اند.ذهبی درباره وی می نویسد:

(الامام المحدث الاوحد الاکمل فخر الاسلام… وکان شدید الاعتنا بالروایه وتحصیل الاجزاء وعلی یده أسلم غازان الملک…)35

[جوینی] پیشوا, محدث, بی همتا, کامل, فخر اسلام…به روایت و تحصیل آن, بسیار عنایت داشته و با تلاش او, غازان الملک اسلام آورد.

وی, احادیث بسیاری از علمای عراق, شام, حجاز و… نقل کرده و از برخی آنان اجازه روایت, دریافت داشته است.

جوینی,نوشته های بسیاری دارد, از جمله نوشته های اوست:فرائد السمطین فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین والائمة من ذریتهم.

مؤلف, بخش زیادی از کتاب خود را به بیان چگونگی ظهور و قیام مهدی منتظر (عج) اختصاص داده است (از صفحه 310, تا 343, جلد دوّم)

نویسنده, در بیان و اثبات مطالب, از منابع روایی بهره می جوید و عناوین روایاتی که گردآوری کرده به شرح زیر است.

بشارت ظهور مهدی(عج), مهدی(عج) از ذریه پیامبر(ص), قیام برای گسترش قسط و عدل پس از پرشدن دنیا از ظلم و جور, قیام حضرت مهدی پیش از رستاخیز امری قطعی و حتمی است, مهدی, دوازدهمین امام شیعیان است و خداوند امر ظهور او را یک شبه فراهم می آورد.

امام رضا(ع) و بشارت ظهور مهدی و نورانی شدن دنیا به نور حضرت و روی آوردن سعادت دنیا و آخرت در ایّام میمون و مبارک ظهور حضرت.

شرعة التسمیة حول حرمة التسمیه.

نوشته:

سید محمد باقر داماد.

تحقیق: رضا استادی.

ناشر: مهدیه میرداماد.

شماره صفحه ها:155

محمد باقر داماد, معروف به میر داماد, تحصیل علوم دینی را در مشهد مقدس آغاز کرد و بر اثر هوش و استعداد سرشاری که داشت, در اندک زمانی در علوم و فنون گوناگونی, بویژه فقه, حکمت و فلسفه, سر آمد دیگران گردید و به درجه اجتهاد نائل آمد و استاد فقهای عصر خویش شد.

از این روی, فقهای عصر وی, فتاوای شرعی را به تصحیح وی معتبر می شمردند36. او, افزون بر مقام فقهی, در مسائل فلسفی و کلامی تبحر خاصی داشته و در این زمینه, از وی نوشته های ارزشمندی به جای مانده است, از آن جمله, رساله: شرعة التسمیة حول حرمة التسمیه.

از جمله مباحث مربوط به امام عصر(ع) که در چندین روایت آمده و محققان درباره آن, به بحث و گفت و گو پرداخته اند, مسأله حرمت, کراهت یا جواز تصریح به اسم و کینه اصلی امام عصر(ع) در زمان غیبت است. از دانشمندان بنامی که در این موضوع به بحث و بررسی پرداخته اند, میرداماد را می توان نام برد.

وی, اثر مورد بحث را در همین باره نگاشته و در آن, این مسأله را به گونه ای عالمانه و محققانه, به نقد و تحلیل گذاشته, آن گاه, روایات مسأله را یکایک آورده و درباره آنها بحث کرده است.

این اثر ارزشمند, افزون بر تحقیق و تبیین مسأله یاد شده, آکنده از فوائد علمی, ادبی و رجالی است.

تحقیق و تصحیح این رساله, براساس چهار نسخه معتبر, با تلاش رضا استادی انجام پذیرفته است. در پانوشتها, افزون بر ضبط اختلاف نسخه ها, توضیحاتی درباره برخی روایات داده شده است.

در مقدمه کتاب, ضمن این که از نسخه های کتاب, چگونگی تصحیح, گزارش شده, شرح حالی از مؤلف آمده و فهرستی از آثار وی, ارائه شده است.

المحجة فیما نزل فی القائم الحجة(عج)

نوشته:

سید هاشم بحرانی

تحقیق و تعلیق:

محمد منیر میلانی,

شماره صفحه ها:284.

بحرانی, فقیه, مفسر, محدث و صاحب نظر در رجال بوده است37

شیخ یوسف بحرانی, درباره شخصیت او می نویسد:

(… کان السید المذکور فاضلاً, محدثاً, جامعاً, متتبعاً للاخبار بمالم یسبق الیه سابق سوی شیخنا المجلسی(ره) وقد صنف کتباً عدیدةً تشهد بشدة تتبعه واطلاعه…)38

سید بحرانی, فاضل, محدث, جامع و پژوهشگر در اخبار بوده است. کسی در این فن, جز مجلسی, بر او پیشی نگرفته. کتابهای زیادی تصنیف کرده که گواه تتبع و آگاهی اوست.

گذشته از مرتبه بلند علمی, امور حسبیه را نیز بر عهده داشته است. در انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با ستمگران و حاکمان ستم, هیچ گونه بیم و هراسی به خود راه نداده و عمر پر برکت خویش را در راه نشر علوم اهل بیت و خدمت به بندگان خدا به پایان برده است.

وی, در سال 1107 ـ 1108 در قریه نعیم درگذشت و در قریه توبلی, به خاک سپرده شد.

بحرانی از بزرگانی چون: سید عبدالعظیم بن سید عباس استرآبادی, شیخ فخر الدین بن طریحی النجفی, صاحب مجمع البحرین, بهره جسته است39.

از وی, نوشته های بسیاری به جا مانده, از جمله: کتاب: المحجة فیما نزل فی القائم الحجة.

