تايپك شيعه شناسي

برش هایی کوتاه از زندگی خانوادگی علامه محمدحسین طباطبایی این نوشته شاید گاهی و جاهایی با داستان اشتباه گرفته شود اما داستانی وجود ندارد. آن چه هست یا در واقع آن چه سعی بر آن بوده است؛ روآیتی ساده، قابل تعقیب و قابل دسترسی از مستنداتی است که درباره زندگی علامه سید محمدحسین طباطبایی وجود دارد.
*
یک روز وقتی در نحو به «سیوطی» رسیده بودند، استاد از آنها امتحان گرفت و او رد شد. وقتی کاغذش را می گرفت، استاد بدون این که او را نگاه کند، گفت: «پسرجان! وقت خودت و من را ضایع کردی.» محمدحسین سرخ شد. کاغذ را پشتش قایم کرد و از مدرسه آمد بیرون. از خودش بدش می آمد. فکر کرد آدم چه قدر باید بی همت باشد، بی رگ باشد که چنین حرفی به او بزنند. نمی توانست آرام بگیرد یا برود بنشیند خانه. رفت بیرون شهر. شاید توی همان تپه هایی که همه شان سبز بودند، و بعدها گفت که آن جا «به عملی مشغول شد.» وقتی برگشت شهر، دوباره رفت سراغ درس و مدرسه، و خواند. طوری می خواند که انگار دنیا به آخر رسیده. به قول خودش: «با هر خودکشی ای که بود» می خواند و حل می کرد و می نوشت. تا آخر همین طور بود و تا آخر، تا وقتی زنده بود، برای کسی نگفت آن روزها، آن گوشه دور از شهر، به چه عملی مشغول بوده. جواب همه آن هایی که پرسیده بودند هم یک چیز بود: «عنآیت خداوندی دامن گیرم شد و عوضم کرد.»
*
دختر، نوه عمه محمدحسین است. الان محمدحسین بیست ودو سالش است، پس قمرسادات، این نوه عمه باید هفده هجده سال را داشته باشد. دده می گوید: «از خداشان هم هست که دخترشان را بدهند به تو. سید اولاد پیغمبر نیستی، که هستی. جمال نداری، که داری، هزار الله اکبر، این چشم ها مثل دریا. ملک و زمینت هم که شکر خدا محفوظ است دست حاج آقا. از آنها می گیری زندگیت را راه می اندازی.» اما محمدحسین ملک و زمینش را نگرفت.
*
قمرسادات گفت: «شما چرا این قدر ناراحت می کنید خودتان را؟ پول نمی دهند، خب ندهند. بالاخره یک مقدار اثاثیه داریم. این ها را می فروشیم، خرج سفرمان درمی اید.» اثاثیه همان جهاز قمرسادات بود؛ چینی های خوش گل لب طلایی، طلاهای ریز و درشت 24 عیار... حالا چند صد تومان پول داشتند که می توانستند بدهند خرج کجاوه و کاروان و خورد و خوراک تا برسند به نجف.
توی نجف پیدا کردن خانه ای که بتوانند در آن زندگی کنند و اجاره اش هم با پول بخور و نمیر آنها جور دربیاید آسان نبود. بالاخره خانه ای پیدا کردند. می گفتند تا یک سال پیش، عالمی به اسم سیدابوالحسن اصفهانی آن جا می نشسته. خانه بزرگ بود و قمرسادات تعجب می کرد که چه طور با این اجاره چنین خانه ای به آنها داده اند. نجف گرم بود، با بادهای داغ و خشک. زمین تا آسمان با تبریز فرق می کرد. روزهای اول همه شان دچار غم غربت شده بودند.
*
کتاب جلویش باز است و او سرش را فرو کرده توی آن و ابروهایش را کشیده به هم. مطلب، باریک و حساس است، اما نمی داند چرا حواسش یک دفعه می رود پی جعبه ای که او و قمرسادات پس اندازشان را آن جا می گذارند، چند روز قبل آن هم تمام شد، چون الان دو سه ماه است که از تبریز پولی برایشان نرسیده. قمرسادات تودار است. چیزی نمی گوید، چون نمی خواهد تو شرمنده شوی. اما تا کی؟ تا کی می توانی این طور سر کنی؟ بدون پول، بدون اتاق گرم. آن زن و بچه چه گناهی کرده اند؟ انگار کسی در می زند. مرد قد بلندی پشت در بود که موها و ریش حنایی رنگ داشت. محمدحسین او را نمی شناخت. مرد گفت «من شاه حسین ولی هستم. خدای تبارک و تعالی می فرماید در این هجده سال، کی تو را گرسنه گذاشتم که درس و مطالعه را رها کردی و به فکر روزی افتادی؟ خداحافظ شما.»
