تايپك شيعه شناسي

چگونگي تغيير مذهب مردم گيلان

قسمت سوم

تغيير مذهب مردم گيلان از تشيع زيدي به تشيع دوازده امامي در عصر صفوي

گرايش گيلانيان به تشيع دوازده امامي

با توجه به تصويري که از اوضاع مذهبي گيلان ارائه شده است، به اين نتيجه رسيديم که سرزمين گيلان و ديلمان از قرن سوم هجري به تدريج به تشيع زيدي روي آورد؛ در بخش غربي آن نيز کم وبيش مردم پيرو مذهب اهل سنت بوده اند. به قدرت رسيدن آل کيا در گيلان سبب شد در بخش شرقي گيلان، آيين زيدي به دليل حمايت آل کيا از آن، گسترش يابد. آل کيا پس از يک قرن تلاش توانستند رقباي اهل سنت و ساير گروه هاي مذهبي را از سرزمين خود برانند و علاوه بر آن، سرزمين هاي شيعه نشين مانند لشت نشا را ــ که پيش از تصرف آل کيا جزء بيه پس بود ــ نيز ضميمه قلمرو خود نمايند. قدرت گيري صفويان ادامه يافت. آل کيا حتي انديشه هاي شيعي غاليانه ي صفويه را حمايت نمودند، اما پس از قدرت گيري صفويان، اوضاع مذهبي و سياسي در ايران تغيير يافت. حاکميت صفويه در طول دوران شاه اسماعيل اول و شاه طهماسب اول توانست بيشتر سرزمين هاي سني نشين ايران را به زور شمشير و با تبليغات مذهبي، شيعه مذهب نمايد، اما سرزمين گيلان تا سال 932ق کماکان بر مذهب تشيع زيدي باقي مانده بود (روملو،1382،ج2،ص197). با توجه به نزديکي و اهميت گيلان براي صفويه، چرا آنان گيلان را تصرف نکرده، مذهب مردم گيلان را تغيير ندادند؟ به نظر
مي رسد علاوه بر دشواري هاي متعدد صفويان در مرزهاي غربي و شرقي، گيلان و حکومت هاي محلي آن تهديدي براي قدرت صفويه محسوب نمي شد. حکومت صفويه پس از تثبيت در ايران و تحرک هاي سياسي حاکمان گيلان (ارتباط با روسيه و عثماني) در نيمه ي قرن دهم هجري اين ولايت را به عنوان تهديدي خطرناک براي ادامه حکومت خود مي دانستند.
بنابراين پس از تثبيت قدرت صفويان در ايران، آل کيا که مذهب زيديه داشتند در اين زمان رقيب صفويه محسوب مي شدند. حاکمان آل کيا پيش از يورش صفويان به سرزمين گيلان و براي جلوگيري از چنين واقعه اي به قدرت سياسي و مذهبي تشيع امامي پي برده بودند؛ از اين رو در صدد برآمدند تشيع اثني عشري را جانشين زيدي گري نمايند؛ بنابراين با درک اين مسئله و مخالفت هاي سياسي و جنگ هاي شاه طهماسب اول و شاه عباس اول با سلاطين گيلان، کاملاً آشکار مي شود آنها در گيلان به دنبال چه اهدافي بودند. صفويه از نفوذ معنوي خاندان کارکيا که آنها طي چند سده به ويژه در قرن هاي نهم و دهم هجري کسب کرده بودند، آگاه بودند به نحوي که طي اين دوران، ده ها مؤلف، شاعر و دانشمند، صدها مجلد کتاب و هزارها بيت شعر، پيش از صفويان براي تشيع در سايه ي خاندان کارکيا نوشته و سروده بودند. صفويه از اين تکاپوهاي شيعيان که در خدمت آل کيا بودند، بيم داشتند.(1)
اين تمايل آل کيا در گرايش به تشيع امامي، براي دوري جستن از نابودي توسط صفويه بود. آنها بر اين گمان بودند که در صورت گرايش به اين مذهب،
بهانه را از دست صفويان خارج مي کنند؛ اما در تاريخ سياسي آل کيا مشاهده مي شود شاه طهماسب اول و شاه عباس اول بهانه هاي ديگري براي براندازي آل کيا در سر داشتند. در اين عصر، اهميت اقتصادي گيلان باعث شده بود صفويه با حربه ي مذهبي آل کيا را از گردونه ي رقابت خارج کند، اما آل کيا با هوشياري اين بهانه را از دست صفويه خارج نمود. در پي آن، حاکمان صفوي به دنبال راه هاي ديگري براي تحقق آمال خود شدند (منشي،1382،ج2،ص439 ــ 444).
مؤلف تاريخ گيلان، عبدالفتاح فومني که کم و بيش بر اوضاع اين دوران نظاره گر بوده است، شواهد و دلايل تغيير مذهب خان احمد خان اول را ارائه نمي کند، اما بورن معتقد است: تعصب مذهبي شاه طهماسب اول باعث شده بود هنگامي که خان احمد به دربارش رفته بود، او را وادار به پذيرش مذهب اثني عشري نمايد. خان احمد پس از اين که به زور مذهب امامي را پذيرفته بود، پس از بازگشت به گيلان، رعاياي خود را وادار به پذيرش مذهب شيعه ي امامي نمود (بورن،1338،ص144). ادعاي بورن چندان متقن و محکم به نظر نمي رسد؛ زيرا در عصر شاه طهماسب نظير چنين ماجراجويي براي همايون پادشاه گورکاني اتفاق افتاده بود. همايون پس از بازگشت به هند علي رغم گرايش به تشيع، به مذهب پيشين خود بازگشت (سوکماراي،1377،ص56).
به نظر مي رسد مهمترين انگيزه ي خان کيايي از گرايش به تشيع، قدرت تشيع امامي و بهانه ندادن به صفويان به دليل مذهب زيدي بوده است. خان احمد خان اول به اين نتيجه رسيده بود که در صورت تغيير مذهب، صفويان اجازه خواهند داد آنها به حکومت نيمه مستقل خود در گيلان ادامه دهند. او پس از گرايش به اين مذهب، نسبت به آن بسيار تعصب ورزيد. برخي معتقدند: خان احمدخان اول به اصول و احکام آن آشنايي دقيق داشت؛ از اين رو تمايل شخصي وي نقش
بسياري در گرايش او به تغيير مذهب از زيدي به امامي داشت (همان،ص56).
البته منابع عصر صفوي گزارش دقيقي درباره ي چگونگي گرايش خان احمد به تشيع امامي نمي دهند. تنها مأخذي که به سفر خان احمد اول به قزوين و دربار شاه طهماسب اول اشاره مي کند، حسن بيک روملو در احسن التواريخ است. وي مي نويسد: در سال 932ق حاکم گيلان مسافرتي به قزوين داشت (روملو،1382،ص197). متأسفانه مورخ، مفاد و متن گفتگوي شاه طهماسب با وي را در تاريخ خود نمي نويسد. شايد مورخ نمي خواسته است اجباري که شاه نسبت به حاکم گيلان براي پذيرش مذهب دوازده امامي روا داشته است، گزارش کند.
در بين محققان جديد، نخستين پژوهشگري که نسبت به اين موضوع کنجکاو شده است، رابينو است. وي بدون نقل مأخذ، معتقد است: علت تغيير مذهب خان احمد گيلاني، فشار مذهبي شاه صفوي نسبت به اين موضوع بوده است (رابينو،1374،ص352)؛ با اين حال، خان احمد خان براي اينکه تمايل قلبي پيوستن به تشيع امامي نشان دهد، بيت زير را مي سرايد و آن را نقش نگين خود مي سازد:
تدر بين محققان جديد، نخستين پژوهشگري که نسبت به اين موضوع کنجکاو شده است، رابينو است. وي بدون نقل مأخذ، معتقد است: علت تغيير مذهب خان احمد گيلاني، فشار مذهبي شاه صفوي نسبت به اين موضوع بوده است (رابينو،1374،ص352)؛ با اين حال، خان احمد خان براي اينکه تمايل قلبي پيوستن به تشيع امامي نشان دهد، بيت زير را مي سرايد و آن را نقش نگين خود مي سازد:
تا شد سعادت ابدي راهبر مرا
شد رهنمون به مذهب اثني عشري مرا نابع تاريخي به اين تغيير مذهب اشاره اي
نشده است، اما عدم گزارش جنگ هاي مذهبي توسط مورخان محلي و عصر صفويه نشان دهنده ي پذيرش مذهب جديد از سوي مردم بوده است؛ از سوي ديگر در کمتر از چند سال موضع گيري خان احمد خان دوم در دفاع از تشيع از طريق اسنادي که باقي مانده است، نشان دهنده ي پذيرش عميق اين مذهب بوده است که حاکمان آل کيا با حرارت و تعصب از آن دفاع مي کردند.
خان احمد دوم در گرايش به تشيع امامي بسيار متعصب تر از ساير پيشينيان خود بوده است؛ به طوري که او در نامه اي که به شخصي به نام مير جليل قاري گوگه اي نوشته است، با زيديه به مخالفت بر مي خيزد. مير جليل قاري گوگه اي، يکي از ملازمان خان احمد خان در نامه اي از خان احمد خان تقاضا دارد از آزار زيديه به ويژه علماي آن نظير ملا سليمان صرف نظر نمايد. او در اين نامه ادعا مي کند: اگر در بلاد گيلان يک نفر زيدي يا بيشتر باشند، شناخته خواهند شد و دليل ندارد مورد تعقيب باشند (نوزاد،1373،ص181).
نامه ي اين صاحب منصب کيايي نشان مي دهد: در مدت زماني بسيار اندک از تعداد زيديه در گيلان کاسته شده بود. خان احمد خان در جواب نامه ي مير جليل به مخالفت شديد با زيديه برخاسته، و آنها را کافر دانسته، کشتن شان را مباح مي شمرد. او در نامه خود مي نويسد: «...آن سعادت پناه بدانند که مرا با زيديه بدي هست به واسطه ي آنکه نه امام معصوم ما بر اصول ايشان در امامت که خروج به سيف است از امامت بيرون مي برند و لعنت بر اين مذهب روا باشد ...»(همان، ص184).
اين تغيير مذهب و نگرش به مذهب زيدي، در مدت بسيار کمي روي داده بود؛ در حالي که پيش از او آل کيا از مدافعان سرسخت زيديه محسوب مي شد و جنگ هاي زيادي براي تحقق آن با ساير رقباي سياسي انجام داده بود. خان احمد
خان در ادامه ي نامه مي افزايد: «...لعنت بر مذهب و تقواي ايشان باد. من چه ابلهي باشم که در دوستي ائمه معصومين(ع) از باطن زيدي ترسم ...»(همان،ص185). او حتي بر خود لعنت مي فرستد که چرا اوقات خود را بر کشتن چند زيدي واجب القتل گذرانده است (همان).
پارسا دوست معتقد است: اين اعتقاد صادقانه ي خان احمد خان نسبت به مذهب شيعه ي امامي، ممکن است براي شاه طهماسب اول که در صدد بود گيلان را تصرف نمايد، عاملي بازدارنده باشد و مدتي براي اقدام نظامي خود به دلايل مذهبي درنگ کرده باشد. او همچنين اضافه مي کند: شاه طهماسب به دليل تعصب فوق العاده اي که به مذهب تشيع امامي داشت، به ويژه شرايط جغرافيايي گيلان، مايل نبود جنگي را به دليل مسايل مذهبي با صرف هزينه هاي گران به راه اندازد؛ از اين رو مدتي در اقدامات جنگي خود با خاندان کارکيا درنگ نمود (پارسا دوست،1377،ص 565).
اين ديدگاه پارسا دوست تحليل جامعي به نظر نمي رسد؛ زيرا دغدغه هاي سياسي و نظامي شاه طهماسب با عثماني و ازبکان، مهمترين عامل بازدارنده او براي رسيدگي به امور گيلان بود. شاه طهماسب پس از فراغت از جنگ هاي مداوم با عثماني و پس از صلح آماسيه، تصميم به تصرف گيلان گرفت و آن را عملي کرد؛ بنابراين مشخص مي شود دغدغه هاي مذهبي براي شاه طهماسب چندان مهم نبوده است.
شاه طهماسب قصد داشت با ابزارهاي مختلف خان احمد را تحت فشار سياسي خود قرار دهد و از اين طريق مملکت او را تسخير کند؛ بنابراين بهانه ي مذهبي مي توانست بهترين دليل شاه طهماسب براي واژگوني آل کيا باشد، اما خان احمد در قصيده اي که توسط او سروده شده بود و 68 بيت داشت، وفاداري
خود را به شاه و علاقه اش را به تشيع اثني عشري ياد کرده است و خود را در اين نامه «غلام علي(ع) و دشمن اهل سنت» ياد مي کند.(2)
خان احمد خان براي اينکه بهانه هاي مذهبي را از دست شاه طهماسب خارج کند، احتمالاً در گيلان به گسترش مذهب تشيع امامي پرداخت. اقدامات خان احمد خان در زمينه ي ديني، به ويژه انصاب شيخ الاسلام ها، رؤساي اوقاف و اجراي عدالت توسط قضات بر اساس شرع و آيين تشيع، نشان دهنده ي علاقه ي او به تشيع امامي است.
خان احمد خان علاقه ي بسياري به علماي مذهبي داشت و در نامه هاي خود با القاب پر طمطراق از آنها ياد مي کرده است. او در نامه اي که به يکي از علماي گيلان به نام بهاء الدين محمد نوشته است، از او تحت عنوان «خاتم المجتهدين»، «اقتباس انوار هدي»، «مصابيح علوم بي انتها» و ... ياد کرده است (نوزاد، همان ،ص 59).
خان احمد خان دوم در دوره ي حکومت طولاني خود (985 ــ 1000ق) سعي کرد نظارت خود بر دستگاه ديني را افزايش دهد؛ از اين رو همانند شاه طهماسب حکم «شيخ الاسلامي» را براي برخي از علما صادر کرد. شايد اين رويه از صفويه اقتباس نشده باشد، اما اسنادي در دست نيست؛ با اين همه با توجه به آنکه آل کيا حاکميتي تقريباً ديني بوده است، احتمال دارد اين سنت پيش از خان کيايي در حکومت آنها مرسوم بوده است.
امروزه دو سند از اسناد خان احمد درباره ي احکام شيخ الاسلامي دوتن از علماي گيلان در دست است. در حکم اول، خان احمد خان فردي به نام «ملا
عبدالله» نامي را ــ که شناخته نيست ــ با عنوان شيخ الاسلام در سال 995ق انتخاب مي نمايد. خان احمد در حکم وظايف او چنين مي نويسد: «...اظهار داعيه ي سعي و اجتهاد در امر به معروف و نهي از منکر و احضار مسلمين به مساجد و معابد و نصح و موعظه و مراعات مراسم و عادات زمره ي مجتهد في طريق شرع ...»(همان،ص157).
در ادامه ي نامه، خان احمد خان به او اختيار مي دهد تا «ارباب مراتب و مناصب و حکام و کلانتران و کدخدايان امصار و قرا توقير و تمکين او نمايند و در اجراي اوامر شريعه مطاوعت و متابعت او کنند»(همان، ص157).
در حکم ديگري، خان احمد خان فردي به نام شيخ کرام الله را در منطقه ي رانکوه و توابع آن، به شيخ الاسلامي آن ناحيه بر مي گزيند و وظيفه او را در طي حکمي، «توضيح معضلات دينيه و تنقيح مشکلات مليه» قرار مي دهد؛ همچنين به اهالي آن جا دستور مي دهد «عمل به فتواي او کنند»(همان، ص162).
انتصاب چند شيخ الاسلام شيعه امامي، در گوشه و کنار گيلان شرقي(بيه پيش) نشان دهنده ي گسترش و پذيرش اين مذهب بين مردم است تا از طريق اين مقام هاي مذهبي، اختلافات و مشکلات آنها حل و فصل گردد (همان، ص163). تسلط حکومت آل کيا بر نهادهاي ديني موجب افزايش قدرت و نفوذ اين حکومت در بين مردم، از طريق نمايندگان مذهبي آنها مي شد و از سويي ديگر، سبب تعميق پيوند حکومت آل کيا با مردم مي شد.
با آنکه در شيعه بودن خان احمد خان با توجه به نامه ها و اظهارات او شک و ترديدي نيست، برخي از محققان معتقدند خان احمد خان مدتي را در زندان «قهقهه» هم بند اسماعيل ميرزا فرزند شاه طهماسب اول بوده است. از آن جايي که اين دو فرد قرباني اعمال شاه طهماسب شده بودند، خان احمد تحت تأثير
اسماعيل ميرزا قرار گرفته، تمايلات «سني گرايانه» پيدا کرده است. استدلال ديگر اين افراد، تمايل و خارجي خان احمد با عثماني هاي سني مذهب بوده است؛ بنابراين با توجه به اين گرايش ها عنوان مي نمايند: خان احمد به دليل نفرت از شاه طهماسب اول تمايلات سني داشته است(منزوي، همان، ص417).
اين ادعا چندان درست به نظر نمي رسد؛ زيرا خان احمد خان پس از آزادي از زندان و به دست گرفتن قدرت، تمايلات مذهبي تشيع خود را نشان داده است.(3) اگر چنيين گرايشي صحت داشت، شاه عباس آن را بهانه ي خوبي براي تصرف گيلان قرار مي داد. جدا از اين مسئله، خان احمد خان در نامه هايي که به شاه عباس نوشته است، همچنان خود را شيعه ي معتقد نشان داده است(نوزاد، همان، ص17 ــ 19). وي در سرزمين هاي تحت سلطه اش معتقدان ساير مذاهب را تحت فشار گذاشته، به تبليغ مذهب تشيع اماميه مي پرداخت.
پس از تصرف گيلان در سال 1000ق توسط سپاهيان صفوي، اين ولايت در اختيار شاه عباس قرار گرفت؛ اما از نظر مذهبي تحول چنداني در آيين و مذهب بخش شرقي سفيدرود تا چالوس (بيه پيش)رخ نداد؛ زيرا اين بخش از قلمرو گيلان، بيش از نيم قرن تشيع امامي را پذيرفته بودند؛ اما در بخش غربي گيلان هنوز اهل سنت فعال بودند؛ بنابراين اين بخش از گيلان (بيه پس) از رشت تا آستارا که کم و بيش تشيع امامي را نپذيرفته بودند، به طور کامل مجبور به پذيرش تشيع اثني عشري شدند؛ منتها در بخش هاي کوهستاني تالش، اين تغيير مذهب به کندي صورت پذيرفت و در نهايت بخشي از جمعيت اين سرزمين از
پذيرش تشيع سر باز زدند و بر مذهب اهل سنت باقي ماندند.
پس از شاه عباس اول نسبت به تعميم مذهب تشيع در گيلان به ويژه در تالش توجه کمتري صورت گرفت. تالش در عصر شاه عباس اول به عنوان يک منطقه ي سواي منطقه ي بيه پس اداره مي شد؛ زيرا داراي تفاوت هاي مذهبي و اقتصادي و اجتماعي بود(احمدي، 1379،ص2).

