دوستی اهل بیت (علیهم السلام) در قرآن و روایات اسلامی ـ اعم از شیعی و سنّی ـ بر مودّت و محبّت اهل بیت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ تأكید فراوان شده است؛ و این تنها بدان جهت نیست كه آنان ذریه ی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ و از نسل اویند، بلكه از آن جهت است كه آنان دارای فضایل و كمالات، و به عبارت دیگر جامع همه صفات كمال و جمالند؛ به تعبیر دقیق تر، مظهر صفات جمال و جلال الهی اند. لذا در حقیقت، دوست داشتن آنان با آن جامعیت، محبت به خوبی هایی است كه در آنان به نحو كامل تجلّی نموده ، و منبع همه این خوبی ها خداوند متعال است. پس در حقیقت محبت و اظهار عشق و ارادات قلبی به اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ محبت و اظهار ارادات به خداوند متعال است و از آن جا كه محبّت، نیرویی است كه انسان را به سوی محبوب سوق می دهد، پس از جنبه تربیتی، محبت به خوبان، انسان را به خوبی ها سوق می دهد.
اهل بیت چه كسانی هستند؟
با مراجعه به كتاب های لغت و اصطلاح علما، و نیز كتاب های حدیث پی می بریم ك مراد از اهل بیت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ افراد خاصی هستند و اهل بیت ، شامل تمام وابستگان نسبی و سببی انسان نمی شود:
الف) اهل بیت در لغت و عرف
ابن منظور از افریقی در لسان العرب می گوید: » اهل انسان نزدیك ترین مردم است به انسان، و كسانی كه آنان را به نسب یا دین جمع می كنند. «[1]
ب) اهل بیت در قرآن و سنت
در قرآن و روایات اهل بیت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ در مورد افراد خاصی به كار رفته كه همان رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ و اما علیّ و فاطمه ی زهرا و حسن و حسین ـ علیهم السّلام ـ است. و بقیه ی ذریه ی پاك نیز به آنان ملحقند، كه همان نه امام معصوم از فرزندان امام حسین ـ علیه السّلام ـ هستند.
ام سلمه می گوید: هنگامی كه آیه ی » اِنَّما یُریدُ الله لِیُذْهِبَ عَنْكُم الرِّجسَ اَهلَ البَیت وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهیِیراً « بر پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ نازل شد، علی و فاطمه و حسن و حسین ـ علیهم السّلام ـ را احضار كرده و فرمود: » اینان اهل بیت منند. « [2] اما حسین ـ علیه السّلام ـ فرمود: » انّا اهل بیت النبوه؛ [3] ما اهل بیت نبوّتیم. «
مسلم به سند خود از عایشه نقل می كند: هنگام صبح پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ از منزل خارج شد، در حالی كه بر دوش او پارچه ای بافته شده از موی سیاه بود، حسن بن علی بر او وارد شد او را داخل آن كسا نمود. آن گاه حسین ـ علیه السّلام ـ وارد شد او را نیز داخل آن كرد. سپس فاطمه ـ سلام الله علیها ـ آمد او را نیز داخل كسا كرد، بعد علی ـ علیه السّلام ـ وارد شد او را نیز داخل نمود. پس این آیه قرائت نمود: » اِنَّما یُریدُ الله لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهلَ البَیت وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً « [4] أحمد بن حنبل می گوید: هنگامی كه آیه ی » مباهله « بر پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ نازل شد، آن حضرت؛ علی و فاطمه و حسن و حسین ـ علیهم السّلام ـ را خواست آن گاه عرض كرد: » بار خدایا اینان اهل بیت من هستند « [5]
دوستی اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ در قرآن كریم
خداوند متعال در قرآن كریم می فرماید: » قُلْ لا أَسألُكُمْ عَلَیهِ أجراً اِلّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُربی « [6] » ای رسول ما به امت بگو من از شما اجر و رسالت جز این نمی خواهم كه مودّت و محبّت مرا در حقّ خویشاوندانم منظور دارید. «
این آیه معروف به آیه مودت است، كه در اغلب كتاب های تفسیر و حدیث و تاریخ نزول آن را درحق اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ می دانند .