*
چرا گفت در این هجده سال؟ از کی و چی را حساب می کرد؟ سن او که الان بالای سی سال است. از علوم دینی خواندنش هم که بیست و پنج سال، آن قدرها می گذرد، نجف هم که ده سال پیش آمده... عقلش به جایی قد نداد. چند روز بعد، نامه ای از تبریز آمد. نوشته بودند اوضاع طوری است که نمی شود پول فرستاد عتبات. نوشته بودند زمین ها کسی را می خواهد که بالا سرشان باشد و این که بهتر است برگردند و... چند اسکناس که از لابه لای نامه افتاد جلو پای محمدحسین آن قدر بود که بتوانند قرضی را که داشتند بدهند و تهش خرج برگشتنشان به تبریز هم بماند. با وجود سختی هایی که در این ده سال کشیده بودند، دلشان نمی خواست برگردند. محمدحسین و محمدحسن که دلشان نمی خواست، اما قمرسادات شاید تبریز را بیش تر دوست داشت او چیزی نمی گفت. می گفت: «طوری باشد که شما از درس و مطالعه نیفتید.»
*
محمدحسین برگشت تبریز سر آن ملک آبا و اجدادی در روستای شادآباد. شادآبادی ها از کارهای این طلبه تازه وارد که بعد فهمیدند مجتهد است تعجب و ذوق می کردند. او به کشاورزهایی که دستشان تنگ بود پول می داد و قبض می گرفت. قرار این بود که آنها بعد از دو فصل برداشت محصول، قرضشان را بدهند. اگر می دادند که چه بهتر؛ اگر نمی دادند محمدحسین قبض را پس می داد و بدهی را می بخشید.
*
او وقتی نجف بود، عادت داشت بعد از نماز صبح برود بیرون شهر قدم بزند. بیش تر می رفت قبرستان شهر. در تبریز هم همین کار را می کرد. امروز وقتی داشت بین قبرها راه می رفت، یکی از آنها توجهش را جلب کرد. از ظاهر قبر معلوم بود که مال یک آدم حسابی است و وقتی سنگش را خواند دید بعد از کلی القاب و احترامات، نوشته «شاه حسین ولی». همان بود که در نجف آمده بود دم در خانه. اما تاریخ فوتش سیصد سال پیش بود. محمدحسین نشست و نوک انگشت هایش را کشید روی سنگ قبر. گفت: «خیلی وقت است فهمیده ام چرا گفته بودی در این هجده سال... آن موقع هجده سال بود که این لباس ها، این عبا، عمامه تن من بود.»
*
باغچه های بزرگی که محمدحسین آن جا همه چیز را به همه چیز پیوند زده بود و گل و گیاه های عجیب از کار درآورده بود؛ هفت جور یاسمن، چهار جور انگور و انگور دیگری که فقط برگش شبیه انگور بود و زردآلو می داد و بچه ها آن را مثل یکی از افتخارات خانوادگی به همه نشان می دادند.
کاش می توانست به قمرسادات بگوید که دیگر بی طاقت شده و دوست دارد برود قم یا هر جای دیگری که بشود بیش تر از اینها درس خواند، درس داد، بحث کرد و نوشت، اما هر بار که صورت قمرسادات را می دید سست می شد.
بالاخره به حرف آمد و گفت: «هر جا شما بروید ما هم می اییم.»
*
در قم یک اتاق دراز بیست متری اجاره کردند که قمرسادات وسطش را پرده زد که بشود یک طرف آشپزی کرد. صاحب خانه هم همان جا زندگی می کرد؛ ساختمان آن طرف حیاط. یکی دو ماه اول خیلی سخت گذشت. آب قم شور بود، میوه کم و گران و درخت ها از آن هم کم تر و همه خاک گرفته. برای آنها که از باغ و سبزه تبریز و بریز و بپاش آن خانه درندشت آمده بودند، کمی طول می کشید به این چیزها عادت کنند.