نتيجه

شرايط اقليمي گيلان، نقش مهمي در جذب مخالفان مذهبي خلافت عباسي و حکومت هاي مرکزي ايران داشت. اولين گروه هاي مذهبي که براي فرار از دست دشمنان و گسترش دعوت خود، به اين سرزمين روي آوردند، علويان بودند. فرقه ي زيديه مهمترين گروه مذهبي بودند که توانستند طرفداران زيادي در گيلان به دست آورند.
مهمترين رويداد مذهبي و سياسي گيلان در عصر آل کيا، پناهنده شدن اسماعيل ميرزا به اين سرزمين بود. آل کيا در هنگام اقامت اسماعيل در لاهيجان، تأثير زيادي در تقويت آموزه هاي تشيع اسماعيل ميرزا داشت؛ حتي به گزارش مورخان، بسياري از بنيان هاي صوفيانه و غاليانه ي اسماعيل ميرزا در هنگام اقامت وي در اين سرزمين به اوج خود رسيد. ماجراي نظر کرده شدن شاه اسماعيل در هنگام اقامت وي در گيلان به وقوع پيوسته بود.
حاکمان گيلان در پايان نيمه اول قرن دهم هجري به دليل فشار سياسي و مذهبي صفويه، مجبور به تغيير مذهب از زيديه به تشيع دوازده امامي مي شدند. بعدها آنها همان تعصبي که در مذهب زيديه داشتند، در قالب مذهب تشيع دوازده امامي آشکار ساختند؛ به طوري که خان احمد خان گيلاني پيروان زيديه را
مورد تعقيب و آزار و اذيت قرار داد. متأسفانه مورخان درباره ي کنش ها و واکنش هاي مردم گيلان در برابر تغيير مذهب از زيديه به اماميه، گزارش هايي ارائه نکرده اند؛ اما قراين نشان مي دهد مردم بيه پيش(شرق گيلان) به تبعيت حاکمان خود مجبور به پذيرش مذهب جديد شده اند. با آنکه در شرق گيلان(بيه پيش) انتقال مذهب از تشيع زيدي به تشيع دوازده امامي به آساني صورت پذيرفت، اما در غرب گيلان(بيه پس) مردم اين سامان حتي در عصر صفوي به مقاومت خود در برابر پذيرش مذهب تشيع دوازده امامي ادامه دادند. تا اينکه با حذف حکومت هاي محلي اين سامان، مجبور به قبول مذهب تشيع امامي شدند؛ اما مناطق کوهستاني تالش بر مذهب اهل سنت باقي ماندند.

پي نوشت ها :

1.از جمله ي اين افراد، مي توان از ملا جلال منجم نام برد که ابتدا در خدمت خان احمد خان گيلاني بود و سپس به صفويان پيوست(نوزاد، همان، ص26 ــ 27/ نيز درباره ملا عبدالرزاق صدر و عده اي از علماي دربار ر.ک به: همان، صص277و 33 ــ 315).
2.متن کامل اين قصيده در خلاصة التواريخ قاضي احمد قمي (ص462 ــ 467) به تفصيل آمده است (درباره ي روابط خان احمد خان و شاه طهماسب ر.ک به قمي، 1369، ص459 ــ 470).
3.نوزاد، همان، ص 204 ــ 205. درباره ي توجه خان احمد خان به مناصب مذهبي و گماردن متوليان اين امور، نک به: نامه هاي او در مجموعه نامه هاي خان احمد خان گيلاني که توسط فريدون نوزاد گرد آوري شده است(نوزاد،1373، صص139و 162،157،145،و163).

منابع:
1.آژند، يعقوب؛ قيام شيعي سربداران؛ تهران: گسترده، 1363.
2.ابن بزاز توکلي، صفوة الصفا؛ تصحيح غلامرضا طباطبايي مجد؛ تهران: زرياب، 1376.
3.ابن نديم؛ الفهرست؛ ترجمه رضا تجدد؛ تهران: امير کبير، 1364.
4.احمدي، حسين؛ تالشان؛ تهران: وزارت امور خارجه، 1379.
5.بورن، رر؛ نظام ايالات متحده در دوره صفويه؛ ترجمه کيکاوس جهانداري؛ تهران: علمي و فرهنگي،1380.
6.پارسا دوست، منوچهر؛ شاه طهماسب اول، تهران: شرکت سهامي انتشار، 1377.
7.پطروشفسکي، ايليا؛ اسلام در ايران؛ ترجمه کريم کشاورز؛ تهران: پيام،1354.
8.ــــــــ؛ نهضت سربداران خراساني؛ ترجمه کريم کشاورز؛ تهران: پيام،1354.
9.ترکمني آذر، پروين؛ «خاندان صفويه و شيعيان گيلان»؛ مجموعه مقالات همايش صفويه در گستره ي تاريخ ايران زمين؛ به اهتمام مقصود علي صادقي؛ تبريز: دانشگاه تبريز، نشر ستوده، 1383.
10.خواندمير؛ حبيب السير في اخبار اولاد بشر؛ تصحيح محمود دبير سياقي؛ تهران: خيام، 1355.
11.رابينو؛ فرمانروايان گيلان؛ ترجمه احمد جکتاجي و رضا مدني؛ رشت: گيلکان،1369.
12.ـــــــ؛ ولايات دارالمرز ايران، گيلان؛ ترجمه جعفر خمامي زاده؛ رشت: طاعتي،1374.
13.روملو، حسن بيک؛ احسن التواريخ؛ تصحيح عبدالحسين نوابي؛ تهران: اساطير،1382.
14.سمرقندي، عبدالرزاق؛ مطلع السعدين و مجمع البحرين؛ تصحيح عبدالحسين نوايي؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي،1382.
15.سوکماراي؛ همايون در ايران؛ ترجمه کيوان فروزنده شهرکي؛ تهران: آرون،1383.
16.شجاع شفيعي، محمّد مهدي؛ تاريخ هزار ساله استان هاي شمالي؛ تهران: مؤلف،1376.
17.شوشتري، نورالله؛ مجالس المؤمنين؛ تهران: انتشارات اسلامي،1361.
18.شيرازي، عبدي بيک، تکلمة الاخبار؛ تصحيح عبدالحسين نوايي؛ تهران: ني،1370.
19.شيرواني، زين العابدين؛ بستان السياحه؛ تهران: سنايي، 1325.
20.صفا، ذبيح الله؛ تاريخ ادبيات ايران؛ ج5، تهران: فردوسي، 1369.
21.صفري فروشاني، نعمت الله؛ غاليان کاوشي در جريان ها و برآيندها؛ مشهد: بنياد پژوهش هاي اسلامي، 1378.
22.فوران، جان؛ مقاومت شکننده؛ ترجمه احمد تدين؛ تهران: رسا، 1378.
23.فومني،عبدالفتاح؛ تاريخ گيلان؛ تصحيح منوچهر ستوده؛ تهران: بنياد فرهنگ ايران،1350.
24.قمي، قاضي احمد؛ خلاصة التواريخ؛ تصحيح احسان اشراقي؛ تهران: دانشگاه تهران،1363.
25.کاشاني، ابوالقاسم عبدالله؛ تاريخ الجايتو؛ به اهتمام مهين همبلي؛ تهران: بنياد فرهنگ ايران، 1348.
26.کسروي، احمد، شيخ صفي و تبارش؛ تهران: فردوسي، 1379.
27.لاهيجي؛ تاريخ خاني؛ تصحيح منوچهر ستوده؛ تهران: بنياد فرهنگ ايران،1350.
28.مرعشي، ظهير الدين؛ تاريخ طبرستان، رويان و مازندران؛ تصحيح محمّد حسن تسبيحي؛ تهران: شرق،1362.
29.مرعشي، ظهير الدين؛ تاريخ گيلان و ديلمستان؛ تصحيح منوچهر ستوده؛ تهران: بنياد فرهنگ ايران،1347.
30.مزاوي، ميشل؛ تشکيل دولت صفوي؛ ترجمه يعقوب آژند؛ تهران: گستره،1362.
31.مستوفي، حمدالله؛ نزهة القلوب؛ تصحيح عبدالحسين نوايي؛ تهران،[بي نا].
32.مشکور، محمد جواد؛ تاريخ شيعه و فرقه هاي اسلام تا قرن چهارم؛ تهران: اشراقي،1362.
33.منزوي، علينقي؛ «تاريخ خاندان کارکيا»، مجموعه مقالات گيلان شناسي؛ رشت: طاعتي، 1379.
34.منشي اسکندر، بيک؛ تاريخ عالم آراي عباسي؛ تصحيح ايرج افشار؛ ج 2، تهران: امير کبير،1382.
35.نوايي، عبدالحسين؛ اسناد و مکاتبات تاريخي ايران: از تيمور تا شاه اسماعيل؛ تهران: بنياد فرهنگ ايران،1356.
36.نوزاد، فريدون؛ نامه هاي خان احمد خان گيلاني؛ تهران: بنياد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373.
37.يوسف جمالي، محمّد کريم؛ تاريخ تحولات ايران عصر صفوي؛ دانشگاه آزاد نجف آباد،1375.
منبع: نشريه شيعه شناسي، شماره 26.
نويسنده: دکنويسنده: دکتر عباس پناهي

چگونگي تغيير مذهب مردم گيلان

قسمت اول

تغيير مذهب مردم گيلان از تشيع زيدي به تشيع دوازده امامي در عصر صفوي

چکيده

شرايط طبيعي و اقليمي گيلان در طول تاريخ سبب شده است فاتحان بزرگ تاريخ به راحتي نتوانند به اين ولايت راه يابند. در نيمه ي دوم قرن دوم هجري مخالفان شيعي خلافت عباسي توانستند با نفوذ در گيلان به ترويج آيين هاي تشيع زيدي بپردازند. دودمان آل کيا پس از قدرت گيري در شرق گيلان به دليل تعصب در مذهب زيديه، ساير گروه هاي مذهبي را مورد آزار و اذيت خود قرار دادند وعرصه را بر فعاليت مذهبي آنها تنگ نمودند؛ همچنين حکومت صفويه که فرقه زيديه را به عنوان رقيب مذهبي خود مي نگريستند در قرن دهم گيلانيان را تحت فشار قرار داد و آنها را مجبور به پذيرش مذهب تشيع جعفري نمود. مهمترين پرسشي که در اين زمينه مطرح مي شود اين است که: باورهاي ديني مردم گيلان مبتني بر چه مذهبي بود و حکومت صفويه چه تأثيري در تغيير باورهاي ديني مردم گيلان از تشيع زيدي به تشيع امامي داشت؟
کليد واژه ها: گيلان، آل کيا، صفويه، زيديه، تشيع امامي.

مقدّمه

شرايط اقليمي گيلان و مازندران سبب شده است تا اين دو ولايت نسبت به ساير مناطق ايران روند تاريخي و مذهبي جداگانه اي در طول تاريخ داشته باشند. سرزمين گيلان حتي نسبت به مازندران نيز روند ديني متفاوتي داشته است؛ زيرا جنگل هاي انبوه و درهم تنيده، عبور بوميان اين سرزمين را به داخل گيلان ناممکن مي ساخت؛ از اين رو بيشتر فاتحان تاريخ در فتح اين سرزمين ناکام مانده اند؛(1)بنابراين ويژگي طبيعي و اقليمي آن سبب شده است مخالفان مذهبي و سياسي، گيلان را مهمترين پناهگاه و مرکز فعاليت هاي سياسي و مذهبي خود قرار دهند.(2)(ظهير الدين مرعشي،1362،ص127).
مسلمانان در فتوحات اوليه ي خويش نتوانستند به اين سرزمين دست يابند؛ بنابراين تا قرن دوم هجري گيلان از نظر مذهبي بر ديانت آباء و اجداد خود باقي ماندند (ابن نديم،1364،ص611). از نيمه دوم قرن سوم هجري به دليل فعاليت علويان در اين سرزمين، مذهب تشيع زيدي ميان گيلانيان راه يافت؛ بنابراين مردم اين سامان، در نتيجه ي فشار نظامي اعراب به دين اسلام روي نياوردند، بلکه در نتيجه تبليغات و نفوذ شخصيت حسن بن زيد و ناصر کبير به آيين زيدي گرويدند(پطروشفسکي،1354،ص265).
آل کيا پس از دستيابي به قدرت، تعصب بسياري در اين مذهب از خودشان نشان دادند و سعي کردند مخالفان خود را مرعوب کنند مرعشي،1342،ص135). دودمان آل کيا با پذيرايي از اسماعيل ميرزا، علاوه بر تأثير سياسي، نقش بسياري
در تربيت مذهبي او و آينده ي صفويه و ايران داشت؛ زيرا آل کيا باورهاي غاليانه ي تشيع را در اسماعيل ميرزا ــ با توجه به روحيه ي صوفيانه اي که وي داشت ــ دو چندان کرد.
شاه اسماعيل، هنگامي که در گيلان به سر مي برد، ادعاي نماينده ي امام زمان(عج) بودن و ديدار با آن حضرت را مطرح نمود؛ از سوي ديگر معلمان اسماعيل ميراز همگي شيعه مذهب بودند. اين معلمان به توصيه ي کار کيا ميرزا علي (883 ــ 910ق) به وي درس مي دادند.(3) با توجه به خدماتي که حکومت کار کيا نسبت به صفويان انجام داده بود، در سال 932ق در نتيجه ي فشارهايي که شاه طهماسب اول (930 ــ 984ق) وارد آورده بود، آل کيا مجبور به تغيير مذهب از زيدي به اثني عشري شد. متأسفانه منابع تاريخي، گزارشي از واکنش حکومت و مردم در برابر اين تغيير مذهبي ارائه نکرده اند، اما در اواخر اين قرن، حاکمان آل کيا به مدافعان سرسخت مذهب تشيع دوازده امامي تبديل شدند؛ به طوري که به تعقيب زيدي مذهبان دست مي زدند.
محققان در اين پژوهش به دنبال تبيين نقش حاکمان گيلان بر شکل گيري شخصيت اسماعيل ميرزا و همچنين تأثير حکومت صفوي بر تغيير مذهب مردم گيلان هستند. مهمترين پرسشي که محققان درصدد پاسخ به آن هستند، اين است که مذهب مردم گيلان پيش از ظهور صفويه چه بوده است؟ آيا حکومت صفويه در تغيير مذهب مردم گيلان مؤثر بوده اند؟ با توجه به سؤالات طرح شده مي توان چنين فرضيه اي مطرح نمود که اهميت سرزمين گيلان و نزديکي اين سرزمين به قزوين موجب شد حکومت صفويه به تغيير مذهب مردم گيلان
اهتمام ورزد. پژوهشگران با توجه به اسناد و گزارش هاي باقيمانده، سعي دارند به بررسي و پژوهش موضوع مورد نظر بپردازند.

نگاهي به جغرافياي تاريخي گيلان

پيش از تصرف سرزمين گيلان توسط شاه عباس اول(996 ــ 1038ق) اين سرزمين به دو پاره و يا به دو نيمه ي شرقي و غربي تقسيم شده بود. علت اين تقسيم بندي، واقع شدن رودخانه ي سفيد رود در مرکز اين سرزمين است؛ بنابراين سرزمين هاي شرق سفيد رود را «بيه پيش »(Beyapish) و سرزمين هاي غربي آن را «بيه پس» (Beyapas) مي نامند.(4)اصطلاح فوق، در منابع تاريخ محلي نظير تاريخ طبرستان ابن اسفنديار و تاريخ رويان اولياء الله آملي و گزارش هاي سياحان و جغرافي نگاران پيش از قرن هشتم هجري به چشم نمي خورد. نخستين بار سيد ظهير الدين مرعشي به صورت گسترده در تاريخ گيلان و ديلمستان به آن اشاره کرده است.
هر يک از اين دو بخش، داراي سازمان و ساختار حکومت مذهبي جدا از هم بودند و از نظر سياسي رقيب سرسخت هم محسوب مي شدند.(5) شهرها و
مناطق مهم «بيه پيش» که شامل شرق سفيدرود تا چالوس مي شد، عبارت بودند از: تنکابن، رانکوه، رودسر، لاهيجان، اِشکور، ديلمان، سمام و چند بخش بزرگ و کوچک ديگر. حمدالله مستوفي در قرن هشتم درباره ي لاهيجان مي نويسد: «...معظم بلاد گيلان، لاهيجان است...»(مستوفي،1336،ص162).
سرزمين هايي که از آنها تحت عنوان «بيه پيش» به مرکزيت لاهيجان ياد شده است، در سال 769ق به تصرف سيد علي کيا (مقتول 790ق)و برادرانش درآمد. دودمان آل کيا به استناد متون تاريخ محلي و منابع تاريخي عصر صفوي، به ادعاي خود از سادات بودند که قرن ها به تبليغ مذهب تشيع زيدي در اين سامان مي پرداختند. آنها توانستند با پشتوانه ي مذهبي و تسلط بر ملوک الطوايف گيلان تا سال 1000ق به حکومت خود در گيلان بيه پيش ادامه دهند؛ اما در اين زمان شاه عباس به منظور دستيابي به اهداف اقتصادي، سياسي و مذهبي خود نه تنها دودمان آل کيا، بلکه خاندان اسحاقيه ي فومن و بازماندگان مرعشيان را برانداخت (شوشتري،1362،ج2،ص371 ــ 375/غفاري 1343، ص84 ــ 86).
سرزمين بيه پيش، پس از روي کار آمدن آل کيا (769 ــ 100ق)در اين سرزمين به اوج قدرت خود رسيد و لاهيجان به عنوان مرکز حکومتي دودمان آل کيا، به مرکز سياسي و اقتصادي گيلان تبديل شد. از نظر مذهبي نيز با توجه به زمينه هاي مذهب زيديه پيش آل کيا، بعد از قدرت يابي اين دودمان بر نفوذ زيديه افزوده شد (رابينو،1369،ص71 ــ 73).
سرزمين بيه پس سرزمين هاي غرب سفيدرود را شامل مي شد. اين مناطق از رشت فومن، کرگان رود، تالش تا آستارا را شامل مي شد. به دليل قدرت سياسي دودمان اسحاقيه ي فومن، بيه پس عموماً تحت فرمان اين خاندان اداره مي شد. از نظر مذهبي به دليل تعصب آنها به مذهب اهل تسنن از طرفداران اين مذهب به
شمار آمده، در طول رقابت دويست ساله خود با آل کيا، جنگ هاي بسياري بين دو سرزمين پديد آمد که برخي از آنها به دليل رقابت هاي مذهبي بوده است(فومني،1350،ص1150).
پس از تصرف گيلان توسط شاه عباس اول، وي براي از بين بردن شورش ها و کم کردن قدرت طوايف بومي گيلان، ساختارهاي جغرافيايي و سياسي پيشين را حذف کرد و شهر رشت را به عنوان مرکز حکمراني مباشران خويش برگزيد.