سیوطی در تفسیر این آیه به اسناد خود از ابن عباس نقل می كند: هنگامی كه این آیه : » قُلْ لا اَسألُكُمْ عَلَیهِ اَجراً اِلّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُربی « بر پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ نازل شد، صحابه عرض كردند: ای رسول خدا! خویشاوندان تو كیانند كه مودت آنان بر ما واجب است؟
حضرت ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: » علی و فاطمه و دو فرزندان او«[7]
در خطبه ای كه امام حسن ـ علیه السّلام ـ بعد از شهادت امیر المومنین ـ علیه السّلام ـ ایراد كردند، بعد از حمد وثنای الهی فرمود: » ... و أنا من أهل البیت الذی افترض الله مودّتهم علی كلّ مسلم، فقال تبارك و تعالی : » قُلْ لا اَسألُكُمْ عَلَیهِ اَجراً اِلّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُربی وَ مَن یَقْتَرف حسنه نَزد لَهُ فیها حَسَناً « فاقتراف الحسنه مودّتنا أهل البیت؛ ... و من از أهل بیتی هستم كه خداوند مودّت آنان را بر هر مسلمانی واجب نموده است پس خداوند تبارك و تعالی فرمود: » قُلْ لا اَسألُكُمْ « انجام كار نیك مودت ما اهل بیت است. «
امام صادق ـ علیه السّلام ـ به أبی جعفر احول فرمود: » چه می گویند اهل بصره در این آیه : » قُلْ لا اَسألُكُمْ عَلَیهِ اَجراً اِلّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُربی ؟«
عرض كرد: فدایت گردم، آنان می گویند: این آیه درشأن خویشاوندان رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ است. حضرت فرمود: » دروغ می گویند تنها در حق ما اهل بیت علی و فاطمه و حسن و حسن اصحاب كسا نازل شده است. « [8]
می دانیم كه حصر این روایات اضافی است نه حقیقی، و لذا شامل بقیه ی امامان نیز می شود.
دوستی اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ در روایات
در روایات فریقین همانند قرآن كریم به طور صریح بر محبّت اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ تأكید شده است كه به برخی از آنها اشاره می كنیم:
1. وادار نمودن بر دوستی اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ
رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ می فرمایند: » ادبّوا أولادكم علی ثلاث خصال: حبّ نبیّكم، و حبّ أهل بیته، و قراءه القرآن؛، [9] اولاد خود را بر سه خصلت تربیت كنید: دوستی پیامبرتان، دوستی اهل بیتش، و قرائت قرآن. «
امیر المومنین ـ علیه السّلام ـ فرمود: » أحسن الحسنات حبّنا، و أسوأالسیئات بغضنا؛ [10] بهترین نیكی ها حبّ ما، و بدترین بدی ها بغض ما اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ است. «
2. دوستی اهل بیت دوستی رسول خداست.
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: » أحبّوا الله لما یغذوكم من نعمه، و أحبّونی لحبّ الله، و أحبّوا أهل بیتی لحبّی؛ [11] خدا را دوست بدارید به جهت آن كه از نعمت هایش به شما روزی می دهد و مرا نیز به جهت دوستی خدا دوست بدارید، و اهل بیتم را به جهت دوستی من دوست بدارید. «
زید بن ارقم می گوید: در خدمت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ بودم كه دیدم فاطمه زهرا ـ علیها السّلام ـ داخل حجره ی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ شد ، در حالی كه با او دو فرزندش حسن و حسین بودند، و علی ـ علیه السّلام ـ نیز پشت سر آنان وارد شد، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ به آنان نظر كرده و فرمود: » من أحبّ هولاء فقد أحبّنی، و من ابغضهم فقد أبغضنی؛ [12] هر كس اینان را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر كس كه اینان را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است. «
امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: » من عرف حقّنا و أحبّنا فقد أحبّ فقد احبّ الله تبارك و تعالی؛[13] هر كس حق ما را شناخته و ما را دوست بدارد در حقیقت خداوند تبارك و تعالی را دوست داشته است. «
3. حب اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ اساس ایمان است
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: » أساس الاسلام حبّی و حبّ أهل بیتی؛ [14] اساس اسلام، دوستی من و اهل بیت من است «
و نیز فرمود: » لكلّ شیء أساس، و أساس الاسلام حبّنا أهل البیت؛ [15] برای هر چیزی اساسی است و پایه ی اسلام حبّ ما اهل بیت است.«
4. حبّ اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ عبادت است:
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: » حبّ آل محمد یوماً خیر من عباده سنه ، و من مات علیه دخل الجنّه؛ [16] یك روز دوستی آل محمد، بهتر از یك سال عبادت است، و كسی كه بر آن دوستی بمیرد داخل بهشت می شود. «