*
آیت الله حجت مجاور مدرسه قدیمی، چند هزار متر زمین خریده بود و قصد داشت مدرسه را بزرگ کند و چیزی بسازد به سبک مدرسه های اسلامی قدیم که مسجد، محل درس، کتابخانه، سرداب و آب انبار و حجره های زیادی داشته باشد. اما نقشه هایی که برایش کشیده بودند، چه این جا توی قم و چه آنهایی که از تهران آمده بودند، به دلش نمی نشست. ماجرا در تمام قم پیچیده بود. به همین خاطر، طلبه های مدرسه یک روز صبح وقتی شنیدند سیدی از تبریز آمده و نقشه ای کشیده که آقای حجت پسندیده اند، دلشان می خواست یک جوری سر دربیاورند که او چه طور آدمی است، چه شکلی است چند روز بعد، چیزهای عجیب تری شنیدند: این که او در ریاضیات و فلسفه و فقه و اصول استاد است. روزهای اول فقه و اصول درس می داده، اما حالا آن را تعطیل کرده و دارد در یک مسجد، فلسفه و تفسیر قرآن درس می دهد. گفته در حوزه علمیه قم بحمدالله آدم هایی که فقه و اصول تدریس کنند به حد کافی هستند، اما فلسفه و تفسیر نه.
*
حاج آقا تا خانم نیاید شروع نمی کند. دیشب نجمه سادات غذا پخته بود. کوکوی سبزی. چون مادر می گوید باید کم کم خانه داری یاد بگیرد، و وقتی آقاجون اولین لقمه را گذاشت توی دهانش، پرسید: «حاج آقا، عیب این کوکو کجاست؟» کوکو شور شده بود. نجمه سادات می دانست. حاج آقا چیزی را که توی دهانش بود مزمزه کرد، سرش را تکان داد و گفت: «به به! به به! هیچ ایرادی ندارد. دختر من اصلاً ایراد ندارد.» قمرسادات خندید. گفت: «گیز چی دده سی تعریف الدی جره دای سی اُنی آلا!» چند ماه بعد نجمه سادات را به عقد علی قدوسی درآوردند.
*
گاهی که قمرسادات می گوید: «روح حاج آقا مثل گل بنفشه است. به اشاره ای پژمرده می شود.» نجمه می خندد. اما انگار او بهتر از دیگران حاج آقا را می شناسد. تابستان امسال وقتی نجمه صبح آمده بود توی حیاط برای شستن دست و صورتش، دید حاج آقا دارد قدم می زند. نجمه برگشت بالا و وقتی داشت می رفت سمت آشپزخانه، چشمش افتاد توی اتاق که درش نیمه باز بود. آقاجون آن جا بود. داشت نماز می خواند. نجمه تقریباً مطمئن بود که پدرش هنوز توی حیاط است. رفت آشپزخانه. قمرسادات داشت مربای به می ریخت توی پیاله های چینی. نجمه گفت: «خان جون، من رفتم توی حیاط دست و صورتم را بشورم، حاج آقا داشتند قدم می زدند. اما الان که از جلوی اتاق جلویی رد شدم، دیدم آنجا بودند. نماز می خواندند!» قمرسادات گفت: «مگر نشنیده ای، دخترم؟ مؤمن این طوری است. وقتی نماز می خواند که می خواند. وقتی نمی خواند هم ملائکه جای او می خوانند.»
*
خواهر شوهر نجمه سادات از این که او مثل بچه ها دست می انداخت گردن آقاجون و دور اتاق با هم می چرخیدند تعجب می کرد. می گفت: «خوش به حالت!» نمی دانست آقاجون برای او نقشه گل دوزی هم می کشد. با ذوق و شوق یک بچه ، چهارزانو می نشیند و نقاشی می کند؛ یک گل سرخ و یک انگور که به هم پیچیده اند این طرف، و یک گل سرخ و یک انگور دیگر آن طرف، و نجمه هر چه اصرار می کند روی شاخه انگور یک پرنده هم باشد، آقاجون قبول نمی کند. می گوید: «من پرنده و حیوان و این چیزها نمی کشم.»