اوضاع مذهبي گيلان از قرن پنجم تا روي کار آمدن آل کيا

طي قرون سوم و چهارم هجري مردم ديلم و گيلان پس از تلاش هاي علويان بزرگ به ويژه ناصر کبير و جانشينان او، به دين اسلام و مذهب زيدي روي آوردند. سقوط دولت علويان مانع رشد و گسترش مذهب زيدي در بين ديلميان نشد؛ زيرا بازماندگان علويان زيدي پس از عدم موفقيت در عرصه ي سياسي، به تبليغ آيين زيدي دست زدند . در نتيجه ي تبليغات آنها، عده ي زيادي از مردم ديلم و گيلان به آيين زيدي روي آوردند. آيين زيدي طي قرون پنجم تا دهم هجري مهمترين مذهب گيلان شرقي محسوب مي شد. اين آيين تا قرن هشتم هجري مورد پذيرش مردم و حاکمان محلي قرار گرفته بود، اما به قدرت رسيدن آل کيا سبب سياسي شدن مذهب زيدي در گيلان شرقي شد.(6)

پي نوشت ها :

1.درباره چگونگي غافل گير شدن مهاجمان به سرزمين گيلان نک به: مرعشي، 1362،ص25ــ60/ ابن اسفنديار،1362،ص25ــ50.
2.به گزارش مرعشي، در پي مهاجرت امام رضا به خراسان، دسته اي 21 نفري عزم خراسان نمودند، اما در ري با خبر شهادت ايشان مواجه شدند بنابراين «...لاعلاج براي حفظ خود ايشان پناه به کوهستان ديلمستان و طبرستان بردند ...»(مرعشي،1362، ص127).
3.از جمله مشهورترين معلمان اسماعيل ميرزا، مولانا شمس الدين لاهيجي بود که به اسماعيل ميرزا آموزش قرآن، زبان فارسي و عربي مي داد؛ علاوه بر آن وي را بر رموز مذهب تشيع، آگاه ساخت (ر.ک به: مزاوي،1362،ص164/ روملو،1382، ج2، ص1193).
4.تا قرن سيزدهم هجري حد غربي گيلان، ارس و مغان و حد شرقي آن به عقيده مورخان و جغرافي نگاران نمکاوه رود(نمک آبرود)بوده است. بيه پس در اصطلاح محلي گيلان، رودخانه يا ساحل آن را گويند و با افزوده شدن پسوند «پس» و «پيش» به آن، بر مناطق دو سوي سفيد رود اطلاق مي شد؛ ازاين رو غرب سفيدرود «رودپس» يا «پساگيلان» و شرق سفيدرود «بيه پيش» يا «اروپيش » نيز ناميده مي شد (براي اطلاع بيشتر ر.ک به: رابينو، 1374،ص4/ برو، 1370،ص11ــ12).
5.عبدالرزاق سمرقندي در قرن نهم از دو پادشاه قدرتمند گيلان در دو سوي اين سرزمين (بيه پس و بيه پيش)خبر مي دهد که سفيد رود بين آنها فاصله انداخته است(ر.ک به: سمرقندي، 1382، ج2، ص235/ شيرازي،1370،ص136ــ137).
6.بيشتر نبردهاي خاندان آل کيا، با دودمان اسحاقيه بر سر تضاد مذهبي بوده است. پيوستن «لشت نشا» به بيه پيش به دليل زيدي بودن مردم آن سامان بود که از آل کيا درخواست حمايت کردند (ر.ک به: رابينو، 1374،ص465ــ470)؛ همچنين مخالفت هاي آل کيا با اسماعيليان اشکور سبب مي شد حکام آل کيا آنها را تحت عنوان «ملا حده اشکور» ياد کنند، و ظهير الدين مرعشي تحت اين عنوان از آنها ياد کرده است (ر.ک به: مرعشي،1374،صص45و 65و ديگر صفحات اين کتاب).

نويسنده: دکتر عباس پناهي
منبع: نشريه شيعه شناسي، شماره 26.

محمد حسین طباطبایی(علم‌الهدی)، سال‌ها پس از رسانه‌ای شدن...

محمد حسین طباطبایی

هنوز اول راهیم

دکتر سید محمد حسین طباطبائی که به « علم الهدی» نیز خوانده می‌شد پدیده‌ای بود که اواسط دهه 70 توانست موج عظیم قرانی در کشور راه بینداز دو نگاه‌های جهانی را معطوف به خود کند و باعث شد پدرش و اهل فن که دغدغه فراگیر کردن مسئله حفظ قرآن را در جامعه داشتند به این فکر بیفتند موسسه‌ای راه بیندازند تا به تربیت حافظان قرآن از سنین کودکی بپردازد خروجی این اندیشه شد« موسسه جامعه القرآن الکریم» اما قرآن آموزان جوان و نوجوان این موسسه بعد از حفظ قرآن کریم نباید به حال خود رها می‌شدند . مدرسه امام رضا (ع) برای ساماندهی این استعدادها و سرعت بخشیدن به روند پیشرفت آن‌ها تاسیس شد؛ مدرسه‌ای که تنها مختص به نوجوانانی بود که حافظان کل قرآن کریم بودند شاید خیلی‌ها دلشان می‌خواست بدانند سید محمد حسن طباطبایی در این 15 سالی که گذشت چه می کر دو هم اکنون در حال چه کاری است؟ این مدرسه و حواشی آن دستمایه گفت و گویی شد با این طلبه جوان « علم الهدی) مشغول نگارش دو کتاب قرآنی است که به زودی منتشر خواهد شد.

حوزه امام رضا (ع) از کجا و به چه دلیل شکل گرفت؟

حقیقتاً بنده در سال 75 که حافظ کل قرآن شدم ، تقریباً دو سه سالی اجرای برنامه داشتم در سال 77 موسسه جامعه القران تاسیس شد و اولین دوره‌های حفظ قرآن در یک سال در قم آغاز شد کم کم شعبه‌هایی در تهران و کاشان اضافه شد. آن زمان تعداد دیگری از حافظان قرآن هم بودند که جزو حفاظ مسلط و قوی بودند و در برنامه‌های مختلف در داخل و خارج کشور هم حضور داشتند آن‌ها هم مانند من علاقه داشتند به سرعت پس از حفظ قرآن وارد حوزه علمیه شوند سال 79-78 بود که بنده درس‌های حوزه را شروع کردم.
در حال تألیف یکی دو کتاب در خصوص قرآن هستم و شاید تا دو سه ماه دیگر منتشر شود
در ابتدا با چند نفر از عزیزان مانند آقای سلیمانی پور و آقای نگارش و سه چهار نفر از عزیزان دیگر که همراه ما بودند دروس حوزوی را شروع کردیم در آغاز یکی دو نفر استاد داشتیم که درس را با ما کار می‌کردند آن موقع تعداد حافظان کل قرآن که کودک و شناخته شده باشند کم بود و کلا کودکان این چنینی شش هفت نفر بیشتر نبودند؛ بنا بر این تصمیم بر این شد که اولاً طرح‌های حفظ یک ساله قران با جدیت پیگیری شود تا استعدادها شناسایی شوند . ثانیاً این استعدادها پس از حفظ یک ساله قرآن وارد مجمع و حوزه‌ای شوند تا بتوانند راحت‌تر تحصیل کنند به این دلیل که پیش زمینه اصلی که قران باشد را دارند و حافظ کل قرآن هستند بنا بر این کار بر روی ادبیات، منطق و درس‌های دیگری که طلاب می‌خوانند برای آن‌ها راحت است و به هر حال به نسبت طلبه‌های دیگر در خواندن دروس حوزی قدرت مانور بیشتری دارند.
به همین خاطر جمعی از اساتید معاونان و مدیران حوزه به همراه خود مدیر کل محترم حوزه‌های علمیه کل کشور که در آن زمان آقای حسینی بوشهری بودند، مشورت کردند و تصمیم‌های متعددی رفتند و نهایتاً قرار بر این شد که مدرسه‌ای تاسیس شود به نام مدرسه امام جواد(ع) پدر بنده هم از اعضای هیاتی بودند که ماجرای تاسیس مدرسه را پیگیری می‌کردند و در این خصوص پیشنهاداتی می‌دادند الحمدالله بعد از چند ماه پیگیری‌های مختلف این مدرسه تاسیس شد مدرسه‌ای که مخصوص حافظان کل قرآن یا حافظان 28 جزء به بالا بود در همان دوره عزیزان حافظ قرآن را از کاشان، اصفهان ، تهران ، قم و شیراز ثبت نام کردیم. از این نظر که همه بچه‌ها حافظ کل قرآن بودند مدرسه جنبه تخصصی پیداکرده بود و اگر قرار بود برنامه‌های قرآنی اجرا شود همه بچه‌ها توانایی آن را داشتند گروه بزرگ تواشیحی در این مدرسه تشکیل شده بود و قرائت قرآن نیز به طلبه‌های این مدرسه آموزش داده می‌شد.
اوایل کار که شعبه‌های موسسه جامعه القرآن زیاد نشده بود و تعداد قرآن آموزان کمتر بود ما برای آن‌ها همایش سه روزه‌ای با عنوان « نورعلی نور» در قم برگزار کردیم که با دیدار حافظان نونهال با مقام معظم رهبری در تهران پایان یافت.

خاطرم هست که موسسه جامعه القرآن برای آموزش نونهالان روش‌های ویژه‌ای داشت برای مثال می‌توان از آموزش قرآن از راه اشاره به کودکان یادکرد آیا این نوآوری‌ها در سیستم آموزشی مدرسه امام رضا (ع) هم وجود داشت؟

از آنجا که محوریت آموزش این موسسه بر قرآن بود و دوستان هم همه حافظ کل قرآن بودند ارتباط با بچه‌ها با هم و ارتباط مدیران و معلمان موسسه که خودشان هم حافظ قرآن بودند با بچه‌ها خیلی راحت‌تر بود بیشتر این عزیزان روی معانی قرآن کار کرده بودند و وقتی وارد حوزه می‌شدند مطمئناً کتاب تفسیر و ترجمه هم با آنان کار می‌شد.
خیلی از حوزه‌های علمیه به خاطر دروس حوزه طلبه را از حفظ قرآن منع می‌کنند و معتقدند به طلبه فشار ذهنی وارد می شود و او را زیاد از حد مشغول می‌کند و فرصت تحصیل در حوزه را از او می‌گیرد. من دیده‌ام بعضی از مدارس علمیه به طلاب می‌گویند یا باید درس بخوانید یا قرآن حفظ کنید اما در این مدرسه ، حفظ قرآن و تحصیل درس طلبگی خیلی راحت انجام می‌شد.
طلاب حاضر در این مدرسه به دلیل تسلط به قرآن پیش زمینه هم داشتند و دروس حوزه را خیلی راحت‌تر فرا می‌گرفتند مثلاً در درس ادبیات دیگر لزومی نداشت حتماً کتاب‌های اشعار را حفظ کنند و آیات قرآن را جایگزین می‌کردند طلاب بیشترروی آیات قرآن کار می‌کردند و روی آیات قرآن مانور بیشتری می دادند همین طور در درس منطق یا دیگر دروس عمده فعالیت‌ها و مصادیق آموزشی از قرآن اقتباس می‌شد بنا بر این تحصیل دروس حوزوی بسیار راحت تر بود به این ترتیب بود که هم برنامه‌های قرآنی داشتند و هم در برنامه‌های حوزوی موفق بودند.

این همه درس خواندن ، آن هم در آن سن و سال شما را خسته نمی‌کرد؟

جدای از مباحث درسی، دوستی‌ها و رفاقت‌های تحصیلی هم وجود داشت اما همه در راستای مباحث قرآنی صورت می‌گرفت. این برنامه‌ها، روحیه خیلی شادی را برای ما حتی در زندگی‌مان ایجاد کرده بود اردوهایی نیز برای ما در نظر گرفته بودند . مخصوصاً اردوهای تابستانی که بسیار کمک می‌کرد به ایجاد نشاط و بهبود روحیه.
البته برگزاری اردو برای طلبه‌ها در بسیاری از مدارس وجود دارد اما اردوهای مدرسه امام رضا(ع) به دلیل اینکه برای حفظ نونهال قرآن برگزار می‌شد با اردوهای دیگر متمایز بود. برای مثال ما در گلپایگان ، فیروز کوه ، محلات و چهارمحال و بختیاری اردو داشتیم و هر جا که می‌رفتیم با استقبال خیلی خوب مردم رو به رو می‌شدیم حتی برنامه‌های بسیار زیادی در آنجا اجرا می‌کردیم.
در این اردوها همچنان که برنامه‌های تفریحی داشتیم برنامه‌های قرآنی هم برگزار می‌کردیم و تمام بچه‌ها نیز در این برنامه‌ها شرکت می‌کردند برنامه‌های تواشیح قرائت قرآن و حفظ حتی ممکن بود بچه‌ها در زمان دو ماهی که اردو برگزار می‌شد برای مردم کلاس حفظ بگذارند و این نکته جالبی است چرا که اثرات آن برنامه‌ها تنها برای بچه‌ها نبو دو شامل حال افرادی که در محل برگزاری اردو زندگی می‌کردند نیز می‌شد تمام این برکات هم بر می‌گردد به قرآن اگر مدرسه‌ای معمولی بود وجود این اثرات ممکن نبود.

روایتی از امام صادق (ع) هست که فرمودند: اگر جوان مؤمنی قرآن بخواند قرآن با گوشت و پوست و خونش آمیخته می‌شود » آیا شما به دلیل اینکه از کودکی با قرآن و مفاهیمش در ارتباط هستید این نورانیت را احساس می‌کنید؟

بله مطمئناً همین طور است هر کسی به اندازه شایستگی خودش نورانیت قرآن را دریافت می‌کند قطعاً نورانیت قرآن با تمام وجود افراد آمیخته می‌شود تا زمانی که در کنار حافظان دیگر در این مدرسه روی برنامه‌های قرآنی تمرکز کرده بودیم مطمئناً این نورانیت را درک می‌کردیم البته بعد از فارغ‌التحصیلی از حوزه هر کسی مشغول به امورات خودش شد و ممکن بود عده‌ای از بچه‌ها از جریانات قرآنی فاصله گرفته باشند اما مسئله‌ای که وجود دارد این است که هر کس در راه باقی ماند و از قرآن جدا نشد و با توجه به پیش زمینه‌ای هم که از حضور در آن مدرسه داشت انس و الفت او با قرآن جدانشدنی ماند
بنده هر چند دیگر در آن مدرسه نیستم اما به خاطر موسسه جامعه القرآن و امام رضا (ع) در برنامه‌هایی که در شهرهای دیگر برگزار می‌شود حضور دارم و مدام با جریانات قرآنی درگیر هستم البته عده‌ای از بچه‌ها به خاطر مشکلاتی از برنامه‌های قرآنی فاصله گرفتند اما همان چند سالی که در آن مدرسه درس خواندیم اعتماد به نفس ویژه‌ای به دست آوردیم و نردبان بلندی برای ما ساخته شد تا بتوانیم به اهداف بالاتری برسیم.

آقای طباطبائی همان گونه که شما در کودکی توانستید با حضور در عرصه‌های بین‌المللی موج جدیدی ایجاد کنید و نگاه جامعه جهانی را به خود معطوف کنید آیا این حوزه هم توانسته است در مجامع علمی و دینی بین‌المللی که با اسلام و تشیع چالشی برخورد می‌کنند موفق عمل کندو باز خورد داشته باشد؟

بله همین گونه بود در دوره خود ما که تمام عزیزان حافظ در یک سطح نبودند بعضی‌ها بودند که تجارب بیشتری داشتند. خودم را عرض نمی‌کنم اما مثلاً آقای سلیمانی پور ، آقای نگارش و بعضی از عزیزان دیگر که تجارب بین‌المللی در برگزاری برنامه‌ها و جلسات قرآنی در کودکی داشتند و در عین حال مطرح هم بودند مسلماً وقتی وارد حوزه شدند و دروس حوزوی را هم فرا گرفتند توانستند خیلی بهتر و قوی‌تر از قبل در عرصه‌های بین‌المللی ظاهر شوند و خیلی جامع‌تر و کامل‌تر با افراد دیگر ارتباط برقرار کنند . آن‌ها به نوعی یک مبلغ کامل شدند و خیلی راحت‌تر تبلیغ می‌کردند مطمئناً در هر برنامه‌ای هم اشاره می‌کردند که پس از پایان حفظ کل قرآن کریم در حال تحصیل دروس اسلامی هستند و خب همین مسئله تأثیر بسیار زیادی داشت

شما فعالیت‌های پژوهشی هم دارید؟

در حال تألیف یکی دو کتاب در خصوص قرآن هستم و شاید تا دو سه ماه دیگر منتشر شود.