5. دوستی اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ نشانه ی ایمان است:
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: » لا یومن عبد حتی أكون أحب الیه من نفسه, و أهلی أحبّ الیه من أهله و عترتی أحب إلیه من عترته و ذاتی أحب الیه من ذاته؛ [17] هیچ بنده ای ایمان كامل پیدا نمی كند، مگر در صورتی كه من دوست داشتنی تر نزد او از خودش باشم، و نیز اهل بیتم از اهلش محبوب تر، و عترتم از عترتش دوست داشتنی تر و ذاتم از ذاتش محبوب تر باشد. «
6. دوستی اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ نشانه پاكی ولادت
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ اشاره به علی ـ علیه السّلام ـ كرد و فرمود: » أیّها الناس امتحنوا أولادكم بحبّه، فانّ علیّاً لا یدعو الی ضلاله، و لا یبعد عن هدی، فمن أحبّه فهو منكم، و من أبغضه فلیس منكم؛ [18] ای مردم! اولاد خود را به دوستی علی امتحان نمایید، زیرا او شما را گمراه نمی كند و از هدایت دور نمی سازد. پس هر یك از اولاد شما كه علی را دوست بدارد از شماست، و هر كدام كه او را دشمن بدارد از شما نیست. «
امیر المومنین ـ علیه السّلام ـ فرمود: در وصیّتی كه پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ به اباذر كرده آمده است: » یا اباذر! من أحبّنا أهل البیت فلیحمد الله علی أول النعم.
قال: یا رسول الله! و ما أول النعم؟ قال: طیب الولاده، انّه لا یحبّنا الّا من طاب مولده؛ [19] ای اباذر! هر كس ما اهل بیت را دوست دارد باید بر اولین نعمت، خداوند را ستایش نماید. ابوذر عرض كرد: ای رسول خدا اولین نعمت چیست؟ فرمود: نیكی ولادت، زیرا دوست ندارد ما را مگر كسی كه ولادتش پاك است. «
7. سوال ار دوستی اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ در روز قیامت:
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: أول مایُسأل عنه العبد حبّنا أهل البیت؛ [20] اولین چیزی كه در روز قیامت از بنده سوال می شود، دوستی ما اهل بیت است. «
و نیز فرمود: » لا تزول قدما عبدٍ یوم القیمه حتّی یسأل عن أربع: عن عمره فیما أفناه، و عن جسده فیما أبلاه، و عن ماله فیما أنفقه و من أین كسبه، و عن حبّنا أهل البیت؛ [21] روز قیامت بنده قدم از قدم بر نمی دارد تا آن كه از چهار چیز سوال شود: از عمرش كه در چه راهی صرف كرده، و از بدنش كه در چه راهی به كار گرفت، و از مالش كه در چه راهی خرج كرده و از كجا به دست آورده است، و از دوستی با اهل بیت. «
ادلّه خاص
روایاتی كه تا كنون ذكر شد، اشاره به دوستی مجموعه اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ داشت؛ دسته ای دیگر از روایات، اشاره به دوستی و محبّت برخی از اهل بیت دارد كه به تعدادی از آنها نیز اشاره می كنیم:
1. امام علی ـ علیه السلام ـ
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: » برائه من النار حبّ علیّ ؛ [22] تنها راه دوری از آتش جهنم، دوستی علی ـ علیه السّلام ـ است. «
و نیز فرمود: » یا علی! طوبی لمن احبّك و صدق فیك، و ریل لمن أبغضك و كذب فیك؛ [23] ای علی: خوشا به حال كسی كه تو را دوست داشته و در حق تو صادق باشد، و وای بر كسی كه تو را دشمن داشته و در حقّ تو كاذب باشد. «
أم سلمه از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ نقل می كند كه فرمود: » لا یحبّ علیاً منافق، و لا یبغضه مومن؛ [24] منافق، علی ـ علیه السّلام ـ را دوست ندارد و مومن او را دشمن ندارد. «
امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمود: » والذی فلق الحبه و برألنسمه، انّه لعهد النّبی الأمّی الیّ: انّه لا یحبّنی الّا مومن، ولا یبغضنی الّا منافق؛ [25] قسم به كسی كه دانه را شكافت، و انسان را آفرید، هر آینه عهدی است از پیامبر امی به من: كه دوست ندارد مرا مگر مومن، و دشمن ندارد مرا مگر منافق. «
2. فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ
رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ می فرمایند: » فاطمه بضعه منّی، من أغضبها فقد أغضبنی؛ [26] فاطمه پاره ی تن من است: هر كس او را به غضب آورد، مرا خشمگین كرده است. «
از عایشه سوال شد: كدامین شخص از زنان نزد رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ محبوب تر بوده است؟ گفت: فاطمه. سوال شد: از مردان؟ گفت: همسرش.[27]
3. امام حسن و حسین ـ علیهما السّلام ـ :
پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: » هذان ابنای الحسن و الحسین، ألّلهم انّی أُحبّهما، أللهم فأحبهما و أحبّ من یُحبّهما؛ [28] این دو فرزندان من حسن و حسین اند، بار خدایا من آنان را دوست دارم. بار خدایا! تو نیز آنان و هر كس كه آنان را دوست دارد، دوست بدار. «
و نیز فرمود: » الحسن و الحسین ریحانتای؛ [29] حسن و حسین دو دسته گل من هستند.»