موضوع مورد بحث, این اثر, آیات قرآنی است که در روایات, به حضرت مهدی تفسیر و تأویل شده. این آیات, به 120 عدد می رسند که از سوره بقره آغاز و به سوره مبارکه عصر, پایان می پذیرند مطالب کتاب, به صورت ترتیب سوره های قرآنی تنظیم شده اند.

نویسنده, در مقدمه کتاب می نویسد:

(در این کتاب, آیاتی که در روایات معصومین(ع) به مهدی(عج) تفسیر شده اند, آورده شده و روایات مربوط به دیگر ائمه(ع) را در تفسیر برهان باید جست.)

روایات مورد استناد در تفسیر و تأویل آیات قرآن, از مصادر آنها نقل شده است.

محقق محترم, افزون بر آیاتی که مؤلف گرد آوری کرده, با جست و جوی بسیار, به دوازده آیه از قرآن دست یافته که به گونه ای به امام عصر (عج) ارتباط دارند و آنها را به صورت استدراک در پایان کتاب, تحت عنوان: (مستدرک المحجه) آورده است.

وی, با تلاش فراوان و درخور تحسین, برای تصحیح کتاب به نسخه خطی موجود در کتابخانه آیت اللّه مرعشی, که به خط خوانا در زمان مؤلف و از روی نوشته او, نسخه برداری شده, تکیه کرده و کتاب را, اصلاح کرده است.

از جمله کارهای ارزشمندمحقق, تطبیق احادیث, با مصادر اصلی آن و نمایاندن موارد اختلاف, از نظر زیادی و نقص است.

برخی روایات, که سند مشخصی نداشته اند با جست و جو و تحقیق در منابع گوناگون, از مصادر دیگری آدرس داده است.

ینابیع الموده

نوشته:

الحافظ سلیمان بن ابراهیم بن القندوزی الحنفی

تصحیح و تدقیق: دارالکتب العراقیه.

ناشر: بصیرتی, قم

شمار صفحه ها: 527

قندوزی, در سال 1220 هـ . ق. دیده به جهان گشوده در بلخ, به فراگیری دانش پرداخت.برای ادامه تحصیل, به بخارا رفت. سپس به هند و افغانستان رفت و با بزرگان طریقت, همراه گشت و در سیر و سلوک و تفقه در دین, به درجات عالی نائل آمد, آن گاه, به قندوز بازگشت. مدت زمانی در آن جا اقامت گزید و به نشر دانش و هدایت و ارشاد خلق همّت گماشت. از آن جا که شوق زیستن در جوار بیت اللّه الحرام را در سر داشت, در سال 1269 هـ . ق روانه بیت اللّه شد. به قونیه که رسید, سه سال و شش ماه, در آن جا ماند. کتابهای شیخ محی الدین بن عربی حاتمی را از روی نسخه دست نوشته وی, یادداشت کرد. تا این که از سوی سلطان وقت, به مسند مشیخه تکیه شیخ مراد بخاری مأمور شد و در آن جا به ارشاد مردم و نشر علم حدیث و تفسیر پرداخت و در سال 1294هـ . ق . در قسطنطنیه دیده از جهان فرو بست40.

از جمله آثاری که از وی به جای مانده, کتاب: ینابیع الموده است.

این اثر, بار اول و بار دوّم, در سال 1302هـ.ق در استنابول, پس از گذشت هشت سال از فوت مؤلف, از سوی مهدی ملک التجار, در 527 صفحه, به چاپ رسیده است

بار سوّم, در مشهد, به سال 1308 هـ . ق. در دو جزء, در 455صفحه, به گونه سنگی, به تصحیح محمد شفیع اعتماد الدوله.

بار چهارم, در بمبئ, به سال 1311 هـ . ق. به اهتمام شیخ علی محلاتی, در 448 صفحه, به گونه سنگی . در پایان این چاپ, ترجمه مؤلف آمده است.

بار پنجم, در تهران, به سال 1312 هـ . ق. با مفاتیح المحجة, در 614 صفحه. بار ششم, در بیروت, در سه جزء.

بار هفتم, در نجف اشرف, به سال 1384 هـ . ق. با تصحیح, چاپخانه حیدریه.

آنچه در دست داریم, چاپ هشتم کتاب است.

مؤلف در این کتاب, فضائل پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) را با استناد به کتابهای مورد اعتماد, مانند: صحاح ستّ و… در یک مقدمه و صدباب, گرد می آورد.

از باب هفتاد و یک به بعد, مباحثی در باره غیبت امام زمان (عج), با استفاده از کتابهای گوناگون مطرح می کند: از جمله:

آیاتی که براساس روایات اهل بیت, به حضرت مهدی (عج) تفسیر شده, از کتاب: المحجة فیما نزل فی القائم الحجة نقل می کند.

* روایاتی که بیانگر نشانه ها و شرطهای برپایی رستاخیزند, از جواهر العقدین می آورد.

* درباره ویژگیهای حضرت مهدی(عج) و این که او از اهل بیت است و فرزند زهرا(س) روایاتی از کتابهای اهل سنت مانند: کنوز الدقائق, مسامرة الاخیار, سنن ترمزی, مناقب لابن المغازلی الشافعی واسعاف الراغبین درباره حضرت مهدی(عج) نقل کرده است.

* سخنان حضرت امیر(ع) را درباره شأن و منزلت مهدی(عج) از نهج البلاغه می آورد.

* از پیامبر(ص) و ائمه(ع) درباره گرفتاریهای اهل بیت, تا پیش از ظهور, روایاتی را می آورد.

* روایات بیانگر نام و شمار ائمه(ع) ظهور حضرت, دجّال و حدیث: (بعدی اثنا عشر خلیفه) را از کتاب فرائد السمطین, یادآور می شود.