خاطرم هست آقای هادی نگارش که از جمله طلبه‌های همین حوزه علمیه هستند در 10 سالگی کتاب « گلی از گلشن نور» و در 11 سالگی کتاب « فهرست قصص قرآن » را منتشر کردند طلبه‌های دیگری هم بودند که به این صورت در کودکی دست به تألیفاتی می‌زدند و در حوزه امام رضا (ع) تحصیل می‌کردند آن‌ها مشغول به چه کارهایی هستند ؟

خود من مشغول به تحصیلات حوزوی هستم و از آنجا که سابقه در کار تفسیر داشتم بیشتر روی تفسیر قرآن کریم کار می‌کنم آقای نگارش هم در مباحث فقهی مرتبط با حقوق البته به صورت دانشگاهی مشغول به فعالیتند و هم اکنون هم فکر می‌کنم در حال تحصیل در مقطع دکترا هستند آقای سلیمانی پور در مباحث حقوقی در دانشگاه امام صادق (ع) یا تهران مشغول به فعالیتند به هر روی فعالیت‌های امروز دوستان در راستای فعالیت‌های قرآنی آنان است و حتی همان حقوقی هم که دوستان می‌خوانند با پیش زمینه دینی و مذهبی است البته از بچه‌های دیگر خیلی خبر ندارم

اگر شما یک بار دیگر به کودکی بر گردید و این بار حمایتی که پدر و خانواده‌تان از کودکی از فعالیت‌های قرآنی شما کردند، وجود نداشته باشد این مسیر را دوباره طی خواهید کرد؟

بله به صورت انفرادی هم ادامه خواهم داد اما خب طبعاً خیلی سخت‌تر خواهد بود چون من همیشه گفته‌ام بهترین مشوق من اول پدر و مادرم و بعد کل خانواده‌ام بوده‌اند همه اعضای خانواده‌ام همچون پدر و مادر و خواهران بزرگ‌ترم حافظ قرآن بودند هیچ کار دیگری غیر از برنامه‌های قرآنی در خانواده ما نبود که من بخواهم کار دیگری کنم.
می‌خواهم بگویم این تأثیرات علاقه است حدود 600- 500 حدیث از اصول کافی کار کردیم اشعار سعدی را کار کردیم و تنها بحث حفظ قرآن نبود اما کشش قرآن از همه بیشتر بود.
مطمئناً اگر به کودکی باز گردم و حمایت پرد نباشد خیلی کار من سخت خواهد شد شاید اصلاً امکان پذیر نباشد.

پدر شما با راه اندازی موسسه جامعه القرآن در وهله اول و تاسیس حوزه امام رضا (ع) کار فرهنگی قرآنی را به صورت ریشه‌ای و از پایه برای نونهالان و کودکان بنا گذاشتند عقیده خود شما به عنوان کسی که در هر دوی این مؤسسات حضور فعال داشته و از این مشرب فکری سیراب شده‌اید در این خصوص چیست؟

در این کار نباید به چند نفر قرآن آموز بسنده کرد ؛ بالاخره در کشور ما استعداد کم نیست فقط کافی است پدر و مادرها بخواهند فرزندان خود را قرآنی تربیت کنند و از سنین کودکی برای فرزندان خود وقت بگذارند و متناسب با ظرفیت فرزند خود و وقت خودشان روی بچه‌ها کار کنند البته تا اندازه‌ای که روی بچه‌ها فشار نیاید مربیان و معلمان دلسوزی هم هستند که تفکر خوبی دارند و با برنامه ریزی روی خردسالان کار می‌کنند کارهای قرآنی نباید به اندازه‌ای باشد که فرزندان را نسبت به قرآن و درس دل زده کند.

جامعه القرآن هنوز هم فعال است ؟

بله مخصوصاً شعبه تهران در این چند سال خیلی فعال بوده و حافظینی هم که از موسسه جامعه القرآن فارغ‌التحصیل می‌شوند حافظان تخصصی هستند که بعد از پایان حفظ باز در موسسه روی معانی تخصصی ، تفاسیر و حتی جلسات اجرای برنامه با آن‌ها کار می‌شود حتی با تعدادی از عزیزان پیش از ماه رمضان همین امسال کربلا بودیم و در آنجا در حرم‌های مطهر ائمه اطهار (علیهم السلام) برای اعراب برنامه‌هایی اجرا کردیم و همین طور تعدادی دیگر از عزیزان در کشورهای دیگر نماینده بودند

برنامه‌ای هم به رای اعزام مبلغ داشته‌اید؟

بله منتها اعضا مبلغ‌ها به صورت دعوتی است و هنوز متأسفانه این مسئله شکل منسجمی به خود نگرفته که سازمانی زیرمجموعه موسسه به صورت تخصصی برنامه اعزام مبلغین را در دستور کار قرار دهد بنا بر این اعزام مبلغ توسط ما بستگی به دعوت دارد در آینده باید بیشتر روی این زمینه کار کنیم تا در عرصه‌های بین‌المللی با هماهنگی‌های بیشتر بتوانیم حافظان خود را اعزام کنیم.
ما دوست داستیم کار حفظ قرآن گسترش پیدا کند اول با موسسه جامعه القران شروع کردیم و قرار شد بعد از حفظ قرآن هم بچه‌ها وارد حوزه شوند و دروس حوزوی بخوانند هر چند خیلی از حفاظ قرآن در موسسه جامعه القرآن حافظ کل شدند لزوماً برای تحصیلات حوزوی به مدرسه امام رضا(ع) نیامدند اما در حوزه‌های دیگری هم که درس خوانده‌اند موفق بوده‌اند و از همان جا هم اجرای برنامه داشته‌اند و مسافرت‌های تبلیغی خودشان را هم رفته‌اند.
اینکه حفظ قرآن برای این بچه‌ها از کودکی یا نوجوانی آغاز شده مسلماً باعث یادگیری بهتر و عمیق‌تر قرآن شد. بعد از آن هم که تعداد بسیاری از آن‌ها وارد حوزه شدند و تعدادی هم وارد دانشگاه باز سیر موفقیت‌های انان پایان نیافت الآن تعداد بسیار زیادی از بچه‌ها در شهرهای خود مبلغ شده‌اند تعداد دیگری در شهرهای خود در مساجدشان پیش نماز شده‌اند و در مباحث فقهی استاد.
از آنجا که سابقه در کار تفسیر داشتم بیشتر روی تفسیر قرآن کریم کار می‌کنم آقای نگارش هم در مباحث فقهی مرتبط با حقوق البته به صورت دانشگاهی مشغول به فعالیتند و هم اکنون هم فکر می‌کنم در حال تحصیل در مقطع دکترا هستند آقای سلیمانی پور در مباحث حقوقی در دانشگاه امام صادق (ع) یا تهران مشغول به فعالیتند
ما در بحث عرفان هم عرفان عملی داریم و هم عرفان نظری . آیا در مدرسه امام رضا (ع) کاری برای نهادینه کردن« فعالیت جمعی در مباحث عملی دین» روی شما انجام می‌شد یا خیر؟ یا شما صرفاً تئوری‌ها و نظریات مطرح در دین را در این حوزه به صورت گروهی می‌خوانید؟
هر هفته اساتید اخلاق را دعوت می‌کردیم تا کلاس برگزار کنیم و کلاس‌های اخلاق همیشه در مدرسه برگزار بود در اردوهایی که در شهرهای دیگر برگزار می‌شد سعی می‌کردیم از محضر بزرگان و علمایی که در آن شهر بودند استفاده کنیم توجه به مباحث عملی در دین لازم است اگر روی مباحث نظری دین کار شود و بتوانیم این معارف را با عمل کردن در وجودمان تثبیت کنیم طبعاً تأثیر بیشتری خواهد داشت ما این برنامه را همیشه داشتیم و برگزاری این برنامه‌ها روی اغلب بچه‌ها تأثیر بسیار خوبی داشت.
امروز دین ،کلید نجات بشر مدرنی است که دچار سرگشتگی شده و دین اسلام، آخرین دین الهی و محکم‌ترین و مستدل‌ترین راه نجات بشر خواهد بود. مستکبرین عالم هیچ‌گاه نخواسته‌اند قرآن و ماهیت آسمانی‌اش در جهان آن گونه که شایسته است طرح شود شما آینده را با توجه به تحولات امروز جهان برای قرآن و اسلام چگونه ارزیابی می‌کنید.
باید بگویم که در ایران الحمدالله مردم خیلی با علاقه و با اشتیاق از طرح مباحث قرآنی استقبال می‌کنند فرهنگ قرآنی امروز در کشور ما جاافتاده و مردم متوجه تأثیرات مثبت قرآن در زندگی‌شان شده‌اند؛ و حتی یهودیان و مسیحیان هم قرآن را به عنوان کتاب آسمانی قبول دارند و خیلی از متخصصان محققان و اساتید آن‌ها روی قرآن کار می‌کنند.
منتها به نظر من خیلی از نظرات عمومی که در جوامع بین‌المللی در به اره مسلمانان شکل می‌گیرد از رفتار اجتماعی آن‌هاست نوع نگرش آنان به قران و اسلام از رفتار اجتماعی مسلمانان شکل می گیرد اگر مسلمانان کاری بر وفق دین اسلام انجام دهند مطمئناً نگاه جامعه بین‌المللی هم نسبت به جامعه مسلمانان بهتر خواهد بود و اگر برخلاف فرمایشات دین عمل کنیم و به اسلام پایبند نباشیم تأثیر منفی در نگاه جامعه جهانی وجود خواهد داشت باید فرهنگ‌سازی کرد به هر روی این تعداد قاری و حافظی که در کشور تربیت شده‌اند برای طرح گفتمان اسلام در جهان کافی نیست و در این زمینه به فرهنگ‌سازی بیشتری نیاز داریم این تعداد حافظ و قاری برای برنامه‌های تخصصی خوب است اما برای برنامه‌های عمومی و بین‌المللی کافی نیست.

منبع: همشهری آیه، شماره 9

دو فيلسوفي که افتخار جهان اسلام بودند... اشاره: به مناسبت فرا رسيدن سالروز ارتحال دو فيلسوف برجسته جهان اسلام، علامه طباطبايي وعلامه جعفري، مطلب حاضر تقديم حضورتان مي‌شود.

زندگي نامه علامه سيد محمد حسين طباطبايى

مرحوم علامه سيد محمد حسين طباطبايى(ره) در شرح حال خود مى‏فرمايد: من در خاندان علمى در شهر تبريزكه از زمان‌هاى دور شهرت علمى پيدا كرده متولد شدم، در پنج سالگى مادرم را و در نه سالگى پدرم را از دست دادم، واز همان كودكى درد يتيم بودن را احساس نمودم.... مدتى از عمرمان كه گذشت به مدرسه راه يافتيم و زير نظر معلم خصوصى كه هر روز به منزل ما مى‏آمد به آموختن‏ زبان فارسى و آداب آن و درس‌هاى ديگر ابتدايى پرداختيم و پس از شش سال از آن درس‌ها فارغ شديم... سپس به فرا گرفتن علوم دينى و زبان عربى پرداختيم و بعد از هفت سال متن‌هاى آموزشى را كه آن زمان در حوزه‏ علميه مرسوم بود فرا گرفتيم....براى تكميل درس‌هاى اسلامى خود به نجف اشرف مشرف شدم و در درس استاد آيت ا... شيخ‏محمد حسين اصفهانى حضور پيدا كردم. همچنين به مدت شش سال متوالى خارج اصول فقه را خواندم، در طى اين‏مدت درس‌هاى عالى فقه شيعى را نزد استادمان آيت ا... نائينى تحصيل كردم و دوره كامل خارج‏اصول فقه را نيز به مدت هشت سال نزد آن بزرگوار به پايان بردم، و در كليات علم رجال نزد مرحوم آيت ا...‏حجت كوه كمرى درس خواندم.
استاد من در فلسفه اسلامى، حكيم اسلامى سيد حسين بادكوبه‏اى بود كه نزد آن حضرت كتاب‌هاى منظومه‏سبزوارى، اسفار و مشاعر سبزوارى، اسفار و مشاعر ملاصدرا، شفاء ابن‏سينا، كتاب اثولجياى ارسطو، تمهيد القواعدابن تركه و اخلاق ابن‏مسكويه را خواندم.
.....سپس به علت نابسامانى وضع اقتصادى، ناچار به وطن خود بازگشته و در شهر تبريز زادگاه خويش منزل گزيدم، در آن‌جا بيش از ده سال اقامت كردم و در واقع آن روزها روزهاى سياهى در زندگى من بود؛ زيرا به علت نياز شديد مادى كه‏براى گذراندن زندگى داشتيم از تفكر و درس دور گشته و به كشاورزى مشغول شدم.
زمانى كه آن‌جا بودم احساس ‏مى‏كردم عمرم تلف مى‏شود. فقر و تهيدستى روح مرا تيره و تار نموده و ابرهاى درد و رنج بر روى من سايه ‏مى‏گستراندند؛ چرا كه از درس و تفكر دور بودم، تا اين‌که ديده خود را بر وضع زندگي‌مان بستم و شهر تبريز را به مقصد شهر مقدس قم ترك گفتم.
هنگامى كه به اين شهر وارد شدم، احساس كردم از آن زندان رنج و درد رهايى يافتم...
كتاب‌هايى كه در نجف تأليف كردم: 1. رسالة في البرهان 2. رسالة في المغالطة 3. رسالة في الافعال 4. رسالة في التركيب 5. رسالة في الاعتباريات (الافكار التي يخلقها الانسان) 6. رسالة في النبوة منامات الانسان
كتاب‌هايى كه در تبريز تأليف كردم: 1. رسالة في اثبات الذات 2. رسالة في الصفات 3. رسالة في الافعال 4. رسالة في الوسائط بين ا... و الانسان 5. رسالة في الدنيا 6. رسالة في بعدالدنيا 7. رسالة في الولاية 8. رسالة في النبوة‏ اين رساله‏ها در مقايسه بين عقل و نقل است 9. رسالة في انساب السادات الطباطبائيين في آذربايجان
كتاب‌هايى كه در قم تأليف نمودم: 1. الميزان في تفسير القرآن، در بيست جلد به زبان عربى است و نيز به زبان فارسى ترجمه شده و از آن 37 جلدمنتشر شده است، اين تفسير، قرآن را با خود قرآن تفسير مى‏كند كه نور هدايت است، چرا براى خود هدايت نباشد؟ 2. اصول فلسفه و روش رئاليسم در 5 جلد، ولى 4. جلد تاكنون چاپ شده است. 3. تعليقة على كفاية الاصول 4. تعليقة على كتاب الاسفار تاليف ملاصدراى شيرازى 5. وحى يا شعور مرموز 6. رساله‏اى در حكومت اسلامى به زبان‌هاى فارسى، عربى و آلمانى 7. گفتگو با پروفسور كربن درباره شيعه سال 1338 8. گفتگو با پروفسور كربن سال 39 40 درباره نقش تشيع در جهان امروز 9. رسالة في الاعجاز 10. علي و الفلسفة الالهية، به زبان فارسى نيز با عنوان على و فلسفه الهى ترجمه شده است 11. شيعه در اسلام 12. قرآن در اسلام 13. تمام سخنانى كه در تعريف شيعه بر «كنت موركان‏» استاد دانشگاه هاروارد آمريكا القا كردم 14. سنن النبي صلى ا... عليه و آله

زندگينامه علامه محمد تقى جعفرى

در مرداد ماه سال 1304، فرزندى ديده به جهان گشود كه او را محمد تقى ناميدند. كودك دوران کودکي را در دامن مادرى متدين سپرى كرد و در سايه تربيت پدرى پاك سرشت، به شكوفايى رسيد قرآن را. نخستين بار مادر به وى ياد داد.
محمد تقى در يازده سالگى عشق به جهانبينى‏ها را در خود حس كرد و ذهنش به هستى شناسى علاقه شديدى نشان مى‏داد. وي پس از فراگيرى دروسى در حوزه علميه تبريز، در حالى كه پانزده بهار را پشت سر گذاشته بود، زادگاه خويش را به قصد اقامت در تهران ترك نمود.
محمد تقى پس از سه سال خوشه چينى از خرمن خردمندان و انديشمندان حوزه درسى تهران به قم مهاجرت نمود.
ورود ايشان به قم مصادف با زمان فقهاى اربعه - آقايان خوانسارى، حجت، صدر و فيض- بود.
استاد جعفرى قريب يك سال در قم اقامت داشت كه نامه‏اى را به دستش دادند، چون از مضمون آن نوشته باخبر شد فهميد مادرش دچار كسالت شده و لازم است به تبريز بازگردد. پس قم را به قصد عزيمت به وطن ترك نمود. وي درسال 1327ش وارد نجف شد
علامه جعفرى در اصول، خارج مقالات آقا ضياء الدين عراقى را خدمت مرحوم آقا ميرزا حسن يزدى آموخت؛ زيرا به دقت‏هاى آيت‌ا... عراقى در اين رشته از علوم دينى علاقه‏مند بود و او را در اصول، مرد دقيق و كنجكاوى مى‏دانست. استاد محمد تقى جعفرى همچنين اين توفيق را به دست آورد كه در علم اصول مدت يازده سال شاگرد آيت‌ا... العظمى خويى باشد كه تقريبا دو دوره را در بر مى‏گرفت؛ زيرا هر دوره اصول آن فقيه فقيد حدود پنج يا شش سال طول مى‏كشيد.
آيت‌ا... جعفرى محضر عرفانى آيت‌ا... سيد جمال الدين گلپايگانى را غنيمت شمرد و از اين درخت معنوى نيز بهره‏هاى وافى برد.
علامه محقق محمد تقى جعفرى پس از يازده سال اقامت در نجف و شركت درحوزه‏هاى درسى آن ديار و بهره‏مندى از معنويت بارگاه مطهر حضرت اميرمؤمنان(ع) در سال 1336 ش به ايران مراجعت نمود. در مدرسه مروى، مدت چهار سال فقه، اصول و حكمت تدريس نمود، سپس طلاب به منزل استاد مى‏آمدند و از محضر پرفيضش استفاده مى‏كردند.
با وجود آن كه علامه محمد تقى جعفرى به طور گسترده و به شيوه‏اى دقيق و عميق مسائل فلسفى و كلامى را مورد بحث و بررسى قرار داد و در اين مقوله به مسائل و مطالب تازه‏اى دست يافت و متوجه زوايايى خاص گرديد كه ديگران از آن غفلت داشتند و در واقع مى‏توان او را صاحب نظر در حكمت نظرى دانست اما از پژوهش در مباحث فقهى غافل نبود.
استاد جعفرى اجازه اجتهاد خويش را در سنين جوانى از مراجع بزرگ و صاحب نام حوزه و از جمله درجه اجتهاد عالى را از محضر آيت‌ا... خويى دريافت داشت و از همان ابتدا نيز در امر استفتا طرف مشورت بزرگانى چون حضرت آيت‌ا... ميلانى و ديگر اعاظم حوزه بوده اما فروتنى و تواضع علمى ايشان سبب گرديد كه اكثر مردم از تفحص فقهى آن فقيه متفكر بى‏اطلاع باشند؛ در حالى كه جلسات فقهى بسيار تخصصى و سطح بالاى وى از جلسه‏هاى فلسفى کم‌تر نبوده است و در سايه اين نشست‌هاى علمى بسيارى از چهره‏هاى صاحب نام فقهى معاصر از ديدگاه‌هاى علامه جعفرى بهره برده‏اند.