پی نوشتها :
[1] . لسان العرب، ج11، ص 27 ـ 28، ماده ی اهل ، مفردات راغب ماده ی اهل.
[2] . مستدرك حاكم، ج3، ص 158، ح 4705، السنن الكبری، ج 7، ص 63.
[3] . خوارزمی، مقتل الامام حسین، ج 1،ص 184.
[4] . صحیح مسلم، ج 4، ص 1883، ح 2424، كتاب فضائل الصاحبه.
[5] . مسند احمد، ج 1، ص 185.
[6] . شوری ( 42 ) ، آیه 23.
[7] . در المنثور ، ج 6، ص 7؛ مستدرك حاكم، ج 3، ص 172؛ مجمع الزوائد، ج9، ص 168 و كشاف، ج4، ص 219 و ... .
[8] . كافی، ج8، ص 79، ح66؛ قرب الاسناد، ص 128.
[9] . كنزالعمال، ج 16، ص 456، ح 45409؛ فیض القدیر، ج 1، ص 225، ح 331.
[10] . غررالحكم، ج 1، ص 211، ح 3363.
[11] . سنن ترمذی، ج 5، ص 664، ح 3789؛ مستدرك حاكم، 3، ص 150.
[12] . امام حسین ـ علیه السّلام ـ از تاریخ دمشق، ج 91، ص 126.
[13] . كافی، ج8، ص 112، ح 98.
[14] . كنز العمال، ج 12، ص 105، ح 34206؛ در المنثور، ج 6، ص 7.
[15] . المحاسن، ج 1، ص 247 ح 461.
[16] . نورالابصار، ص 127؛ كافی، ج 2، ص 46، ح 3.
[17] . المعجم الكبیر، ج7، ص 86، ح6416؛ امالی صدوق، ص 274، ح 9.
[18] . ترجمه امام علی ـ علیه السّلام ـ از تاریخ دمشق، ج 2، ص 225، ح 730.
[19] . امالی صدوق، ص 455.
[20] . عبون اخبار الرضا ـ علیه السّلام ـ ج 2، ص 62، ح 258.
[21] . المعجم اكیبیر، ج11، ص102، ح 11177.
[22] . مستدرك حاكم ، ج2، ص 241.
[23] . همان، ج3، ص 135.
[24] . سنن ترمذی، ج5، ص 635، ح 3717؛ جامع الصول ، ج8، ص 656، ح 6499و ... .
[25] . صحیح مسلم، ج1، ص 86، ح 131، سنن ترمذی، ج 5، ص 643 و ... .
[26] . صحیح بخاری، ج5، ص 92؛ صحیح مسلم، ج4، ص 1902.
[27] . سنن , ترمذی, ج5, ص 701, ح 3874.
[28] . صحیح بخاری، ج5، ص 100 ـ 101، ح 235؛ سنن ترمذی، ج5، ص 656 و سند احمد، ج2، ص 446.
[29] . صحیح بخاری 102.5 ح241؛ سنن ترمذی، ح5، ص657، ح3770 و مسند احمد، ج2، ص 85 .
اندیشه قم