*
عبدالباقی می گفت: او، نورالدین و نجمه می توانند نوبتی بنشینند و مراقب حال مادر باشند. همین کار را کردند، اما حاج آقا با هر سه آنها می نشست. همه چیز را گذاشته بود کنار. کتاب و کاغذها توی اتاق جلویی پهن بودند، اما دو هفته بود دست نخورده بود به آنها. تا آن موقع، نجمه دیده بود که پدرش فقط روزهای عاشورا کار را تعطیل می کند. حتی می دانست هر صفحه تفسیر را که می نویسد بدون نقطه است. نقطه ها را بعد می گذارد، چون این طوری هر صفحه، یکی دو دقیقه جلو می افتد. یک روز یکی از آقایان علما که آمده بود خانه، حاج آقا را ملامت کرد. گفت: «چرا همه چیز را رها کرده اید نشسته اید این جا؟» محمدحسین سرش را بالا آورد و او را نگاه کرد. شاید هم نکرد. به حال خودش نبود. گفت: «من چهل سال با خانم زندگی کرده ام. امروز بهتر از روز اول بودم همه چیز من مال خانم است.» دو هفته بعد، خانم فوت کرد. محمدحسین می گفت: «من فکر نمی کردم مرگ خانم را ببینم، نبودن او را ببینم.» نجمه می دانست آقاجون هر روز می رود سر خاک. می دانست هنوز کار نمی کند، غذا نمی خورد یا کم می خورد. این را پیرمردی که آورده بودند برای رسیدگی به کارهای خانه و آشپزی، گفت. به نجمه گفت: «شما که مادرتان را از دست دادید، پدرتان را نگذارید از دست برود.»
*
حاج آقا همیشه از خوبی های مادرم می گفتند این که این زن چه قدر در زندگی او سختی کشید و چه قدر چیزی نگفت؛ این که او حتی از قبا و لباس خودش هم خبر نداشت و وقتی خانم یک نواش را می دوخت می داد دستش، او می فهمید قبلی کهنه شده، و چه قدر همیشه اصرار می کرد او این چلوارپوشیدنش را بگذارد کنار و قبای فاستونی بپوشد که برازنده تر است. سرش را تکان می داد و دوباره شروع می کرد: «در تمام این سال ها، نشد کاری بکند که من حتی توی دلم بگویم کاش این کار را نمی کرد. من چه طور می توانم این چیزها را فراموش کنم؟»
*
چشمش افتاد به زخمی که روی مچ حاج آقا بود و تازه بود. دیروز وقتی می رفته سر خاک هنوز هفته ای دو بار می رود سر خاک یک دوچرخه زده بود به او. نجمه مچ پدرش را که چروک و لاغر بود، گرفت. نمی دانست چرا دلش می خواهد گریه کند. گفت: «کاری نکردید؟ چیزی نگفتید؟ اگر خدای نکرده بلایی سرتان...» سرش را انداخت پایین و لبش را گاز گرفت.
منصوره خانم گفت «حاج آقا رفته سراغ جوانک، پرسیده خوب است، سالم است. او هم صدایش را بلند کرده که، درست راه برو عمو!» سرش را آورد نزدیک نجمه. خیلی آرام گفت: «پدرتان هم دست هایش را بلند کرده گفته: «خدا همه ما را به راه درست هدایت کند.»
*
آقای قدوسی می گفت وصف این تفسیر تا لبنان و الازهر مصر رفته. می گفت از قول امام موسی صدر گفته اند که از وقتی «المیزان» به دستش رسیده، کتابخانه اش تعطیل شده و کتاب دیگری نمی خواند. این چیزها را وقتی جلوی محمدحسین می گفتند، روی خوش نشان نمی داد. می گفت: «تعریف نکنید. وقتی تعریف می کنید، خوشم می اید و وقتی آدم خوشش آمد، خلوص و قصد قربتش از بین می رود.»