شیعه در دروان امام هادی(علیه السلام) در این قرن، بیشتر شیعیان از كوفه بودند، لقب «كوفی» كه به برخی افراد نسبت داده شده است، بهترین گواه این مطلب است.
از دوران امام باقر و امام صادق ـ علیهما السّلام- به بعد، لقب «قمی» در آخر اسم شماری از اصحاب ائمه به چشم می خورد. اینها اشعری های عرب تباری بودند كه در قم می زیستند.[1] در زمان امام هادی ـ علیه السّلام ـ قم مهمترین مركز تجمّع شیعیان ایران بود و روابط محكمی میان شیعیان این شهر و ائمه طاهرین ـ علیهم السّلام ـ وجود داشت.
دو شهر «آبه» یا «ساوه» و «كاشان» تحت تأثیر تعلیمات شیعی قرار داشتند و از بینش شیعی مردم قم پیروی می كردند. در پاره ای از روایات «محمد بن علی كاشانی» نام برده شده كه از امام هادی ـ علیه السّلام ـ سؤال كرده است. [2]
مردم قم رابطه مالی نیز با امام هادی داشتند، در این زمینه، از «محمد بن داود قمی» و «محمد طلحی» یاد شده است كه از قم و شهر های اطراف آن، اموال و اخبار درباره وضعیت آن سامان را، به امام ـ علیه السّلام ـ می رسانیدند.[3]
مردم شیعه دیگر شهر های ایران نیز با امامان رابطه داشتند، این در حالی بود كه بیشتر شهر های ایران به دلیل نفوذ قهر آمیز «امویان» و «عباسیان» گرایش های «سنّی» داشتند.
«دیلم» از اواخر قرن دوم هجری، شیعیان زیادی را در آغوش خود داشت. علاوه بر آن، عده ای از مهاجران «دیلمی»، در عراق نیز به مذهب تشیع گرویده بودند.
در روایتی كه حاوی نامه ای از امام هادی ـ علیه السّلام ـ به وكیل خود در همدان است، این چنین آمده است: «سفارش شما را به دوستداران خود در همدان كرده ام.» [4]

پی نوشتها :

[1] . تاریخ تشیّع در ایران، ج1، بحث قم، پایگاه تشیع در ایران .
[2] . كافی، ج1، ص 102 و توحید، صدوق، ص 101.
[3] . مشارق الانوار، ص 10 و مسند الامام الهادی، ص45.
[4] . رجال كشی، ص 610 .

علي اصغر رضواني- شيعه شناسي و پاسخ به شبهات، ص90

تاریخچه شیعه در ایران

شيعه در شروع سلسله قاجار
پايه گذاري نظام سياسي و اجتماعي مذهب شيعه امروز

آنچه گفتيم ، اين بود كه : تشيّع «اثني عشري » از سال 907 قمري كه توسط شاه اسماعيل صفوي مذهب رسمي ايران شد، تا اول سلسله قاجاريه دورانهاي مختلفي را پشت سر گذاشت . در دوران شاهان پرقدرت صفوي ، گرچه شاهان احترام زياد به علماي شيعه مي گذاشتند، ولي علما قدرت كافي براي دخالت در كار سياست و دولت نداشتند. پس از اينكه سلطنت به دست شاهان ضعيف صفوي افتاد، قدرت علماي شيعه كم كم زياد شد تا اينكه در زمان شاه سلطان حسين نفوذ علماي دين به حد اعلاي خود رسيد و حكومت و سلطنت تحت نفوذ آنان قرار گرفت . در اين دوران علما به جاي توجه به كشورداري كوشش خود را به ترويج مبالغه آميز تشيّع ، نشر احاديث رسيده از آنان (بدون توجّه زياد به صحّت احاديث )، توسعه مراسم مذهبي اعم از جشنها و يا عزاداري و روضه خواني ، مخالفت با تصوّف ، مبارزه با اقليتهاي مذهبي ، ابراز خشونت و آزار سنّي ها، و گاه لعن بر خلفاي سه گانه (ابوبكر و عمر و عثمان ) معطوف مي داشتند. اين طرز رفتار موجب چند دستگي مردم ايران شد. عدّه اي عقيده اي به مبالغات ديني عقيده نداشتند، گروهي (خصوصاً قزلباشها) به تصوّف پابند بودند، گروهي مبارزه با اقليتهاي مذهبي (خصوصاً سنّيان ) را صلاح نمي دانستند؛ تا اينكه افغانهاي سنّي از سنّي كشي و سنّي آزاري ايرانيان به تنگ آمدند و به ايران حمله كردند. در حمله افغانها «مذهب شيعه » كه بيش از 200 سال وسيله يكپارچگي مردم در مقابل دشمنان خارجي و نگهداري استقلال كشور شده بود، ديگر نتوانست وظيفه خود را در وحدت ملّي ايران و يكپارچگي و دفاع از كشور انجام دهد، نتيجه آنكه يك دسته افغاني «سنّي مذهب » سلسله پر قدرت صفويه را شكست دادند و دستگاه علماي شيعه را هم برچيدند.
سقوط صفويه دوران سختي را براي علماي شيعه به وجود آورد. پس از شكست ايران از افغانها، يك دوران پنجاه ساله فترت به وجود آمد كه مدّتي افاغنه و سپس نادر شاه و بعد زنديه حكومت مي كردند. در اين دوره فعاليت و نفوذ علماي شيعه در امور حكومتي به صفر رسيد، اصفهان از مركزيت علمي افتاد، و تقريباً همه علماي مشهور به «عتبات عاليات » مهاجرت كردند. ولي در آنجا نيز علماي مكتب اصولي ، كه در دوران صفويه قدرت را در دست داشتند، نفوذ و پايه خود را از دست داده بودند و به جاي آنان علماي «مكتب اخباري » در حوزه هاي علميه تفوّق پيدا كرده و كارها را در دست داشتند.
چنان كه در بخش قبلي گفتيم ، «مكتب اخباري » يكي از مكاتب فقهي شيعيان اثني عشري است كه توسط شيخ محمّد امين استرابادي در زمان شاه عباس اول به وجود آمد. (1)
پيروان اين مكتب به «فقه » و «اجتهاد» عقيده اي نداشتند و كاربرد «عقل » را (كه يكي از منابع فقهي علماي شيعه است ) در امور ديني جايزه نمي شمردند و به جاي همه اينها متكّي به احاديث رسيده از امامان (بدون توجّه زياد به صحّت يا كذب آنان ) بودند.
تفوّق علماي اخباري بر مركز علمي نجف تا حدود اوايل روي كار آمدن سلسله قاجار در آن زمان ادامه داشت فقيهي مشهور به نام «وحيد بهبهاني » ظهور كرد و پايه فقه امروزي شيعه اثني عشري را گذاشت و دوره جديدي در بين علماي شيعه «اصولي » به وجود آورد.
«بهبهاني » مكتب اخباري را منع و اخباريون را «مرتد» اعلام كرد و پس از چندي او و شاگردانش با كوشش زياد توانستند به كلي اخباريون را از ميان بردارند.
مقارن از رونق افتادن مكتب اخباري در عتبات عاليات ، در ايران آغامحمّدخان قاجار (شاهي شيعه كه نماز و روزه او ترك نمي شد) مانند شاه اسماعيل با شمشير خود حكومت ايران را به دست آورد و زمينه براي فعاليت مجدّد علماي «اصولي » در ايران مهيا شد.
علماي اصولي از ابتداي قاجاريه تا امروز بر تمام تعليمات مذهبي و حوزه هاي علميه شيعه اعمّ از عتبات و ايران نظارت و تسلط خود را حفظ كرده اند.

دورانهاي مختلف روابط علما و حكومتها

فعاليت علماي شيعه را از ابتداي سلسله قاجار تا امروز به پنج دوره متفاوت مي توان تقسيم كرد:
1 ـ دوره اول : دوران شروع دخالت علما در سياست و كار حكومت است .اين دوران از اول قاجار شروع مي شود و تا آخر سلطنت فتحعلي شاه ادامه مي بايد. مشخصّه اين دوره ، تكميل و توسعه مباني فقه امروزي شيعه اثني عشري ، پيدا شدن مراجع تقليد درجه يك و ازدياد نفوذ علماي دين و دخالت آنان در كار سياست و امور دولت است . اين دوره با انقلاب كبير در فرانسه ، جدا شدن دين از دولت و سياست ، ظهور ناپلئون و شروع تمدّن جديد در اروپا مقارن است .
2 ـ دومين دوره : دوران كوشش متجدّدين براي آوردن تمدّن جديد اروپا به ايران است .
اين دوره از ابتداي سلطنت طولاني ناصرالدين شاه شروع مي شود و با شروع نهضت مشروطه در زمان مظفرالدين شاه پايان مي بايد. مشخصّه اين دوره ، عبارت است از: شروع نفوذ تمدن اروپايي در ايران و تقسيم علما به دو گروه : يك گروه موافق تمدّن جديد (علماي تجدد طلب ) و گروه ديگر علمايي كه مخالف تقليد از تمدّن جديد بودند (علماي محافظه كار يا بنيادگرا).
شاه (ناصرالدين شاه ) به تقليد ظواهر تمدن اروپايي علاقه داشت ، ولي با پذيرش زير بناي آن تمدّن (دموكراسي ، آزادي عقيده ، دانش و صنعت و تكنولوژي جديد) مخالف بود و در نتيجه كشور ايران از مسابقه ترّقي و پيشرفت غرب عقب ماند. اما نفوذ سياستهاي اروپايي به ايران ، در اين دوره توسعه يافت . مشخصّه اين دوره دادن «امتيازات مختلف به اروپاييان » است كه منجربه مخالفت علما و صدور فتواي «تحريم تنباكو» شد و شاه و حكومت ناچار به لغو اين امتياز و پرداخت خسارت فراوان شدند.
3 ـ سومين دوره : دوران قيام علماي تجدّد طلب و مبارزه آنان براي تغيير رژيم و خودكامگي شاهان ، برقراري رژيم مشروطه و قبول برخي از رسوم تمدن غرب است . اين دوره از اول نهضت مشروطه تا سقوط قاجاريه ادامه داشت . مشخصّه اين دوران عبارت است از: مبارزه داخلي بين علماي دين ، اختلاف آنان در تفسير حكومت مشروطه يا مشروعه ، حدود آزادي مردم و تعيين حدود اختيارات مردم در تعيين سرنوشت كشور.
4 چهارمين دوره ، دوران ازدياد نفوذ تمدن غرب در ايران است . اين دوره از اول سلطنت رضا شاه تا سقوط سلطنت محمّدرضا شاه پهلوي ادامه داشته است . مشخصّه اين دوره عبارت است از: تقليد روز افزون تمدن غرب در ايران ، دو فرهنگي شدن مردم ايران (گروهي طرفداران فرهنگ غرب و گروهي وابستگان به فرهنگ سنّتي )، كوشش طرفداران فرهنگ غرب در حذف دخالتهاي علما در امور اجتماعي و سياسي و سعي در جدايي مذهب از دولت .
در آخر اين دوره ، طرفداران فرهنگ سنّتي به رهبري علماي دين قيام كردند و با انقلاب اسلامي ، رژيم سلطنتي برچيده شد و كشور ايران براي اولين بار در تاريخ داراي حكومتي كاملاً مذهبي (مذهب شيعه اثني عشري ) گرديد.
5 ـ پنجمين دوره ، دوران بعد از انقلاب اسلامي است كه مشخصّه آن عبارت است از: در دست گرفتن مسئوليت مستقيم اداره مملكت ، براي اولين مرتبه در تاريخ 1400 ساله شيعه از طرف علماي دين و به نيابت امام غايب ، مواجه شدن علماي دين با مشكلات اجرايي كشور و مسائل بين المللي و اقتصادي ، كوشش براي از ميان برداشتن «هجوم فرهنگ غرب »، جلب توجه دنيا به اينكه آيا حكومت مذهبي در آستانه قرن 21 مي تواند وظايف خود را كه «تقوا و عدل اسلامي » است انجام دهد، يا بايد براي اين كار روشهاي متداول در ممالك غربي را سرمشق قرار دهد.

1 ـ پايه گذاري مكتب امروزي شيعه

مكتب امروزي شيعه را فقيه بزرگ ، آقا ميرسيّد محمّدباقر بهبهاني ، مشهور به «وحيد بهبهاني »، مقارن با شروع سلسله قاجاريه ، پي ريزي كرد و شاگردان او هر كدام در تكميل آن كوشيدند. در ابتداي سلطنت ناصرالدين شاه فقيه بزرگ ديگري به نام «شيخ مرتضي انصاري » ظهور كرد و آنچه را كه وحيد بهبهاني آورده بود، تكميل نمود و نتيجه آن فقهي است كه تا امروز يگانه مكتب بلامنازع شيعه اثني عشري است و تمام فقها و علماي دويست سال اخير تابع و پيرو اين مكتب مي باشند. (2)
مهم ترين چيزي كه «وحيد بهبهاني » مي گفت ، اين بود كه : «اجتهاد در شيعه ، برخلاف آنچه «اخباريون » مي گويند، مشروع است ». او توانست بساط مكتب اخباري را پس از سالها حكومت بلامنازع بر فقه شيعي در هم بپيچد و مكتب خاص خود را به جاي آن بنشاند. وحيد بهبهاني شاگردان و پيروان مبرز و نخبه اي داشت كه روش او را به درستي حفظ كردند.
«وحيد بهبهاني » هم از لحاظ شخصي و هم از لحاظ طرز فكر از همان نسل علماي زمان صفويه و ادامه دهنده افكار آخوند ملّا محمّدباقر مجلسي است ؛ بدين معني كه گرچه وحيد بهبهاني «مجَدِد مكتب اصولي » و مخالف شديد «مكتب اخباري » است ولي اين مخالفت فقط محدود به قسمتي از عقايد اخباريون است كه به اجتهاد و مجتهد اعتقاد نداشتند و اجتهاد را در شيعه ، كه از زمان كليني رسم شده بود، يك بدعت مي دانستند، ولي با قسمت ديگر اعتقاد اخباريون «كه پيروي از احاديث و اخبار رسيده از ائمه اطهار» را، پايه اصلي اعتقادات خود قرار مي دادند، موافق بود و به آن عمل مي كرد؛ به طوري كه كتب نوشته شده از طرف شاگردان و شاگردان شاگردان وحيد بهبهاني ، تا زمان حاضر، مملو از مطالبي است كه متكي به احاديثي هستند كه بزرگان شيعه (كليني ، صدوق و طوسي ) آنها را در كتب خود نياورده اند. (3)
وحيد بهبهاني در زمان كريم خان زند و آغامحمّدخان قاجار زندگي مي كرد و نزديك به نود سال عمر كرد و در سال 1205 فوت نمود. (4)
شاگردان وحيد بهبهاني از زمان آغامحمّدخان قاجار تا اول سلطنت ناصرالدين شاه تمام حوزه هاي علميه را در عتبات عاليات و اصفهان در دست داشتند و مردم ايران از آنها تقليد مي كردند. (5)