*زمان ولادت حضرت, کرامات حضرت, ویژگیهای, آنان که توفیق دیدار او را یافته اند, سخنان اهل اللّه, از اصحاب کشف و شهود, تفسیر آیه شریفه: (یوم ندعوا کل اناس بامامهم) و… از موضوعاتی است که به آنها می پردازد.

یکی از مستشرقان, ینابیع الموده را این گونه معرفی می کند:

(ینابیع المودة وهی شمائل النبی(ص) وآل بیت فیها اقتباسات کثیرة من المصنفات القدیمة ولذا لها فائدة کبری وهی مرغوبة فی بلاد عجم…)41

ینابیع الموده, سیره و سیرت پیامبر(ص) و اهل بیت را در بر دارد و در آن از کتابهای زیادی از علمای پیشین استفاده شده و دارای فوائد بزرگ و بسیاری است و در بلاد و سرزمین غیر عرب رواج دارد.

این اثر, نه تنها در مناطق شیعه نشین مورد توجه بوده و هست, بلکه در دیگر شهرهای اسلامی نیز, از ارزش و اهمیت شایانی برخوردار است.

نور الابصار

نوشته:

سید مؤمن بن حسن بن مؤمن الشبلنجی

ناشر: دارالکتب العلمیه, بیروت.

شماره صفحه ها: 248

وی, در قریه شبلبخ از قرای مصر پرورش یافت و در ده سالگی تمام قرآن را حفظ کرد و وارد دانشگاه الازهر مصر شد و نزد دانشمندان بزرگی چون: شیخ محمد خضری, میاطی, شیخ محمد الاشمونی, شیخ محمد الانبابی, شیخ ابراهیم شرقاوی شیخ محمد مرصفی, کسب دانش کرد و در علوم و فنون گوناگون, بویژه علم حدیث, ادب و تاریخ به درجات عالی نائل آمد و آثار ارزشمندی, عرضه داشت از جمله نوشته های وی, کتاب: نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار است42.

بخشی از این اثر, اختصاص به حضرت مهدی دارد که تحت عنوان: (فصل فی ذکر مناقب محمدبن الحسن الخالص…) آمده است. ذیل این فصل, به بحث درباره : ولادت, کنیه, القاب, اوصاف و نایبان حضرت, چگونگی غیبت, سال غیبت, طول عمر, زمان و مکانی که حضرت غائب شده, حیات وی پس از غیبت, محال نبودن غیبت طولانی و… می پردازد.

آن گاه, دیدگاه کسانی را که بر این باروند: مهدی منتظر, محمدبن حنفیه است و باز خواهد گشت و هم اکنون در جبل رضوی, اطراف مدینه می زید, به شدت رد می کند و می نویسد:

(وهذه کلها اقوال فاسدة… فان محمد بن حنفیه رضی اللّه عنه توفی بالمدینة المنورة وقیل بالطائف.)43.

این گفتارها تمام فاسد است… محمد بن حنفیه, در مدینه منوره و برخی گفته اند در طایف وفات کرده است.

سپس تحت عنوان: (تتمة) سخن را درباره اخبار مهدی(عج) پی می گیرد ابتدا اشاره دارد به اختلاف بین علماء, درباره این که آیا حضرت مهدی(عج), از اولاد امام حسن است یا امام حسین(ع) و نظر می دهد که حضرت مهدی, از اولاد امام حسین(ع) است و دیدگاه صاحب (یواقبت الجواهر) را برای تایید نظر خود, می آورد:

(… المهدی من ولد الامام الحسن العسکری بن الحسین ومولده النصف من شعبان…)44

آن گاه به موضوعات زیر می پردازد.

ویژگیهای ظاهری امام: قد و قامت, رنگ, سیما و…

زمان و مکان ظهور

چگونگی قیام.

سرزمین کشته شدن سفیانی

چگونگی برخورد با مردم.

و…

الاذاعة لما کان ومایکون بین یدی الساعة

نوشته:

سید محمد صدیق حسن.

ناشر: مؤسسة سعودی مصر.

شماره صفحه ها:

مؤلف, در قنوج هند, چشم به هستی گشود, در دهلی به کسب دانش پرداخت, سپس برای امرار معاش, به (بهوبال) سفر کرد و با تلاش و پشتکار, ثروت فراوان, به دست آورد و با ملکه (بهوبال), ازدواج کرد.

با حضور در صحنه افکار جدید و اصلاح طلبانه و در شمار شخصیتهای دوره نوین نهضت اسلامی قرار گرفت. از وی آثار ارزشمندی در علوم و معارف اسلامی به زبانهای: عربی, فارسی و هندی به یادگار مانده است45.

از جمله کتاب: (الاذاعة لما کان ومایکون بین یدی الساعة).

این اثر, همان گونه که از نامش پیدا است, ملاحم و فتن پیش از قیامت را در بر دارد. نویسنده, ابتداء احادیثی که در باب حضرت مهدی و مسأله غیبت در منابع روایی چون: سنن, معاجم, مسانید و… آمده و از آنها استفاده تواتر می شود, گرد می آورد.

پس از اثبات تواتر احادیث, به شبهات و خرده گیریهایی که از سوی ابن خلدون و…

در مورد احتجاج به احادیث حضرت مهدی شده می پردازد و به ابن خلدون که می نویسد:

(احادیث مربوط به غیبت مهدی, برخی با برخ دیگر معارض است و راویان بعضی احادیث, چون حافظه و ضبط قوی نداشته اند, مورد طعن و جرح قرار گرفته اند. تنها به روایاتی که از سوی محققان از محدثان رسیده, می شود عمل کرد.)