*
این سال های آخر کم تر از همیشه حرف می زد، کم تر از همیشه غذا می خورد، بیش تر از همیشه راه می رفت و ساعت ها بدون این که خواب باشد چشم هایش را روی هم می گذاشت. وضو می گرفت، رو به قبله می نشست و چشم هایش را می بست. یک روز هم تمام شعرهایش و جزوه ای را که در شرح غزل های حافظ نوشته بود آورد وسط حیاط و سوزاند. چندماه بعد وقتی بهار شد، محمدحسین به مشهد رفت و بیست ودو روز آنجا ماند. آنجا حالش بهتر بود. دیگر نمی گفت: «حالت خواب در چشم هام پیداست.» نمی گفت: «چشم هام پر از خواب است، پر از خاک است.» این روزهای آخر گاهی به هوش بود، گاهی نبود. یک روز یکی از دوستان قدیم که آمده بود دیدنش، پرسید: «آقا، از اشعار حافظ چیزی در نظر دارید؟» او نگاهش کرد. چشم هایش که توی این صورت رنگ پریده، آبی تر شده بودند، برق زدند. خواند: «صلاح کار کجا و من خراب کجا؟» بعد سرش را توی بالش فشار داد و چشم هایش را بست.

پدیدآورنده: حبیبه جعفریان
دیدار آشنا :: آبان 1388 - شماره 109

چرا شیعیان بر تربت سجده می کنند؟ پاسخ: گروهی چنین می پندارند که سجده بر خاک و یا تربت شهیدان، به معنای پرستش بوده و نوعی شرک است.
در پاسخ این پرسش باید یادآور شد که میان دو جمله: السجود للّه و السجود علی الأرض تفاوت روشنی وجود دارد. اشکال یاد شده ، حاکی از آن است که میان این دو تعبیر، فرقی نمی گذارند.
به طور مسلّم، مفاد السجود للّه این است که سجده برای خداست، در حالی که معنای السجود علی الأرض آن است که سجده بر زمین صورت می گیرد و به تعبیر دیگر ما با سجده بر زمین، به خدا سجده می کنیم و اصولاً تمام مسلمانان جهان بر چیزی سجده می کنند در حالی که سجده آنان برای خدا است. تمام زائران خانه خدا بر سنگهای مسجد الحرام سجده می کنند در صورتی که هدف از سجده آنان خدا است.
با این بیان، روشن می شود که سجده کردن بر خاک و گیاه و ... به معنای پرستش آنها نیست بلکه سجود و پرستش برای خدا به وسیله خضوع تا حدّ خاک است، همچنین روشن می شود که سجده برتربت غیر از سجده برای تربت است. از طرفی ، قرآن کریم می فرماید: ولله یسجد من فی السماوات والأرض[۱] هر کس در آسمان ها و زمین است، برای خدا سجده می کند. و نیز پیامبر گرامی می فرماید: جعلت لی الأرض مسجداً وطهوراً [۲] زمین، سجد گاه و مایه پاکیزگی برای من گردیده است
بنابراین، سجده برای خدا با سجده بر زمین و تربت نه تنها کوچکترین منافاتی ندارد که کاملاً سازگار است؛ زیرا سجده کردن بر خاک و گیاه، رمز نهایت خضوع و فروتنی در برابر خدای یگانه است. در اینجا به منظور روشن تر شدن نظریه شیعه، سزاوار است به فرازی از سخنان پیشوای بزرگ خود _ امام صادق علیه السلام _ اشاره نماییم:
هشام بن حکم می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره آنچه سجده بر آنها صحیح است پرسیدم، حضرت فرمود: سجده تنها باید بر زمین و آنچه می رویاند _ جز خوردنیها و پوشیدنی ها_ انجام گیرد. گفتم: فدایت گردم، سبب آن چیست؟ فرمود: سجده، خضوع و اطاعت برای خداوند است و شایسته نیست بر خوردنی ها و پوشیدنی ها صورت پذیرد؛ زیرا دنیا پرستان، بردگان خوراک و پوشاکند، در حالی که انسان به هنگام سجده، در حال پرستش خدا به سر مىبرد، پس سزاوار نیست پیشانی خود را بر آنچه که معبود دنیا پرستان خیره سر است، قرار دهد. و سجده نمودن بر زمین، بالاتر و برتر است؛ زیرا با فروتنی و خضوع در برابر خدای بزرگ، تناسب بیشتر ی دارد.[۳]