مراجع تقليد، نماينده امام عصر

يكي از مطالبي كه وحيد بهبهاني مطرح و پيگيري كرد و شاگردانش هم آن را دنبال كردند، مربوط به لزوم تبعيت شيعيان از مجتهد و تعيين شرايط و وظايف وي است . در نوشته هاي وحيد بهبهاني و رسالات و كتبي كه شاگردان او نوشتند، بر چند اصل مهم زير تكيه شده است :
1 ـ شيعيان دو دسته مي باشند: يا مجتهدند و يا مقلّد. كسي كه مجتهد نيست ، بايد از يك مجتهد تقليد كرده و از دستورات و فتواهاي او تبعيت كند. فقها «مجتهد» را كسي مي دانند كه بتواند اجتهاد كند؛ يعني : «بتواند با ادلّه عقليه كليه فروع فقهيه را از منابع اصولي آن يعني قرآن ، سنّت ، عقل و اجماع (اجماعي كه مورد قبول شيعيان است ؛ نه اجماعي كه سنّيان بدان معتقدند) استنباط كند». علاوه بر آن مجتهد بايد عادل هم باشد. «عادل » يعني كسي كه كار بد نكند و گناهان كبيره مرتكب نشود و در انجام كار خوب كوشا باشد. (6)
2 ـ يكي از وظايف مجتهد «امر به معروف و نهي از منكر» است كه در قرآن مجيد به دفعات آمده است . مجتهد وظيفه دارد بگويد چه كارهايي خوب است و شيعيان بايد انجام دهند و چه كارهايي بد است و شيعيان نبايد انجام دهند. و به اين دليل كه امر دين منحصر و محدود به نماز و روزه و طاعات و عبادات نيست ، يك شيعه بايد در تمام كارهاي خود «امر به معروف و نهي از منكر» را رعايت كند. (7)
3 ـ علماي دين و مراجع تقليد براي «شاهان و حكّام » هم استثنا قائل نشدند و آنها را هم شامل جزو مردم عادي شمردند كه يا بايد خود مجتهد باشند و يا بايد از يك مجتهد تقليد كنند و از نظريات و فتاوي او تبعيت نمايند، خصوصاً در امور مملكت داري و سياست ، چرا كه در اسلام سياست هم جزو امور دين است . (8)
با اين مكتبي كه وحيد بهبهاني و شاگردان او ارائه مي كردند، در حقيقت «شاه و حكّام » دستگاه اجرايي مجتهدين مي شدند و علاوه بر مشكل مشروعيت حكومت شاهان در غياب امام ، مشكل جديدي شد. به همين جهت علما از زمان قاجار تا انقلاب اسلامي هرگز نتوانستند مشروعيت كامل براي سلطنت شاهان قاجار و پهلوي قائل شوند. در دوره قاجار و زمان رضا شاه ، علما انتظار داشتند به نحوي در كار حكومت شريك باشند و نظريات آنان مورد توجّه قرار گيرد. به طور خلاصه مي توان گفت كه اصل «مجتهد و مقلّد» منشاء و ريشه تمام اختلافات علما با شاهان قاجار و پهلوي بوده است .
4 ـ اصل ديگري كه قبلاً هم بود، ولي توسط وحيد بهبهاني و پيروان مكتب او احيا و تأكيد شد؛ اين است كه مجتهد نايبان عام امام غايب اند و وظيفه دارند جامعه را هدايت كنند و حتي بر جامعه حكومت نمايند». (9)
قسمت اخير (كه مي گويد مجتهدان نايبان عام امام غايبند) موجب شد شيعيان اثني عشري آنچه از وجوهات شرعي كه به «سهم امام ( 7 )» اختصاص دارد، و نيمي از «خمس » واجب است ، به هر مجتهدي كه به او اعتماد دارند و او را به نيابت عامه امام ( 7 ) مي شناسند و يا به علماي دين كه از طرف آن مجتهد اجازه يا وكالتي براي دريافت «سهم امام » دارند، پرداخت كنند. در مذهب شيعه «خمس » از ساير وجوهات شرعي مهم تر است . خمس بر هفت چيز واجب مي شود: منفعت كسب ، معدن ، گنج ، مال حلال مخلوط به حرام ، جواهري كه به واسطه غوّاصي ، يعني فرو رفتن در دريا به دست مي آيد، غنيمت جنگ ، زميني كه كافر ذمي از مسلمان بخرد». (10) شيعيان از منافعي كه به شرح بالا به دست مي آورند، بايد يك پنجم آن منافع را (پس از كسر مخارج ) به عنوان خمس بپردازند.
پرداخت وجوهات شرعيه به مجتهدين ، خصوصاً «سهم امام كه نيمي از خمس است » موجب شد مجتهدين براي كارهاي خود اعتبارات لازم را به دست آورند و قدرت و نفوذ آنها بيشتر شود. علاوه بر آن چون پرداخت كننده اصلي خمس ، «تجّار و كسبه » هستند؛ رابطه مخصوصي بين آنها و علماي دين پيدا شد و اين رابطه دو طرفه بود. در تمام دوران قاجاريه و پهلوي هرگاه منافع تجّار به خطر مي افتاد، علما به كمك آنان مي رفتند؛ مانند مسأله «تحريم تنباكو» و هرگاه علما مي خواستند يك برنامه سياسي يا اجتماعي را اجرا كنند، تجّار از آنان پشتيباني مي كردند، مانند نهضت مشروطيت و انقلاب اسلامي .
يكي ديگر از وجوهات شرعي كه هر مسلمان بايد پرداخت كند، «زكات » است . زكات بايد به فقرا و مستحقّان كه در سوره «توبه » در قرآن مجيد مشخص شده است ، پرداخت شود؛ ولي لازم نيست زكات از طريق مجتهد به مستحق آن پرداخت شود؛ بلكه خود شخص مي تواند زكات مال خود را به هر كس كه او را مستحق و مشمول بداند بپردازد. اين امر موجب شد آن رابطه پولي كه بين تجّار و علماي دين پيدا شده ، بين كشاورزان كوچك (كه معمولاً مشمول پرداخت زكات نمي شوند) و علما به وجود نيايد، و احتمالاً به همين سبب كشاورزان هم در قيامها و مبارزات علما شركت ننموده اند (11).
موضوع «امر به معروف و نهي از منكر» كه به شرح بالا از وظايف مجتهدين شمرده شد، از ابتداي صفويه باعث اختلافات زيادي بين علما و دولت بوده است . علماي ديني معتقد بوده اند كه هرچه در «سنّت » نباشد و جديد باشد «بدعت » است و شريعت را متزلزل مي كند و طبق اصل «امر به معروف و نهي از منكر» بايد با آن مبارزه كرد. حتي تغيير لباس سربازان و استفاده از يونيفورم هايي مشابه لباس سربازان خارجي (كه براي اولين بار عباس ميرزا در ارتش نوين خود متداول كرد)، به دستور علما حرام شناخته شد. اين موضوع پايه اي براي مخالفت علما با هرچه از فرنگ و فرنگي تقليد شود شد. اين امر در تمام دوره قاجار از آغامحمّد خان تا اواسط سلطنت ناصرالدين شاه توسط تمام علماي دين به شدت مراعات مي شد، به طوري كه حتي تأسيس مدارس و تدريس علوم جديد، به احتمال اينكه بعضي از آن علوم و خاصّه آن چه به نام «طبيعيات » ناميده مي شود، با اعتقادات ديني اسلامي سازگار نباشد، تا اواخر سلطنت ناصرالدين شاه ممنوع بود.
امر به معروف و نهي از منكر مشكل بزرگ ديگري هم به وجود آورد و آن اين بود كه : عباس ميرزا در نظام نامه ارتش نوين خود انضباط و اطاعت محض از مافوق را با با تأكيد بسيار روي آن گنجانيد و سزاي عدم اطاعت از اوامر مافوق را مجازاتهاي شديد تعيين كرد. گرچه از روزگار باستان و حتي در جنگهاي رسول اكرم ( 6 ) انضباط و اطاعت از مافوق هميشه وجود داشته ، ولي وقتي مشاورين خارجي عباس ميرزا (يعني افسران فرانسوي ) اين امر را مطرح كردند، علماي دين آن را خلاف «امر به معروف و نهي از منكر» دانستند.
اين مشكل حتي پس از پيروزي انقلاب اسلامي توسّط عدّه اي مطرح شد و گفته شد: «سرباز حق ندارد اگر دستور مافوقش مخالف شرع است ، انجام دهد! تا اينكه خميني رهبر جمهوري اسلامي يك فتواي رسمي در لزوم اطاعت از مافوق در ارتش صادر كرد و موضوع مسكوت شد.

انتخاب مرجع تقليد

موضوع اينكه «مردم يا مجتهدند و يا مقلّد» موجب شد شيعياني كه مجتهد نبودند، براي خود مرجع تقليدي انتخاب كنند. گرچه قبلاً هم شيعياني كه طرز اجراي رسوم ديني را نمي دانستند، از يك عالم ديني سئوال مي كردند و طبق آن عمل مي نمودند، ولي هرگز اين طور نبود كه شيعيان «مراجع » معيني داشته باشند و منحصراً از آنها تقليد كنند. انتخاب مرجع تقليد، از ابتداي قاجاريه كه متداول شد، آزادانه و به عهده خود مردم بوده است . هر شيعه وظيفه دارد تحقيق كند و عالم ترين (= اعلم ) مجتهد عصر خود را انتخاب كند و از او تقليد نمايد. و چون عامه مردم قادر به تشخيص اعلميت نيستند، و معمولاً امكان «اعلميت » يك نفر بسيار نادر است ، عملاً مردم از مجتهدين مختلف تقليد مي كنند. شهرت يك مرجع تقليد از روي تعداد مقلّدين او تعيين مي شود و كثرت مقلّدين هر مرجع ، از روي ميزان وجوهات شرعي كه شيعيان براي او مي فرستند معلوم مي شود. (12)
مجتهديني كه از زمان وحيد بهبهاني تاكنون به مقام مرجعيت تقليد رسيده اند، همه داراي مشخصات و سابقه مشابه بوده و در شرايط زير همگي مشترك بوده اند:
1 ـ همگي در حوزه هاي علميه مشهور، دروس «مقدّماتي » و «سطح » و «خارج » را تمام كرده و مجتهد جامع الشرايط شده و لااقل از يكي از مراجع بزرگ تقليد «اجازه اجتهاد» در دست داشته اند.
2 ـ همگي سالها در حوزه هاي علميه مشهور تدريس كرده و در حوزه درس آنان تعداد زيادي طلبه حضور يافته است .
3 ـ همگي ضمن تدريس علم «فقه » و علم «اصول فقه » ساير علوم ديني را نيز تدريس كرده و در اين موضوع شهرت يافته اند.
4 ـ همگي تأليفات زياد (اعم از كتاب ، رساله و حاشيه نويسي ) داشته و كتب آنها در حوزه هاي علميه مورد بحث و نقد قرار گرفته است . مراجع تقليدي كه كتب آنها به عنوان كتاب درسي در حوزه هاي علمي تدريس شود، از مقام شامخ تر و مبرزتري برخوردار هستند. (به عنوان مثال از كتب مشهور دو كتاب تأليف شيخ مرتضي انصاري ؛ يكي به نام «فرائد الاصول » (= رسائل ) و ديگري به نام «مكاسب » يا «مستأجر» و همچنين كتاب «كفايه الاصول »، تأليف آخوند خراساني كه سالها است در همه حوزه هاي علميه الزاماً تدريس مي شود).
5 ـ اكثر مراجع تقليد (نه همگي آنان ) رساله اي هم در باب طرز اجراي فروع دين منتشر مي كنند كه به آنها «رساله علميه » اطلاق مي شود. اين رسالات تقريباً همگي مشابه يكديگرند؛ مگر اينكه در جزئيات استثنا داشته باشند و يا اينكه احياناً مطالب جديدي ، كه از آن به «مسائل مستحدثه » تعبير مي شود، مانند: سفته ، بيمه و سرقفلي در آن ذكر شود كه مرحوم آقا محسن حكيم (م 1381 ق ) براي اولين مرتبه در رساله علميه خود آوردند.
امام خميني (ره ) نيز مطالبي چون ) امر به معروف و نهي از منكر، مسائل سياسي و دفاع از كشور، تلقيح مصنوعي ، پيوند اعضاي بدن انسان ، كار در مؤسسات غير مسلمان و امثال آن را براي اولين مرتبه در رساله توضيح المسائل خود نوشتند و در رساله «تحرير الوسيله » حتي مسائل تغيير جنسيت ، راديو و تلويزيون ، بليط بخت آزمايي ، احكام سفر با هواپيما و مسافرت به سيارات ديگر و احكام اسلام در آن سيارات را هم بحث نموده اند. (13)
6 ـ مراجع تقليد همگي اعلم بوده اند. «اعلم » يعني دانشمندترين علما. اعلم ممكن است در جهان شيعه اعلم باشد و در آن زمان كسي به اعلميت او آگاه نباشد (مانند «شيخ انصاري » در زمان ناصرالدين شاه ) و يا در ناحيه خود اعلم باشد مانند «حجه الاسلام » شفتي در زمان محمّد شاه كه اعلم علماي اصفهان و تمام نواحي اطراف آن بود. بهترين معيار براي تشخيص اعلميت ، تعداد و شهرت شاگردان مجتهد است . «قصص العلما» در شرح حال شيخ جعفر نجفي (كاشف الغطاء) مي نويسد: «پس از فوت ، پسرش شيخ علي ، به جاي پدر به تدريس ادامه داد. شيخ حسن كه برادر كوچك بود به شيخ علي گفت : وصيت پدر آنست كه هر يك از اولاد كه «افقه » است (يعني علم فقه را بهتر مي داند) به جاي او بنشيند و تدريس كند و من افقه مي باشم ... شيخ علي در جواب گفت : من قطع اين مشاجره را به نحو احسن خواهم نمود، پس من از نجف به كربلا مي روم و تو به جاي پدر بنشين . اگر طلّاب در نجف ماندند و به درس تو حاضر شدند، پس تو «افقه » خواهي بود و به وصيّت عمل كن و اگر طلّاب مجلس تو را شكستند و در كربلا جمع شدند، پس من «افقه » خواهم بود. پس شيخ علي به كربلا آمد و طلّاب مجلس شيخ حسن را شكستند و به كربلا آمدند و به مجلس درس شيخ علي حاضر شدند. چون شيخ حسن حال را بدين منوال ديد، به كربلا آمد و برادرش شيخ علي را به نجف برد و به جاي پدر نشانيد». اين امر يك بار ديگر هم پس از فوت شيخ انصاري (در زمان ناصرالدين شاه ) اتّفاق افتاد. اعتماد السلطنه در كتاب «المآثر و الا´ثر» مي نويسد: «بعد از فوت شيخ انصاري (1281 ق ) ميرزا حبيب رشتي و ميرزا حسن شيرازي هر دو مرجع مساوي بودند، در سال 1287 ميرزا حسن به زيارت مكّه رفت و در مراجعه در سامرا سكني گزيد ... ملّا محمّد كاظم خراسان و گروهي از شاگردان شيخ انصاري از نجف به سامرا رفتند. در اين موقع شاگردان مبرز او، از جمله ميرزا حسين آشتياني ، شيخ جعفر تستري ، آقا حسين نجم آبادي ، ميرزا عبدالرحيم نهاوندي و عدّه اي ديگر در خانه ميرزا حبيب رشتي جمع شدند و تصميم گرفتند ميرزاي شيرازي را به عنوان مرجع جهان تشيّع معرفي نمايند.» (14)
تاريخ نشان داده است : انتخاب مرجع تقليد از ابتدا تاكنون ، يعني در دويست سال گذشته ، چه قبل از مشروطيت ، چه در دوران مشروطيت ، چه در زمان شاهاني كه به امور ديني علاقه مند بودند و چه در زمان شاهاني كه مي خواستند دين از دولت جدا باشد، چه در زمان حكومتهاي ديكتاتوري و چه در دورانها دموكراسي ، هميشه به نحو طبيعي و بدون دخالت دولتها (يا خارجيان ) و بدون تقلّب ، از روي نهايت تقوي و ايمان و پاكي انجام گرفته و مشابه آن در هيچ كدام از كشورهايي كه ادّعاي دموكراسي مي كنند، پيدا نشده است ؛ چرا كه در آن كشورها، اگر به طور مستقيم در انتخابات دخالت نكنند، از طريق تبليغات و صرف اموال فراوان و حزب بازي در تصميم رأي دهندگان دخالت مي كنند، در صورتي كه در انتخاب مرجع تقليد شيعه اثني عشري ، نه حزب بازي هست ، نه تبليغ و نه خرج پول ، نه صندوق انتخابات و نه رأي انداختن ، و نتيجه آن هم هميشه صحيح بوده است .
شيعيان معتقدند كه شخص «امام زمان » (عج ) در معرفي و تعيين «مرجع » مهم ترين عامل معنوي مي باشند.

رساله توضيح المسائل

همان طور كه در بخش سوم توضيح داده شد، از زمان امامان رسم بوده كه شيعيان سئوالات ديني خود را مي نوشتند و براي امام مي فرستادند، ايشان جوابها را مي نوشتند و پس مي فرستادند. پس از امامان مردم سئوالات ديني خود را از مجتهدين بزرگ مي پرسيدند و آن مجتهدين و يا مقلّدين آنها اين سئوال و جوابها را تكثير كرده ، در اختيار ديگران مي گذاشته اند.
رساله هاي جديد هم از روي همان روش ، به صورت پاسخ (فتوي ) در مسائل ديني است ؛ منتهي ديگر سئوال (حقيقي يا فرضي ) در آن ذكر نمي گردد بلكه فقط پاسخها به ترتيب احكام دين نوشته مي شود. آيت اللّه عظمي بروجردي نام رساله خود را «توضيح المسائل » گذاردند، پس از ايشان بيشتر مراجع ديگر هم همين نام را براي رساله خود انتخاب كرده اند؛ به استثناي آيت اللّه العظمي آقا سيّد ابوالحسين اصفهاني كه رساله خود را «وسيله النجاه » ناميدند كه كتاب «تحريرالوسيله » امام خميني هم تحشيه آن است (15)