پاسخ می دهد:

اولاً, در کتابهای صحیح نیز, راویان مورد طعن و جرح وجود دارد. افزون بر این, احادیث مربوط به مهدی را محدثان مورد اعتمادی, چون: ترمذی, ابی داود, ابن ماجه, حاکم, طبرانی و ابی یعلی الموصلی به اسناد جماعتی از صحابه نقل کرده اند.

ثانیاً, احادیث مربوط به مهدی, برخی صحیح و بعضی حسن و ضعیف هستند. از آن جا که برخی احادیث, به برخ دیگر یاری می رسانند و به شواهدی نیز, تقویت می شوند, می شود بر آنها اعتماد کرد.

ثالثاً, مسأله امام زمان(عج) و ظهور وی, مشهور بین همه مسلمانان و اهل اسلام است و در طول عصرها و قرنها, زبان به زبان منتقل شده و همه بر آن بوده و هستند که ناچار در آخر الزمان, فردی از اهل بیت پیامبر(ص) ظهور می کند و دین را تایید و عدل را ظاهر می سازد و مسلمانان از وی پیروی می کنند و بر بلاد اسلامی مسلط می شود. این شخص مهدی نامیده می شود.

آن گاه می نویسد: خروج دجال و فرود آمدن عیسی و وقایع پس از آن, از نشانه های رستاخیزند و روایات صحیح و در حدّ تواتر, بر آنها دلالت می کنند و جایی برای انکار آنها نیست و برای تأیید دیدگاه خود, سخن شوکانی را گواه می آورد:

(قال: والاحادیث الوارده فی المهدی التی امکن الوقوف علیها منها خمسون حدیثاً فیها الصحیح والحسن والضعیف المنجبر وهی متواترة بلا شک ولاشبهة, بل یصدق وصف التواتر علی ما هودونها علی جمیع الاصلاحات المحررة فی الاصول وامّا الآثار عن الصحابة المصرحة بالمهدی فهی کثیرة ایضاً…)46

احادیثی که درباره حضرت مهدی(عج) رسیده و امکان دسترسی به آنها وجود دارد, از جمله پنجاه حدیث است که در بین آنها, صحیح, حسن, ضعیف و منجبر وجود دارد و اینها متواترند, بدون شک و شبهه, بلکه کمتر از اینها بنا بر همه اصطلاحاتی که در اصول بدان اشاره شده, تواتر صدق می کند. امّا آثار صحابه که در آنها تصریح به مهدی شده نیز, زیاد است.

در این جا اشاره ای دارد به کتاب سید علامه بدرالملة المنیر محمدبن اسماعیل الیمانی و روایاتی که وی گرد آوری کرده درباره: ظهور مهدی از آل محمد در آخر الزمان, مشخص نبودن زمان ظهور و اشاره به روایتی که می گوید: (پیش از ظهور مهدی دجّال خروج می کند).

آن گاه, احادیث رسیده درباره حضرت مهدی را این گونه دسته بندی می کند:

1 . درباره اسم, نسب, مولد, بیعت کنندگان, هجرت کنندگان باوی, سیره و صفات وی.

2 . برشمارندگان ویژگیها حضرت و نشانه های ظهور.

3 . درباره فتنه ها و حادثه هایی که پیش از ظهور پدید می آید.

4 . ملاحمی که در زمان حضور حضرت, واقع می شوند و نشانه نزدیکی رستاخیزند.

نویسنده در ذیل هر حدیثی که می آورد, نکاتی را درباره حدیث و راویان آن, یادآوری می شود. از باب نمونه, در ذیل روایت طلحة بن عبداللّه می نویسد:

اخرجه الطبرانی فی الأوسط وفیه مثنی بن الصباح وهومتروک وضعیف جداً ووثقه ابن معین فی روایة وضعّفه ایضاً ولیس فی الحدیث تصریح بذکر المهدی…)47

طبرانی در الاوسط, روایت را آورده است. در سند روایت, مثنی بن الصباح, که کنار گذاشته شده و جداًضعیف شمرده شده, وجود دارد. در روایتی, ابن معین, او را توثیق کرده و ضعیف نیز دانسته است. در حدیث, تصریح به نام مهدی نشده است.

به دیدگاههای متصوفه و شیخیه اشاره می کند و ابراز می دارد:

(آنان دیدگاه درستی نسبت به مسأله مهدی ندارند و مبنای سخنان خود را از اصول واهی گرفته اند.)

می نویسد:

(ما, در اعتقادات و دیدگاههای مذهبی خویش, جز به قرآن و احادیث تمسک نمی جوییم و دین را جز از این دو راه اثبات نمی کنیم.)

در مورد ردّ کسانی که استدلال به این روایات را درباره مهدی, نادرست می پندارد, بویژه ابن خلدون, افزون بر آنچه یادآور شده می نویسد:

(این احادیث, کمتر از احادیثی که در باب احکام شرعی مورد استناد قرار می گیرند, نیست و معمول است که فقها, به اینگونه روایات استدلال می کنند و آنچه راجع به جرح و تعدیل راویان گفته شده, در سایر سندهای روایات نیز, وجود دارد.

بنابراین, مسأله مهدی جای شک و شبهه ندارد و با وجود دلیلهای بسیار, انکار آن ایستادگی در برابر نصوص مستفیضه ای است که به حد تواتر نیز می رسد.)

سپس استناد می کند به دیدگاه شیخ علامه محمد بن احمد السفارینی حنبلی که مجموع احادیث را موجب علم قطعی دانسته و ایمان به خروج حضرت را واجب شمرده است.