این سخن گویا، به روشنی گواه آن است که سجده نمودن بر خاک، تنها بدان جهت است که چنین کاری با توضع و فروتنی در برابر خداوند یگانه، سازگارتر است. در اینجا، پرسش دیگری مطرح می شود که چرا شیعه مقیّد به سجده بر خاک و یا برخی گیاهان است و بر تمام اشیاء سجده نمی کند؟ در پاسخ این سؤال می گوییم: همانگونه که اصل یک عبادت باید از جانب شرع مقدّس اسلام برسد، شرایط اجزاء و کیفیت آنها نیز باید به وسیله گفتار و رفتار بیانگر آن؛ یعنی پیامبر گرامی روشن گردد؛ زیرا رسول خدا، به حکم قرآن کریم، اسوه و نمونه همه انسان های وارسته است. اینک به بیان فرازهایی از احادیث اسلامی که بیانگر سیره و سنّت پیامبر است می پردازیم که همگی حاکی از آن است که پیامبر صلی الله علیه وآله هم بر خاک و هم بر روییدنی ها مانند حصیر سجده می نموده است، درست به همان شیوه ای که شیعه به آن معتقد است:
۱- گروهی از محدّثان اسلامی در کتب صحاح و مسانید خود این سخن پیامبر را بازگو کرده اند که آن حضرت، زمین را به عنوان سجده گاه خود، معرفی نموده است، آنجا که می فرماید: جعلت لی الأرض مسجداً و طهوراً[۴]
زمین، برای من، سجده گاه و مایه پاکیزگی قرار داده شده است.از کلمه جعلکه در اینجا به معنای تشریع و قانون گذاری است، به خوبی روشن می شود که این مسأله، یک حکم الهی برای پیروان آیین اسلام است. و بدین سان، مشروع بودن سجده بر خاک و سنگ و دیگر اجزاء تشکیل دهنده سطح زمین ، به ثبوت می رسد.
۲- دسته ای از روایات، بر این نکته دلالت دارند که پیامبر گرامی ، مسلمانان را به پیشانی نهادن بر خاک به هنگام سجده، فرمان می داد، چنانکه امّ سلمه (همسر پیامبر) از آن حضرت روایت می کند که فرمود: ترّب وجهک الله [۵]
رخسار خود را برای خدا بر خاک بگذار. و از واژه ترب در سخن پیامبر، دو نکته روشن می شود؛ یکی آن که باید انسان به هنگام سجده ، پیشانی خود را بر روی تراب؛ یعنی خاک بگذارد و دیگر آن که این رفتار، به علّت امر به آن ، فرمانی است لازم الاجرا ، زیرا کلمه ترّب از ماده تراب به معنای خاک گرفته شده و به صورت صیغه امر، بیان گردیده است.
۳- رفتار پیامبر گرامی در این مورد ، گواه روشن دیگر و روشنگر راه مسلمانان است. وائل بن حجر می گوید:
آنگاه که پیامبر سجده می نمود، پیشانی و بینی خود را بر زمین می نهاد.[۶] انس بن مالک و ابن عباس و برخی از همسران پیامبر مانند عایشه و ام سلمه و گروه بسیاری از محدّثان چنین روایت کرده اند:کان رسول الله (صلی الله علیه وآله) یصلّی علی الخمره[۷] پیامبر، بر خمره که نوعی حصیر بود و از لیف درخت خرما ساخته می شد، سجده می نمود. ابو سعید از صحابه رسول خدا می گوید:
به محضر پیامبر وارد شدم در حالی که بر حصیری نماز می گذارد.[۸] این سخن، گواه روشن دیگری بر نظریه شیعه است مبنی بر این که سجده بر آنچه از زمین می روید، در صورتی که خوردنی و پوشیدنی نباشد، جایز است.