مراجع تقليد شيعه در دو قرن اخير

به طوري كه قبلاً گفته شد، در زمان آغامحمّدخان قاجار، بزرگ ترين فقيه شيعه «وحيد بهبهاني » بود كه در سال 1208 وفات كرد و شاگرد مبرز او «سيّد مهدي بحرالعلوم » جاي او نشست . بحرالعلوم هم در سال 1212 هم زمان با آغامحمّدخان قاجار از دنيا رفت .
در زمان فتحعلي شاه مدت بيست سال «شيخ جعفر نجفي » در نجف و «ميرزا ابوالقاسم محقّق قمي » در اصفهان مراجع درجه يك شيعه اثني عشري بودند. اين اولين مرتبه بعد از سقوط صفويه بود كه يكي از مراجع تقليد، مركز كار و تدريس خود را به اصفهان منتقل مي كرد و از اين تاريخ به بعد حوزه علميه اصفهان مجدداً شهرت به دست مي آورند.
پس از فوت اين دو فقيه تا آخر سلطنت محمّدشاه قاجار فرزندان شيخ جعفر يكي بعد از ديگري در نجف مرجع تقليد شدند. ابتدا شيخ علي نجفي پسر شيخ جعفر كاشف الغطاء، پس از او برادرش شيخ حسن نجفي و هم زمان با شيخ حسن ، شيخ محمّد حسن نجفي ، پسر شيخ علي نجفي از مراجع تقليد درجه اول شوند. مرجعيت «شيخ محمّد حسن نجفي » مقارن با سلطنت محمّدشاه قاجار است .
در حوزه علميه اصفهان ، همان طور كه گفتيم ، تا اواسط سلطنت فتحعلي شاه ، ميرزا ابوالقاسم محقّق قمي ، يگانه مرجع درجه اول بود. از سال 1231 كه او فوت كرد، سيّد محمّد باقر شفتي و حاج ابراهيم كلباسي در اصفهان مراجع تقليد شدند. سيد محمّد باقر شفتي را «حجه الاسلام » مي ناميدند.
پس از فوت شيخ محمّد حسن نجفي در نجف ، شاگرد مبرز او «شيخ مرتضي انصاري » مرجع تام و بلا معارض تمام شيعيان جهان شد و آن با اول سلطنت ناصرالدين شاه قاجار مقارن بود. پس از شيخ مرتضي انصاري مرجعيت به شاگرد او حاج ميرزا محمّد حسن شيرازي (صادر كننده فتواي منع استعمال تنباكو در زمان ناصرالدين شاه ) رسيد. ميرزاي شيراز هم مانند شيخ انصاري مرجعيت تام و بلا معارض داشت .
ميرزاي شيرازي يك سال قبل از كشته شدن ناصرالدين شاه در گذشت . در زمان مظفرالدين شاه مرجعيت تقسيم شد. در اين زمان آخوند ملّا كاظم خراساني (م 1329)، ميرزا محمّدتقي شيرازي (م 1238 در سامراء) سيّد محمّد كاظم طباطبايي يزدي (م 1337) و آقا سيّد اسماعيل صدر، همگي مراجع درجه اول بودند.
در زمان احمد شاه قاجار و اوايل سلطنت پهلوي ، حاج ميرزا محمّد حسين غروي ناييني ، حاج سيّد ابوالحسن اصفهاني و سپس حاج آقا حسين طباطبايي قمي در عتبات و آقا شيخ عبدالكريم حائري يزدي در قم مراجع درجه اول بودند. اين براي اولين مرتبه است كه «قم » محل سكونت يك مرجع تقليد درجه اول شد.
پس از آقا شيخ عبدالكريم حائري ، آقاي آقاحسين بروجردي در قم مرجع تام بلا معارض بودند. پس از ايشان مرجعيت تقسيم شد و آقايان محسن حكيم ، سيّد محمود شاهرودي ، سيّد احمد خوانساري ، حاج آقا روح اللّه خميني ، آقا سيّد كاظم شريعت مداري ، آقا سيّد محمّدرضا گلپايگاني و سپس آقا سيّد ابوالقاسم خويي ، آقا سيّدعلي سيستاني و آقا سيّد عبدالاعلي سبزواري مراجع درجه اول در «نجف » و «قم » بودند و بدين ترتيب قم داراي چندين مرجع درجه اول شد تا انقلاب اسلامي كه امام خميني رهبريت و مرجعيت تام ايرانيان را به دست گرفت . (16)

مشروعيت حكومت قاجار

همان طور كه قبلاً به تفصيل گفته شد، علماي شيعه اثني عشري تقريباً هميشه حكومت را حق مُسَلّم امام مي دانستند، ولي چون سلسله صفويه براي اولين بار دين رسمي ايران را «شيعه اثني عشري » اعلام كرده بود، پس از اينكه نسب نويسان ، نسب شاه اسماعيل را به امام موسي كاظم رساندند، علما موضوع «مشروعيت » حكومت آنها را مسكوت گذاشتند.
وقتي آغا محمّد خان قاجار به سلطنت رسيد، فقط به نيروي شمشير خود متكّي بود و مشكلات خود را با كشتار دسته جمعي مخالفان حل مي كرد؛ لذا زياد نگران اينكه علما حكومت او را مشروع يا نامشروع بدانند نبود؛ اما از آنجا كه كشور ايران ، محصور ميان كشورهاي سنّي مذهب محصور شده بود سعي كرد از كار شاهان صفوي پيروي كند و نيروي «مذهب » را تقويت نمايد و آن را در اختيار خود بگيرد تا بتواند در مواقع لزوم احساسات ملّي مردم را از طريق مذهب تحريك كند و براي دفاع از كشور به كار بگيرد. بدين سبب به ملاّ محمّدحسن ، سمت «ملاّباشي » داد و براي او احترم بسيار قائل شد و آقا محمّد علي «بهبهاني » را كه از فقهاي مشهور آن زمان بود، مجتهد دربار كرد تا بگويد كه دربار شاه از يك مجتهد جامع الشرايط تقليد مي كند. آغا محمّدخان ، مانند شاهان صفوي ، «امام جمعه » و «شيخ الاسلام » هر شهر را شخصاً تعيين مي كرد. بدين ترتيب علما در زمان آغا محمّدخان فقط دخالت محدودي در امور كشوري و شاهي پيدا كردند.
فتحعلي شاه كه به سلطنت رسيد، برخلاف آغا محمّدخان شاهي علاقه مند به مذهب بود و سعي مي كرد كه در صلح و آرامش زندگي كند و تا مي تواند با مردم به مهرباني رفتار نمايد، تا شايد قساوتها و آدم كشي هاي عمويش ، آغا محمدخان ، از ياد مردم برود. لذا علاوه بر اينكه «سيّد محمد طباطبايي را در سمت «مجتهد دربار» نگهداشت تا موضوع تقليد شاه از مجتهد به نحوي حل شود، براي كسب محبوبيت و احراز حقّانيت و به دست آوردن نوعي مشروعيت به تكاپو افتاد. ابتدا براي ايجاد رشته نسبي و فاميلي با سلسله صفويه تلاش كرد تا بالاخره با نوشتن دو كتاب تاريخ به نام «سلوك الحكام » و «شمايل خاقان » به وسيله ميرزا تقي خان فراهاني ، قاجار به «سادات صفوي » پيوند داده شدند.
براي حل كردن مشكل شرعي شاه به زيارت عتبات عاليات مشرّف شد. در اين مسافرت فتحعلي شاه با علماي مقيم در عتبات عاليات ملاقات كرد. «قصص العلما» مي نويسد: «شيخ جعفر كاشف الغطاء كه مرجع تقليد و اعلم علماي آن زمان بود، فتحعلي شاه را اذن در سلطنت داد و او را نايب خود قرار داد، البته با چند شرط : كه در هر فوجي از لشكر مؤذّني (كسي كه اذان مي گويد) قرار دهد، امام جماعت در ميان لشكر داشته باشد و هر هفته يك روز وعظ كرده و تعليم مسائل كنند». (17)
علاوه بر آن ملاّ احمد نراقي (فقيه مشهور و يكي از استادان شيخ مرتضي انصاري و سيّد محمّد باقر شفتي ) نيز استدلال كرد كه ولايت (= حكومت ) حقّ امام زمان است و در غيبت امام زمان حقّ «فقيه » است . اگر فقيه عالي قدري شخصاً نخواهد حكومت را بپذيرد، مي تواند آن را وكالتاً بر عهده پادشاه عصر بگذارد.
بدين وسيله حكومت به فتحعلي شاه تفويض گرديد و فتحعلي شاه نوعي «مشروعيت » يافت . ولي پس از فتحعلي شاه عدّه اي از علما با اين «فرضيه بازي » و «نظر بازي » ملاّ احمد نراقي مخالفت كردند كه مؤثرترين آنها شيخ مرتضي انصاري ، شاگرد همان ملاّ احمد نراقي است كه در زمان ناصرالدين شاه بزرگ ترين فقيه و اولين مرجع تقليد بلامنازع تمام شيعيان جهان شد. مخالفت شيخ مرتضي انصاري با راه حلي كه ملاّ احمد نراقي ارائه كرده بود، در رابطه و رفتار علماي دين با ناصرالدين شاه اثر بسيار گذاشت و با وجود اينكه برخي ديگر از علما مانند شيخ فضل اللّه نوري (شاگرد ميرزاي شيرازي ) نظريه ملاّ احمد نراقي را تأييد كردند و سخني درباره نامشروع بودن سلاطين وقت نگفتند، با اين همه نامشروع بودن سلطنت قاجار هميشه مايه اي براي مخالفت هاي علماي شيعه اثني عشري با سلاطين بود. (18) عدم مشروعيت سلطنت قاجار در بين برخي علما چنان شدّت داشت كه حتي حاضر نبودند با دختران شاه ازدواج نمايند. ميرزا محمّد تنكابني در «قصص العلما» مي نويسد: «... ضياءالسلطنه كه يكي از دختران خاقان مغفور فتحعلي شاه بود و نهايت مشهوره در كمال مال و جمال بود، فتحعلي شاه از مرحوم آخوند ملاّ حسن يزدي (صاحب مهيج الاحزان ) خواهش نمود كه ضياءالسلطنه را به فرزند آخوند تزويج نمايد، قبول نكرد» همچنين مي نويسد: «ميرزاي قمي ، «صاحب قوانين » را پسري بود و مرحوم فتحعلي شاه خواهش نمود كه يكي از دخترهاي خود را به پسر ميرزا داده باشد... ميرزا از خداي تعالي خواست كه اگر بايد شاهزاده به مزاوجت پسر من در آيد، پس پسر مرا مرگ بده . پس از اين دعا پسر ميرزا در ميان حوض خانه غرق شد و وفات يافت ». (19)
مخالفت علما با شاهان طوري بود كه مرحوم حاج ميرزا حسن شيرازي كه فتواي تحريم تنباكو را صادر كرد، مكرر اين «حديث » را ذكر مي كرد: «اگر شما علما را در خانه شاهان ديديد، بگوييد كه علما بدند و شاهان هم بدند. و اگر شما شاهان را در خانه علما ديديد، بگوييد علما خوب و شاهان هم خوبند». در دوران قاجار هر دو روش ديده مي شد؛ گاهي علما به در خانه شاهان و گاهي شاهان به در خانه علما مي رفتند (20).
اين اختلافات علما و شاهان و اينكه علما خود را «نماينده امام غايب » مي دانستند و مي گفتند: «شاهان چون مجتهد نيستد، بايد از مجتهدان تقليد كنند»، دويست سال ادامه يافت تا شروع «قيام امام خميني » كه مايه و پايه اصلي براي پي ريزي رژيم جمهوري اسلامي و ولايت فقيه شد. (21)

توسعه روز افزون نفوذ علما

همان طور كه گفتيم ، شروع سلطنت قاجاريه با انقلاب فرانسه هم زمان بود در اثر انقلاب فرانسه نفوذ و قدرت علماي مسيحي و كليساها در فرانسه و متعاقب آن در اروپا، پس از قرنها، از ميان رفت . پس از انقلاب فرانسه ، ناپلئون روي كار آمد. حكومت ناپلئون با سلطنت فتحعلي شاه مقارن بود. همان روزگاري كه ناپلئون ممالك اروپا را يكي بعد از ديگري فتح مي كرد و دست كليساها را از دخالت در كارهاي دولتي كوتاه مي نمود، فتحعلي شاه در ايران ، تا آنجا كه مي توانست علما را دعوت مي كرد كه از عتبات عاليات به ايران بيايند او از نظريات و فتواهاي آنان تبعيت مي كرد و كارهاي مملكتي را با نظر آنان انجام مي داد.
در زمان فتحعلي شاه ، مانند زمان شاه سلطان حسين علما به حداكثر نفوذ خود رسيدند و در تمام وقايع مهم مملكتي دخالت داشتند. (22)
حتي فتحعلي شاه علما را به مأموريتهاي دولتي مي فرستاد، مانند «آقا محمّد ابراهيم شيخ الاسلام خويي » كه به استامبول فرستاده شد تا نامه تبريك شاه را به سلطان مصطفي چهارم برساند و «علي اصغر ملاّباشي » كه به عنوان وزير همراه استاندار به كرمان فرستاد.
در سياست خارجي ، خصوصاً در مورد روابط ايران با عراق . عراق دخالت زيادي داشتند. گرچه تحت تصرّف عثماني بود، ولي حاكم نواحي مقدّسه با نظر ايران انتخاب مي شد. در سال 1219 قمري دولت ايران اختلافي با عراق پيدا كرد و ارتش خود را به طرف بغداد روانه كرد. «علي پاشا»، حاكم بغداد «شيخ جعفر نجفي » (كاشف الغطاء) را براي وساطت فرستاد و ارتش ايران متوقّف شد. چندي بعد (سال 1234 ق ) باز روابط ايران و عراق در مورد كردستان تيره شد و «آقا احمد كرمانشاهي » مجتهد مقيم كربلا واسطه شد. در 1236 قمري «شيخ موسي نجفي »، فرزند شيخ جعفر واسطه بين ايران و عراق شد و دولت ايران از قشون كشي صرف نظر نمود. (23)
فتحعلي شاه به تعمير و طلاكاري اماكن مقدّسه علاقه زيادي داشت . طلا كاري گنبد كربلا كه در زمان آغا محمّدخان انجام گرفته و بعد خراب شده بود مجدداً با آجرهاي طلا ساخته شد، گلدسته هاي آنجا هم طلا كاري شد و ضريح نو ساخته شده از طلا در كربلا كار گذاشته شد، «شاه چراغ شيراز» تعمير شد، در قم «دَرِ طلا» و «ضريح طلا» نصب گرديد و ايوان جلو تعمير، مرمر كاري و كاشي كاري شد. علاوه بر اينها «مدرسه فيضيه » در قم ساخته شد و مدرسه «امام حسن عسگري » تعمير گرديد. يك دارالشفا (بيمارستان )، چند كاروانسرا و حمام در قم ساخته شد و ساكنان قم از پرداخت ماليات معاف شدند. هداياي نقدي زيادي از طرف شاه و وزرا و مردم به آستانه قم ارسال مي شد، كتابهاي زيادي در امور ديني نوشته شد و علما تشويق شدند از عراق به ايران بيايند. عدّه زيادي از علما در تهران ساكن بودند و شاه براي اينكه اعتقاد مذهبي خود را ثابت كند، مرتباً از آنها ديدار مي كرد، شاهزادگان و وزرا هم رفتار شاه را الگوي خود قرار داده بودند و سعي مي كردند علما را از خود راضي كنند و ثابت نمايند كه افرادي با تقوا هستند. فتحعلي شاه مساجد زيادي ساخت ، ساختمان مسجد جمعه تهران كه به نام «مسجد شاه » مشهور شد و ساخت آن در زمان آغا محمّدخان شروع شده بود، در زمان فتحعلي شاه تمام شد. علاوه بر اينها ساليانه صد هزار تومان نقد و صد هزار مَن گندم توسط ملاّ اسماعيل مازندراني (مقسّم الصدقات ) بين سادات و علما تقسيم مي شد (24).
فتحعلي شاه هم رسم آغا محمّدخان را ادامه داد و مانند شاهان صفوي ، براي هر شهر يك «شيخ الاسلام » و يك «امام جمعه » انتخاب مي كرد. چون فتحعلي شاه شيخ الاسلام را از بين مجتهدين مورد اعتماد مردم آن شهر انتخاب مي كرد، معمولاً مردم او را به شيخ الاسلامي قبول داشتند و شيخ الاسلام ها هم اغلب فارغ از نفوذ دولت ، آراي خود را ابراز مي كردند. وقتي كه مسجد جمعه تهران تمام شد، شاه نامه اي به «ميرزا ابوالقاسم قمي »، فقيه مشهوري كه در اصفهان زندگي مي كرد، نوشت كه شخصي را براي امامت اين مسجد معرفي كند. او هم يكي از شاگردان خود «سيّد محمّد باقر شفتي » را معرفي كرد، ولي شفتي با وجود اصرار زياد، امامت مسجد را قبول نكرد اين موجب بالا رفتن اعتبار وي شد و بعدها از بانفوذترين مجتهدان ايران شد. اين كار شفتي نشان داد كه با وجود تمام كوششي كه فتحعلي شاه مي كرد، باز هم از نظر بيشتر علما حكومت او مشروع نبود (25).
يكي از مظاهر قدرت علما كه در زمان قاجاريه خيلي متداول شد، «بست نشستن » در خانه آنها بود (26) افرادي به نام «فرار از ستمگري حكومتهاي نامشروع » به خانه علما كه (پشتيبان ضعفا و يگانه مرجع مشروع بودند) پناه مي آوردند و بست مي نشستند، دولت هم نمي توانست آنان را از خانه علما بيرون بكشد و مورد تعقيب قرار دهد؛ حتي اگر دزد يا قاتل بودند (27). علما هم با بست نشستن آنها در خانه هايشان مخالفت نمي كردند؛ چون بست نشستن اعتبار آنها را بالا مي برد.
اولين كسي كه با بست نشستن در خانه علما مخالفت كرد، «اميركبير» بود كه بست خانه حاج ميرزا علي اصغر تبريزي شيخ الاسلام و امام جمعه تبريز را شكست و سپس بست حاج سيّد زين العابدين امام جمعه تهران و ساير علما را ممنوع كرد. سپهسالار هم در اين راه كوشش كرد، ولي اين بست شكستنها موقّتي بود و باز متداول گشت تا اينكه رضاشاه از اوايل كودتا بست نشستن را در همه جا به كلي ممنوع كرد. بعد از رضا شاه هم كوششي در به برقراري مجدّد «بست نشستن » در خانه علما انجام نشد، ولي «بست نشستن » در مجلس شوراي ملّي در زمان محمّدرضا شاه باز متداول شد و رجال سياسي چندين بار از آن استفاده كردند.
البته در دوران قاجار، برخي اوقات علما هم از طرف دولت تنبيه مي شدند. مثلاً در سال 1229 قمري ملاّ محمّد تقي زنجاني ، پيشنماز يكي از مساجد تهران ، با مرد مستي مواجه شد. ملاّ با مريدانش به محله ارمني ها حمله كرده ، خمره هاي شراب را شكستند. شاه به عنوان اين كه ارمني ها تحت حفاظت اسلام هستند، دستور داد زيان ارمني ها پرداخت گردد و ملاّ محمّد تقي از تهران تبعيد شد. همچنين در سال 1230 قمري ملاّ حسن نامي در يزد با هوداران خود به خانه «شاه خليل اللّه »، امام اسماعيلي ها، حمله كرد و شاه خليل اللّه و دو نفر از مريدانش كشته شدند. حاكم يزد، ملاّ حسن را دستگير و به تهران اعزام داشت . در تهران شاه ملاّ را فك كرد و ريشش را تراشيد. فتحعلي شاه براي جبران خسارت ، دختر خود سرو جهان خانم را به ازدواج آقاخان محلاّتي پسر شاه خليل الله كه به جاي پدر رئيس فرقه اسماعيلي شده بود داد و او را حاكم قم كرد تا فرقه اسماعيليه راضي باشند (28).
روابط شخصي فتحعلي شاه با بزرگ ترين مرجع تقليد زمان خود «شيخ جعفر نجفي كاشف الغطاء» حسنه بود، به طوري كه گفتيم ؛ فتحعلي شاه در سال تاجگذاري به نجف نزد شيخ جعفر رفت و او فتحعلي شاه را نايب خود قرار داد وبا شرايطي اجازه سلطنت را به او داد، ولي «قصص العلما» مي نويسد: «چند سال بعد فتحعلي شاه به جهت امري از جناب شيخ (جعفر نجفي ) دلتنگ شد... تا زماني كه شيخ وارد تهران شد. پادشاه به امين الدوله گفت كه من ديدن از شيخ نمي كنم و حكم كرد كه او را به خانه شاهي راه ندهند. شيخ روزي به عزم ديدن پادشاه وارد ارك شد. حجاب و دربانان و حوسه و ملازمين استقبال شيخ نمودند و دست مباركش را بوسيّدند... شاه به امين الدوله گفت كه چون به مجلس آيد، براي او تعظيم و تكريم نمي كنيم ؛ پس چون شيخ خواست كه از درجات قصر بالا برود، بلند «يا اللّه » گفت . سلطان بي اختيار از جاي برخاست و به استقبال شيخ شتافت و دست شيخ را گرفت و از پله بالا آورد، پس نشستند. بعد از انقضاي مجلس امين الدوله به سلطان عرض كرد: «شما فرمايش داشتيد براي شيخ تواضع نكنيد، چگونه قضيه به عكس نتيجه داد؟» سلطان فرمود: «چون شيخ صداي اللّه اكبر بلند كرد، ديدم كه ماري عظيم روبروي من حاضر است و مي خواهد بر روي سينه من بجهد و مرا اذيت كند؛ پس بي اختيار از جاي خود برخاستم و دست شيخ را گرفتم ، از آن پس مار مفقود شد».
يكي ديگر از مجتهدين معروف زمان فتحعلي شاه ، «حاجي ملاّ احمد نراقي » است كه در نجف نزد سيّدمهدي بحرالعلوم و شيخ جعفر كاشف الغطاء تحصيلات خود را تمام كرد و پس از چندي به ايران آمد و در كاشان ساكن شد. هنگامي كه ملاّ احمد در كاشان زندگي مي كرد، حاكمي مأمور كاشان شد كه مرد ظالمي بود و حاجي ملاّ احمد او را از كاشان بيرون كرد. «قصص العلما» (29) مي نويسد: «فتحعلي شاه حاجي ملاّ احمد را از كاشان احضار كرد و در مجلس با او تغيّر نمود كه شما در اوضاع سلطنت اخلال مي نماييد و حاكم را اخراج مي كنيد... حاجي ملاّ احمد آستين بالا زد، هر دو دست به آسمان بلند كرد، چشمانش پر از اشك شد و عرض كرد: «بار خدايا، اين سلطان ظالم حاكم ظالمي بر مردم قرار داد، من رفع ستم نمودم و اين ظالم بر من متغيّر است ». چون خواست نفرين كند، فتحعلي شاه بي اختيار از جاي برخاست و دستهاي حاجي را گرفت و به زير آورد و در مقام معذرت بر آمد و حاجي را از خود راضي ساخت » (30)
اكثر علماي زمان فتحعلي شاه ، به شدت با «صوفيه » مخالف بودند و شاه هم براي ارضاي علما، طرفداران صوفيه را كه بين شاهزادگان و حكّام زياد بودند از كار بر كنار مي كرد.
در زمان فتحعلي شاه مخاصمات علماي «مكتب اصولي » با علماي «مكتب اخباري » به پيروزي اصوليها منجر شد و مكتب اخباري به كلّي از بين رفت ، ولي مكاتب ديگري مانند «مكتب شيخي » توسط شيخ احمد احسائي ظهور كرد.
به طور خلاصه فتحعلي شاه بيشتر از تمام شاهان بعدي خود به اصول شيعه معتقد و به مسائل مذهبي علاقه نشان مي داد. او اغلب با علما در مورد مباحث فقهي به مناظره مي پرداخت و مايل بود علما را در «فقه » و «اصول » عالم بدانند. احترام زيادي كه فتحعلي شاه و حكّام ولايات به علما مي گذاشتند، موجب شد كه :
1 ـ ميزان نفوذ و دخالت علما در كارهاي دولتي خصوصاً امور اجتماعي و قضايي بسيار زياد شود.
2 ـ دادگاههاي شرع قدرت زيادي به دست آورند.
3 ـ جمع آوري زكات كه هميشه امري اختياري بوده ، در برخي موارد حالت الزام و اجبار به خود بگيرد.
4 ـ تعداد علماي دين و مدارس ديني بسيار زياد شود.
5 ـ بست نشستن در خانه علما گسترش يابد.
6 ـ كليه امور مربوط به قراردادها و عقدنامه هاي ازدواج ، عقود و خريد و فروش و تقسيم نامه اموال موروثي ، وصيتها، قباله ها و ديگر اسناد به وسيله ممهور كردن آنها به مهر «مجتهد» انجام مي گرفت و دولت در اين كار دخالتي نداشت .
7 ـ تمام موقوفات عام تحت نظر مجتهدين قرار گرفت .
با وجود اينكه فتحعلي شاه حقيقتاً متدّين بود و از تمام شاهان قبل از خود بيشتر در توسعه قدرت علما اقدام كرد، معذالك علما فتحعلي شاه را شاهي «ستمگر» مي دانستند، نه شاه عادل ؛ به طوريكه : «مهد عليا مادر فتحعلي شاه به نجف رفت و در آنجا به خانه شيخ جعفر نجفي ... رفته و به شيخ عرض كرد كه چون پسرم شاه است ، لهذا ظلم و ستم از او و بستگان ما به رعايا واقع مي شود. از شما مستدعيم كه قسمي فرموده باشيد كه خداي تعالي از گناهان ما در گذشته و ما را با صديقه كبري ( 7 ) محشور نمايد». (32)
از لحاظ مطالعه روابط علماي دين با شاهان قاجار مطالعه روابط «عباس ميرزا»، پسر فتحعلي شاه و «قائم مقام » وزير عبّاس ميرزا با علما نيز بسيار مهم است ؛ چرا كه عباس ميرزا با وجود اينكه شاهزاده اي مسلمان و پاينبده