(…ما یفید مجموعة العلم القطعی فالایمان بخروج المهدی واجب کما هو مقرر عند اهل العلم ومدون فی عقائد أهل سنة والجماعة.)48

مجموع احادیث, مفید علم قطعی به وجود قیام مهدی است . از این روی, ایمان به قیام مهدی, واجب است همان گونه که نزد اهل دانش ثابت شده و در عقاید اهل سنت و جماعت تدوین شده است.

سخن آخر را به حوادثی که پیش از خروج حضرت مهدی, رخ خواهد داد و نشانه ظهور و… اختصاص می دهد.

نجم الثاقب فی احوال الامام الغائب (عج)

نوشته:

میرزا حسین نوری طبرسی.

ناشر: جعفری, مشهد.

شماره صفحه ها: 587.

محدث نوری, در یکی از قرای نور, در سال 1254 هـ . ق. دیده به جهان گشود. در تهران از محضر شیخ عبدالرحیم بروجردی, مایه علمی گرفت و در سال 1278 هـ. ق. برای کسب دانش بیشتر, به عراق هجرت کرد و از خرمن پرفیض شیخ عبدالحسین تهرانی, شیخ اعظم انصاری بهره جست, سپس به هنگام مهاجرت میرزا حسن شیرازی به سامرا, باوی مهاجرت کرد. چند سال در سامراء بود و آن گاه به نجف اشرف, بازگشت و در آن جا, اقامت گزید و در همان جا, به سال 1320 هـ . ق دیده از جهان فرو بست. وی آثار بسیار دارد49. از جمله: نجم الثاقب فی احوال الامام الغائب(عج), به زبان فارسی.

شیخ عباس قمی, درباره شخصیت علمی وی می نویسد:

(… اما علمه فاحسن فنه الحدیث ومعرفة الرجال والاحاطة بالاقوال والاطلاع بدقایق الآیات ونکات الأخبار بحیث یتحیر العقول عن کیفیته استخراجه جواهر الاخبار عن کنوزها وترجع الابصار حاسرة عن ادراک طریقته فی استنباط اشاراتها ورموزها.50)

اما آگاهی وی به فن حدیث, رجال, احاطه به دیدگاههای دیگران, شناخت دقایق آیات و نکات روایات, به گونه ای بوده که خردها از چگونگی برداشت او از گنجینه های اخبار در شگفتی فرو رفته و نسبت به درک, فهم و شیوه استنباط و کشف اشارت و رموز به دیده حیرت می نگریسته اند.

این اثر, مزیّن است به تقریظ مرحوم میرزای شیرازی بزرگ.

درباره انگیزه خود از تألیف این اثر می نویسد:

(در سال 1303 هـ . ق. در خدمت میزرای بزرگ بودم.

میرزا فرمود: خوب است, کتابی مستقل درباره حضرت مهدی(عج) به زبان فارسی نگاشته شود. و شما شایستگی انجام این مهم رادارید.

عرض کردم: مقدمات امر فراهم نیست, ولی از آن جا که در سال گذشته, رساله ای درباره کسانی که در غیبت کبری, به زیارت حضرت مهدی(عج) مشرف شده اند, تحت عنوان: جنة المأوی نگاشته ام, اگر مصلحت باشد, همان رساله را, با افزودن مطالبی بر آن ترجمه کنم.

پیشنهاد پذیرفته شد. لکن میرزا فرمود: شمه ای از حالات حضرت مهدی, هر چند به اختصار بر آن افزوده شود. حسب الامر مطاع میرزا, به انجام این اثر اقدام شد و در نهایت یأس با استمداد از عسکریین, بحمداللّه در اندک زمانی این خدمت به انجام رسید.)

کتاب حاضر در دوازده باب, به شرح زیر تنظیم شده است:

باب اول, چگونگی ولادت, شمه ای از احوال شخصی حکیمه خاتون.

باب دوّم و سوّم, اسامی, القاب و کنیه ها, شمایل و توجهات الهی به حضرت.

باب چهارم, اختلاف مسلمانان نسبت به امر غیبت, پس از اتفاق بر درستی صدور اخباری که از پیامبر(ص) بر آمدن حضرت مهدی رسیده, کتابهایی که عالمان اهل سنت, در باب حضرت مهدی موعود, تألیف کرده اند, مطالب مورد اختلاف: نسب, اسم پدر تشخیص و تعیین آن حضرت و دیدگاههای علمای فرق اسلامی در مورد هر یک از مباحث فوق و نقد و بررسی هر یک و ارائه دیدگاه صواب.

باب پنجم و ششم: بحث و استدلال درباره این که حضرت مهدی موعود, فرزند امام حسن عسکری(ع) است.

باب هفتم و هشتم: سخن درباره کسانی است که در عصر غیبت کبری, به محضر حضرت, شرفیاب شده اند, یا بر معجزات حضرت آگاهی یافته اند و جمع بینِ روایاتی که می فرماید:

(مدعی دیدار با حضرت را باید دروغگو خواند) و داستانهایی که بیانگر دیدار بزرگان و اولیاء با حضرت هستند و…)

باب نهم, درباره این که برای هر حاجت, به امامی خاص باید توسل جست و اثبات این نکته که یکی از مناصب خاصه امام زمان (عج) پناه دل سوختگان است.

باب دهم, در بیان گوشه ای از تکالیف و آداب مسلمانان, نسبت به آن جناب.

باب یازدهم, روزهای ویژه آن حضرت و تکلیف پیروان حضرت در آن روزها.

ناگفته نماند, مطالب سست, بی اساس و بی پایه در کتابهایی که درباره حضرت مهدی نگاشته شده بسیار است, باید با دقت به آنها نگریست و هر مطلبی را از آنها بی درنگ و بی مطالعه همه جانبه و بدون مراجعه به اهل فن, نپذیرفت.