جایگاه جهاد و شهادت در اندیشه سیاسی شیعه و آثار عینی آن اگر بپذیریم كه هر مكتب و ایدئولوژی، كانون و مركز ثقلی دارد؛ باید گفت كه كانون و مركز ثقل آیین و اندیشه شیعی جهاد، ایثار، شهادت و مبارزه با ظلم و بی عدالتی است. در رأس این مكتب و ایدئولوژی نیز ائمه معصومین(ع)، عالمان شیعی و روحانیون و دیگر بزرگان دینی قرار داشته­اند. در واقع روحیه جهاد و شهادت طلبی در مكتب شیعه، یكی از ارزش های سیاسی و اعتقادی شیعیان است.
از روزی كه آفتاب عالمتاب اسلام پهنه گیتی را روشنی بخشید و مردم را از تاریكیهای جهل و نادانی به نور حق رهنمون گشت؛ در بینشها و تفسیرها و تحلیلهای بشریت به خالق هستی، جهان، پدیده­ها، حوادث و بالاخره نسبت به خویشتن خویش تحولی بنیادین ایجاد كرد و جهان بینی او را الهی ساخت و نور معرفت را در دلش تاباند. یكی از مواردی كه بینش انسان، به بركت تعالیم وحی، نسبت بدان تغییر یافت، جنگ و نبرد با دشمنان بود. تا قبل از آن، هدف از جنگ و خونریزی، كسب سلطه و چیرگی بر دشمن برای گسترش دایره شهوترانی خود و استعمار دیگران بود و در یك كلام، هدف جز در هواهای نفسانی و رسیدن به آرمانهای شیطانی چیز دیگری نبود؛ اما با ظهور اسلام جنگ و جهاد معنای تازه­ای یافت و دارای ابعاد و جلوه­های متعالی شد. این مقاله در صدد است تا مفاهیم مقدس و ارزشمند جهاد و شهادت را در ابعاد گوناگون از جمله جایگاه و اهمیت این مفاهیم در دین اسلام و بویژه مكتب و آیین تشیع، روش و سیره ائمه معصومین در این باره و همچنین نقش و تاثیر جهاد و شهادت را در تاریخ پر فراز و نشیب مكتب شیعی مورد بررسی قرار دهد.
مسئله جهاد و شهادت در فرهنگ اسلامی و بویژه مكتب و آیین تشیع از اهمیت و ارزش والایی برخوردار است. اهمیت این مسئله از آنجا آشكار می­شود كه اساسا خود قرآن كریم كه اصلی­ترین و عظیم­ترین منبع تمام علوم و معارف و فرهنگ اسلامی است، در این زمینه آیات و اشارات فراوانی داشته و تعابیر ارزشمندی درباره ارج و اعتبار فداكاری در راه خدا و كشته شدن در این مسیر به كار برده است. به عنوان نمونه در سوره بقره آیه 154 می­فرماید: «و لا تقولو لمن یقتل فی سبیل الله اموات بل احیاء ولكن تشعرون». در آیه شریفه دیگر آمده است: «ولاتحسبن الدین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون». در آیات دیگری نیز تعابیر بلندی در بزرگداشت ارزش شهادت آمده است از جمله در آیه 111 سوره توبه كه می­فرماید:«خداوند جانها و اموال مومنین را به بهای بهشت خریداری می­كند». بنابراین می­نوان گفت كه قران كریم، شهادت و كشته شدن در راه خدا را عین زندگی و فوز ابدی و رسیدن به مقام قرب الهی می‌داند.
علاوه بر آیات قرآن، روایات و احادیث فراوانی وجود دارد كه به روشنی بر اهمیت و فضیلت جهاد و جانفشانی در راه خدا دلالت می­كند. امام صادق (ع) برترین جهاد را جهادی بر­می­شمارد كه مركب شخص پی شود و خونش در راه خدا به زمین ریخته شود.(وسائل ­الشیعه، ج5، ص 112) از حضرت علی (ع) نیز نقل شده كه حضرت غشق و علاقه خود را به مرگ و شهادت بیش از علاقه كودك به پستان مادر توصیف نموده­اند(نهج­البلاغه، خطبه5). شبیه این جملات ازائمه واولیای دیگر نیز نقل شده است. امام حسین (ع) علاقه خود به شهادت را در قالب این بیت ابراز فرمودند: «و ان یكن الابدان للموت انشئت فقتل امریء بالسیف فی الله اجمل» اگر بدنها برای مرگ آفریده شده، پس كشته شدن انسان با شمشیر در راه خدا، بهتر و زیباتراست. شبیه این جملات توسط اهل بیت و یاران امام حسین (ع) در شب عاشورا نیز ابراز شد. هنگامی كه امام بیعت خود را از اصحاب خود برداشت، یكی پس از دیگری با بیان جملاتی كه ازعشق به جهاد و شهادت ناشی می شد، به حضرتش ابراز وفاداری كردند و در روز عاشورا نیز با عمل خویش، گفتار خود را مبنی بر عشق به جهاد و شهادت به اثبات رساندند. شاید به جرات و با قاطعیت بتوان گفت، زمانی جهاد و شهادت در فرهنگ اسلامی و بویژه فرهنگ و آموزه­های شیعی جایگاه ویژه و ممتازی به خود گرفت كه با واقعه عاشورا و شهادت جانگداز امام حسین (ع) پیوند یافت و از آن پس هر گونه یادكرد و بزرگداشت خاطره ایثار و شهادت امام حسین (ع) نوعی یادآوری و تعظیم ارزشهای شهادت و مجاهدت در راه خدا به شمار آمد. بنابراین این ارزشهای مقدس و بزرگ، با نام حسین بن علی(ع) در فرهنگ سیاسی تشیع آمیخته شده است و شیعیان لقب سیدالشهداء را برای او از هركس دیگری مناسب تر می دانند؛ زیرا شهید با ایثار قطرات خونش در پیكر جامعه، خون گرم و زنده ای را به جریان می اندازد و راه خدا را باز می كند و سدها و موانع را برمی دارد. (مطهری، شهید و شهادت ، ص 11). قیام و شهادت امام حسین (ع)، تاثیری پایدار بر اندیشه و فرهنگ سیاسی شیعه در مسیر تاریخی آن بر جای نهاده است به طوری كه همه نهضت­های انقلابی كه دارای صبغه و وجهه مذهبی بوده­ا­ند. از قبام و نهضت حسینی در جهت پیگیری اهداف خود الهام گرفته­اند. با مطالعه تاریخ و فرهنگ شیعه می توان به ابعاد نهفته فرهنگ پویا و انقلابی شیعه پی برد. در نهضت های شیعی سربداران، علویان، زندیه و مبارزات آزادیخواهانه عصر جدید بویژه انقلاب اسلامی و بعد از آن در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران از دو عنصر مهم جهاد و شهادت بهره جستند و سبب موفقیت و پیروزی آنها بوده است. بنابراین باید گفت كه شهادت، مطلوب اولیا و منظور عاشقان حق است و جهاد در راه حق مهمترین ابزار تحقق این مهم در فرهنگ شیعه بوده است
اگر بپذیریم كه هر مكتب و ایدئولوژی، كانون و مركز ثقلی دارد؛ باید گفت كه كانون و مركز ثقل آیین و اندیشه شیعی جهاد، ایثار، شهادت و مبارزه با ظلم و بی عدالتی است. در رأس این مكتب و ایدئولوژی نیز ائمه معصومین(ع)، عالمان شیعی و روحانیون و دیگر بزرگان دینی قرار داشته­اند. در واقع روحیه جهاد و شهادت طلبی در مكتب شیعه، یكی از ارزش های سیاسی و اعتقادی شیعیان است. شیعه اعتقاد خاصی به این مفاهیم دارد. با مروری بر تاریخ زندگانی ائمه معصومین (ع) می بینیم كه تمامی آنها به دست دشمنان، مقتول یا مسموم شده­اند. انسان شیعی نیز با الهام از تعالیم و سیره پیشوایان شهید خود، آموخته كه در راه احیای دین در برابر طاغوت و ظلم سكوت ننماید. در افق آرمان‌ها و تعالیم شیعه همواره انسان‌های حقیقت طلب و عدالت جو و از خود گذشته كه در رأس آن پیشوایان شیعه قرار دارند، برای ساختن جامعه ایمانی و عقلانی كه سرشار از عدالت و فضیلت باشد جهد و جهاد و ایثار و فداكاری نموده‌اند. از منظر شیعه، جهاد راهی برای پاك بودن و آزاد زیستن و با حقیقت همراه بودن و از ظلم و ظلمت بندگی رستن است و از این جهت حدیث حماسه و جهاد و شهادت، در متن تعالیم شیعه نهفته است. این منطبق بر فطرت پاك انسانی است؛ مذهب تشیع هیچ گاه به ضرب شمشیر در جهان پیش نرفته، این مكتب آن قدر تعالیم و ارزش های انسانی دارد كه دل های پاك را به خود جلب و جذب كند، و نیازی ندارد كه به زور سرنیزه بر مردم حكم راند (مطهری ، حماسه حسینی، ص 122) وجود روح ایثار و شهادت طلبی در مسلمانان صدر اسلام همچون مقداد و ابوذر، كه بیشتر به آیین شیعی گرایش داشتند، حكایت از آن دارد كه آنان با رضایت كامل و عشق و علاقه پیرو این مكتب بودند. مخالفان شیعه به خوبی این رمز پیروزی را شناسایی كرده و در طول تاریخ تلاش كردند، مردم را از این فرهنگ رهایی بخش جدا سازند. وچه بسا كه برای جدا كردن شیعیان از فرهنگ جهاد و شهادت اتهاماتی را مطرح كرده اند تا شاید عالمان شیعی سخن از جهاد و مبارزه به میان نیاورند. چنان كه بعضی از ساده لوحان و به اصطلاح روشنفكران در این دام گرفتار آمدند. تاثیرگذاری بسیار زیاد مفاهیم جهاد و شهادت در آیین و مكتب تشیع، باعث شده است تا بسیاری از غربیان، به علت تشویق مذهب شیعه به جهاد با جان جهت برفراری و دفاع از حق و حقیقت و به علت علاقه فراوان شیعیان برای استقرار عدل و ریشه­كنی ظلم ، شیعیان را تروریست و مكتب تشیع را بنیادگرا معرفی ­كنند
به طور كلی باید گفت؛ اندیشه سیاسی شیعه، جهاد و شهادت را به عنوان یك اصل و هدف استراتژیك و تأثیر گذار در صحنه دفاعی و تعاملات بین المللی جهان اسلام تلقی كرده، و آنرا مهم‌ترین عامل نجات ملل ستمدیده از شرّ استعمار و استثمار و حكومت‌های ظالم و مستبد، می­داند. رمز موفقیت برق­آسای آیین شیعه در رسیدن به اهداف خود و گشودن قلب های انسان های شیفته حقیقت، فرهنگ جهاد، ایثار و شهادت طلبی دراین مكتب است . در مكتبی كه جهاد در راه خدا پلی برای رسیدن به «احدی الحسنیین» است، شكست معنا و مفهومی ندارد. مكتبی كه بتواند پیروانش را به گونه ای تربیت كند كه نبرد با دشمن و كشته شدن را رسیدن به سعادت ابدی بدانند، از هیچ قدرتی هراس نخواهد داشت و هیچ مانعی قادر نخواهد بود او را از رسیدن به اهدافش باز دارد و در میانه ی راه متوقف سازد.

منابع مورد استفاده
هنری لطیف­پور، یدالله، فرهنگ سیاسی شیعه و انقلاب اسلامی، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1380
مطهری، مرتضی، شهید و شهادت، انتشارات صدرا، 1366
مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، جلد سوم، انتشارات صدرا،1365
عنایت، حمید، اندیشه سیاسی اسلام معاصر، انتشارات خوارزمی، 1362
مجموعه مقالات دومین كنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، دفتر دوم،وسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376
مجموعه مقالات همایش علمی «عزت و افتخار حسینی، فرهنگ و تفكر بسیجی» جلد اول، انتشارات سازمان تحقیقات و مطالعات بسیج، 1383
مرکز اسناد انقلاب اسلامی