از جمله نوشته هایی که مطالب واهی, بی پایه و به دور از خرد بسیار دارند, نوشته های محدث نوری است که باید اهل نظر و محققان و نویسندگان تیز نگر, واهی بودن اینها رابه همه شیفتگان مهدی و اهل مطالعه بنمایانند.

اعیان الشیعه, جلد 4

نوشته:

محسن امین.

ناشر: دارالتعارف للمطبوعات, بیروت.

سید محسن امین عاملی, در سال 1283 هـ .ق. در قریه شقره جبل عامل, متولد شد و علوم مقدماتی را در همان جا به پایان رساند و برای تحصیل علوم عالی به عراق هجرت کرد و در نجف اشرف, رحل اقامت افکند و از محضر بزرگان آن حوزه بهره برد و به مقام عالی اجتهاد نائل آمد, سپس به دمشق رفت و در آن جا اقامت گزید و مرجع شیعیان شد.

وی, آثار بسیار دارد, از جمله آنها, اثر ارزشمند اعیان الشیعه است51.

مؤلف بزرگوار, در این اثر با عظمت که در حقیقت, دائرة المعارف پیشوایان دین, رجال علم و ادب و فرهنگ است, در مورد حضرت مهدی(عج) سنگ تمام گذاشته و بیش از 150 صفحه از کتاب را به آن حضرت اختصاص داده است.

شیوه بیان مطالب, بیشتر بر مبنای نقل اخبار و اقوال بزرگان و دانشمندان است. در هر موضوع, پیش از ورود در اصل بحث, مقدمه ای می نگارد, سپس به مطالب اصلی می پردازد. درباره حضرت مهدی(عج) موضوعات زیر را به بحث گذارده:

زمان ولادت, ویژگیهای شخصی, پوشش, غیبت و سفراء, امامت حضرت, وجود حضرت در شهرها, ولی غایب از دیدگان, اخباری که از طریق اهل سنت درباره ظهور حضرت رسیده, برخی مطالبی که شیعیان در اثبات امامت, غیبت و… از قرآن احادیث پیامبر(ص) فاطمه(ع) و سایر ائمه(ع) بدانها تمسک می جویند, غیبتهای انبیاء: صالح, ابراهیم, یوسف, موسی, اوصیاء و حجج پس از موسی تا زمان مسیح, معجزات حضرت و نشانه های اثبات آن طرح یازده شبهه در مورد مهدی(عج) و پاسخ آن با دلیلها و برهانهای عقلی و نقلی, یادآوری نام دانشمندان و علمای اهل سنت که در وجود حضرت مهدی, با شیعه هم عقیده اند, بحث درباره نشانه های ظهور با استفاده از منابع گوناگون و شمارش 69 نشانه, سال, روز و مکان ظهور حضرت, آنچه پس از ظهور توسط حضرت مهدی انجام می پذیرد, محل اقامت مدت حکومت سیره و سیمای وی به هنگام قیام و طریقه اجراء احکام, نشانه هایی که در آن عصر, خداوند ظاهر می سازد, شمار یاران مهدی, نام شهرها و چگونگی گرد آمدن آنان و…

المهدی

نوشته:

سید صدر الدین صدر.

ناشر: دارالزهراء, بیروت.

شمار ه صفحه ها: 255

سید صدر الدین صدر, از زعمای شیعه است. وی, در سال 1299 هـ . ق. در کاظمین, دیده به جهان گشود و در مهد تربیت پدر بالید و تحصیلات ابتدایی و سطوح را در سامراء و کربلا, نزد اساتید بزرگی, چون: شیخ حسن کربلایی, آقا ضیاء الدین عراقی و… فرا گرفت. در سال 1329 هـ . ق. به سفارش پدر, به نجف اشرف هجرت کرد و در آن جا, مدتها از محضر درس آخوند خراسانی و میرزای نائینی بهره برد.

در سال 1349 هـ . ق. به مشهد مشرف شد و در آن جا اقامت گزید و به تدریس و رسیدگی به امور مردم و… پرداخت.

پس از مدتی, به درخواست, مؤسس حوزه علمیه قم, شیخ عبدالکریم حائری, به قم مشرف شد و در حوزه علمیه قم, جایگاه رفیعی یافت.

ایشان آثار فراوانی دارد52. از جمله آنها کتاب ارزشمند المهدی است.

مؤلف, به منابع اصلی حدیث و تاریخ که معروف به وثاقت و مورد اطمینان و اعتمادند, تکیه دارد و بحث دقیق و عمیقی را پی می گیرد و به بسیاری از شبهات پاسخ می گوید.

کتاب, در یک مقدمه و هشت فصل و خاتمه, تنظیم شده است.

وی درباره انگیزه تألیف کتاب می نگارد:

(در مجلس دوستانه ای, از مهدی منتظر(عج) و آنچه شیعه امامیه اثناعشریه, در این باب, بدان معتقدند, سخن به میان آمد.

برخی از حاضران در مجلس, اظهار داشتند, برادران اهل سنت, در این موضوع, چه عقیده ای دارند. آیا از طریق آنان, احادیثی که موافق احادیث شیعه باشد, وارد شده و دانشمندان آنان, نوشته ای دارند, یا خیر؟

در پاسخ گفتم: از طریق اهل سنت, احادیث مستفیضه, بلکه متواتره وارد شده و علمای آنان در این باب تألیفات زیادی دارند. البته بعضی مناقشات و استبعاداتی نیز دارند که از گذشتگان خود گرفته اند و میان آنان, رواج یافته و به تألیفات آنان, با اختلاف در تعبیر, سرایت کرده است.

بعضی از حاضران در مجلس گفتند: برای شما امکان دارد در این موضوع کتابی بنویسید؟ گفتم: پرداختن به این مسأله, سبب جریحه دار شدن عواطف می شود و این را نمی پسندم, بویژه مثل این زمان که ما, نیاز شدید به وحدت کلمه داریم. گفتند: بحث علمی, با حفظ آداب مناظره و خارج نشدن از آداب و اخلاق اسلامی, اشکال ندارد.

از این روی پذیرفتم در این باب, کتابی بنگارم.

آن گاه پس از مطالعه کتابهایی که در دسترس بود, احادیث مربوط به موضوع را ذیل عنوان مناسب, گردآوری کردم. اگر حدیثی, بر چند عنوان دلالت داشت, آن را زیر هر یک از عناوین, آوردم.

در نقل روایات, بر کتابهایی که در چاپخانه های اهل سنت به طبع رسیده بود, یا آثار مخطوطی که اعتبار آنها مسلّم بود, اکتفا کردیم و جز اندکی از کتابهای چاپ شده در ایران, نقل نکردم. عنایت داشتم, مطالبی را گرد آورم که از کتابهای اهل سنت و مورد اعتماد آنان باشد. از علمای شیعه و منابع شیعی که احادیث نبوی را از طریق اهل سنت نقل کرده اند, حدیث نقل نکردم, مگر مقداری از کتاب: الدر الموسویه فی شرح العقاید الجعفریه, تألیف حسن صدر کاظمی, به خاطر ادای بعض حقوق و تأیید مطالب.)

در پایان مقدمه می نویسد:

(خدا را شاهد می گیرم, من, به دیده انصاف به احادیث و سخنان سلف صالح نگریستم و بر آن رویه مشی کردم که اعتقاد خود را با دلیل منطبق سازم, نه این که دلیل را بر اعتقاد منطبق سازم.)

تحت عنوان نظرة اجمالیه, به کتابهایی که بزرگان اهل سنت, درباره مهدی(عج) نگاشته اند, اشاره می کند و مستفیض و متواتر بودن روایات پیامبر(ص) درباره حضرت مهدی از دیدگاه اهل سنت می نمایاند:

(… قال ابن حجر فی (الصواعق) قال ابوالحسین الابری قد تواترت الاخبار واستفاضت بکثرة رواتها عن المصطفی(ع) بخروج المهدی وانه من اهل البیت.53)

ابن حجر, در الصواعق, از ابوالحسین الابری نقل می کند: روایات متواتر و مستفیض در بسیاری راویان از پیامبر(ص) بر ظهور مهدی(عج) و این که از اهل بیت است, رسیده.

(… قال الشبلنجی فی (نوالابصار) تواتر الاخبار عن النبی(ص) ان المهدی من اهل بیت وانه یملاء الارض عدلاً.)54

شبلنجی در نور الابصار, گفته است: اخبار نقل شده از پیامبر(ص), مبنی بر این که مهدی, از اهل بیت و زمین را پر از عدل می کند, متواتر است.

آن گاه, سخنان دیگری که بر تواتر و استفاضه اخبار مهدی(عج) دلالت دارد, می آورد و می نویسد: اگر از سخنان صریح این گواهان چشم بپوشیم و به احادیث از حیث سند و دلالت نظر افکنیم, روایات, سه دسته اند:

1 . روایات صحیح از نظر سند و بی اشکال از نظر دلالت. ائمه حدیث و بزرگان حفّاظ بر صحت و حسن بودن آنها تصریح کرده اند. در وجوب عمل و اخذ این دسته از روایات, تردیدی نیست.

2 . روایاتی که از نظر سند, صحیح نیستند, ولی دلالت آنها روشن است و قواعد مقرر در علم رجال, این دسته از روایات را, از آن جهت که به واسطه دسته اول جبران می شوند و اجماع بر مضمون آنهاست, معتبر می شمارند.

3 . روایات صحیح و ضعیفی هستند که مخالف عموم احادیث متواتر و مستفیضه اند که اگر تأویل آنها, ممکن نباشد, طرح و اعراض از آنها لازم است. مثل روایاتی که دلالت می کنند که اسم مهدی, احمد است و اسم پدرش, عبداللّه. یا این که از اولاد ابی محمد الحسن زکی است. مطالب هشت فصل کتاب, بدین شرح است:

فصل اوّل, درباره بشارتهایی که بر ظهور مهدی(عج) در کتاب خدا, سنت پیامبر(ص), سخنان علی(ع) و بزرگان و اعلام, در قالب نظم, یا نثر وارد شده است.

فصل دوّم, مهدی منتظر عرب و از امت پیامبر(ص) است و بیت شریف و خانواده وی, مشخص بوده و شواهد بسیاری بر این , دلالت دارند.

فصل سوّم: ویژگیهای ظاهری و باطنی, ملکات فاضله, دانش, قضاوت, بیعت, حکومت, اصلاحات و…

فصل چهارم, مقام و منزلت حضرت نزد خداوند و…

فصل پنجم, ولادت, تعیین اسم, لقب, کنیه, نام پدر, مادر, طول عمر شریف و…

فصل ششم, چگونگی غیبت, محل غیبت, علت غیبت, چگونگی بهره مندی مردم از حضرت در زمان غیبت و…

فصل هفتم, نشانه های آسمانی و زمینی ظهور, جوّ عمومی جهان, خروج سفیانی و…

فصل هشتم, فضیلت انتظار فرج, نهی از تعیین زمان ظهور, محل ظهور, بیعت, شمار یاران و…

در پایان کتاب, فهرستی ارائه شده از کتابهایی که نویسنده محترم, از آنها نقل روایت کرده است.

--------------------------------------------------------------------------------

پاورقیها

1 . (معانی الاخبار), صدوق تصحیح علی اکبر غفاری/18, مقدمه, دارالمعرفه للطباعة والنشر, بیروت.

2 . (همان مدرک) /18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25.

3 . (وسائل الشیعه), شیخ حر عاملی, ج20, 36, اسلامیه, تهران.

4 . (فهرست), شیخ طوسی /156, شریف رضی, قم; (معانی الاخبار)/9, مقدمه.

5 . (اکمال الدین وتمام النعمة), شیخ صدوق, مقدمه, انتشارات اسلامی, وابسته به جامعه مدرسین, قم.

6 . (همان مدرک), ج1/87.

7 . (رجال), نجاشی, تصحیح سید موسی شبیری زنجانی/402, انتشارات اسلامی.

8 . (اعیان الشیعه), محسن امین, ج9/421, دارالتعارف للمطبوعات, بیروت; (ریحانة الادب) میرزا محمّد علی مُدرّس, ج5 ـ 6/361, 365, خیام.

9 . (تنقیح المقال), شیخ عبداللّه مامقانی, ج3/18, مرتضوی, نجف اشرف; (فوائد الرجالیه), سید بحرالعلوم, /3/313, ادب, نجف اشرف.

10 . (اعیان الشیعه), ج9/422.

11 . (رجال نجاشی) /403; الفوائد الرجالیه), سید محمد مهدی بحرالعلوم, ج3/321.

12 . (همان مدرک).

13 . (رسالة ثانیة فی الغیبة), شیخ مفید/16.

14 . (مروج الذهب), مسعودی, ج1/273, دارالمعرفه, بیروت.

15 . (اعیان الشیعه), ج40/198.

16 . (شذرات الذهب), ابن العماد الحنبلی, ج2/371, داراحیاء التراث العربی, بیروت; (لسان المیزان) ج4/225, موسسه الاعلمی للمطبوعات بیروت.

(فوائد الرضویة) شیخ عباس قمی/277.

17 . (روضات الجنات); خوانساری, 4/282, اسماعیلیان, قم.

18 . (الذریعة), آقا بزرگ تهرانی, ج18/84, شماره 806, دارالأضواء, بیروت (رجال نجاشی), ج2/100, دارالأضواء, بیروت; (تنقیح المقال), مامقانی, ج2/307.

19 . (کفایة الاثر) /7, بیدار.

20 . (همان مدرک).

21 . (فوائد الرضویة), محدث قمی/285.

22 . (الذریعة), ج2/123.

23 . (المقنع), سید مرتضی علم الهدی.

24 . (فوائد الرضویة) محدث قمی/571.

25 . (همان مدرک).

26 . (الغیبة), شیخ طوسی, مقدمه, مؤسسه معارف اسلامی, قم; (ریحانة الادب), ج3/325.

(روضات الجنات), ج6/216.

27 . (زندگانی شیخ طوسی), آقا بزرگ تهرانی; (الغیبة) شیخ طوسی, مقدمه.

28 . (روضات الجنات), خوانساری. ج5/357; (امل الآمل), حر عاملی, تحقیق سید احمد حسینی, ج2/216, دارالکتاب الاسلامی; (معجم المؤلفین), عمر رضاکحاله, ج8/66, داراحیاء التراث العربی; (اعیان الشیعه), ج8/399.

29 . (تاریخ بیهق), 243 ـ 242.

30 . (روضات الجنات), ج5/357.

31 . (الجامع لاحکام القرآن) قرطبی, ج1, مقدمه, داراحیاء التراث العربی, بیروت.

32 . (الاعلام), زرکلی, ج6/218, دارالعلم للملایین; (معجم المؤلفین) ج8/239.

33 . (الحوادث الجامعه)/341; مجله (مشکواة), شماره 47/273.

34 . (تذکرة الحفّاظ), ذهبی, ج4/1056. داراحیاء التراث العربی.

36 . (امل الآمل) حرّ عاملی, ج2/249.

(قصص العلماء), میرزا محمد تنکابنی /333. علمیه اسلامیه, تهران.

37 . (ریحانة الادب), میرزا محمد علی مُدرّس ج1/233.

(المحجة فیما نزل فی القائم الحجة, سید هاشم بحرانی, تحقیق و تعلیق, محمد منیر میلانی, مقدمه.

38 . (همان مدرک).

39 . (همان مدرک).

40 . (ینابیع المودة), سلیمان بن ابراهیم القندوزی, مقدمه, بصیرتی, قم.

(الاعلام) زرکلی, ج3/186.

41 . (همان مدرک).

42 . (معجم المؤلفین), عمر رضا کحّاله, ج4/288.

(نورالابصار), شبلنجی, مقدمه, دارالکتاب العلمیه, بیروت.

43 . (نورالابصار)/169.

44 . (همان مدرک)/170.

45 . (الاعلام), زرکلی, ج7/36; (معجم المؤلفین), ج1/90.

46 . (موسوعة الامام المهدی), /391, کتابخانه امیرالمؤمنین(ع) اصفهان.

47 . (همان مدرک)/404.

48 . (همان مدرک)/424.

49 . (فوائد الرضویه), شیخ عباس قمی/149, 150, 152.

50 . (همان مدرک)/149.

51 . (ریحانة الادب), ج1/183, (آثار الحجة), محمد شریف رازی/79, دارالکتاب, قم.

52 . (الذریعة), آقا بزرگ تهرانی, ج3/232; (ریحانة الادب), ج3/247; (آثار الحجة)/201.

53 . (المهدی), سید صدرالدین صدر/17, دارالزهراء, بیروت.

54 . (همان مدرک).

منبع : نشریه حوزه