۴- گفتار و رفتار صحابه و تابعان پیامبر نیز گویای سنّت آن حضرت است: جابر بن عبدالله انصاری می گوید: با پیامبر گرامی نماز ظهر می گزاردم ، مشتی سنگریزه برگرفته ، و در دست خود نگه می داشتم تا خنک شود و به هنگام سجده بر آنها پیشانی گذاردم و این به خاطر شدت گرما بود. سپس راوی می افزاید: اگر سجده بر لباسی که بر تن داشت جایز بود، از برداشتن سنگریزه ها و نگهداری آنها، آسان تر بود. ابن سعد (متوفای ۲۰۹) در کتاب خود الطبقات الکبری چنین می نگارد: کان مسروق إذا خرج یخرج بلبنه یسجد علیها فی السّفینه.[۹]
مسروق بن اجدع ، به هنگام مسافرت، خشتی را با خود بر می داشت تا در کشتی بر آن سجده نماید. لازم به تذکر است که مسروق بن أجدع ، یکی از تابعین پیامبر و اصحاب ابن مسعود بوده است و صاحب الطبقات الکبری وی را جزء طبقه او از اهل کوفه پس از پیامبر و از کسانی که از ابوبکر و عمر و عثمان (لعنه الله علیهم) و علی (علیه السلام) و عبدالله بن مسعود ، روایت نموده اند ، به شمار آورده است. این سخن روشن، بی پایگی گفتار کسانی را که همراه داشتن قطعه ای تربت را شرک و بدعت می پندارند، اثبات می کند و معلوم می گردد که پیشتازان تاریخ اسلام نیز، بدین کار مبادرت می ورزیدند.[۱۰]
نافع می گوید: إنّ ابن عمر کان إذا سجد و علیه العمامه یرفعها حتّی یضع جبهته بالأرض.[۱۱] عبدالله بن عمر به هنگام سجده، دستار خود را بر می داشت تا پیشانی خود را بر زمین بگذارد. رزین می گوید: علی بن عبدالله بن عباس به من نوشت: لوحی از سنگ های کوه مروه را برای من بفرست تا بر آن سجده نمایم.[۱۲]
۵- از سوی دیگر، محدّثان اسلامی روایاتی را آورده اند حاکی از آن که پیامبر گرامی کسانی را که به هنگام سجده، گوشه دستار خود را بین پیشانی خود و زمین قرار می دادند، نهی نموده است. صالح سبایی می گوید: پیامبر گرامی ، شخصی را در حال سجده کنار خود مشاهده فرمود، در حالی که بر پیشانی خود، دستار بسته بود، پیامبر (صلی الله علیه وآله) عمامه را از پیشانی وی کنار زد.[۱۳]
عیاض بن عبدالله قرشی می گوید: رسول خدا مردی را در حال سجده مشاهده فرمود که بر گوشه عمامه خود سجده می نمود، به وی اشاره کرد که دستار خود را بردار، و به پیشانی او اشاره فرمود.[۱۴]
از این روایات نیز به روشنی معلوم می گردد که لزوم سجده بر زمین ، در زمان پیامبر گرامی ، امری مسلّم بوده است، تا جایی که اگر یکی از مسلمانان، گوشه دستار خود را روی زمین قرار می داد تا پیشانی خود بر زمین نگذارد، مورد نهی رسول خدا قرار می گرفت.
۶- پیشوایان معصوم شیعه که از طرفی _ بنابر حدیث ثقلین _ قرین جدایی ناپذیر قرآن و از سوی دیگر اهل بیت پیامبرند، در سخنان خود به این حقیقت، تصریح نموده اند: السجود علی الأرض فریضه و علی الخمره سنّه[۱۵]
سجده بر زمین، حکم الهی و سجده بر حصیر، سنّت پیامبر است. و در جای دیگر می فرماید: جایز نیست سجده نمودن جز بر زمین و آنچه می رویاند مگر خوردنی ها و پوشیدنی ها.[۱۶]

نتیجه

از مجموع دلایل یاد شده، به روشنی معلوم گردید که نه تنها روایات اهل بیت پیامبر، بلکه سنّت رسول خدا و رفتار صحابه و تابعان آن حضرت، بر لزوم سجده کردن بر زمین و آنچه از آن می روید (مگر خوردنی ها و پوشیدنی ها) گواهی می دهد. علاوه بر آن، قدر مسلّم آنست که سجده نمودن بر اشیای یاد شده جایز است در حالی که جایز بودن سجده بر سایر چیزها، مورد تردید و اختلاف است، بنابراین، به مقتضای احتیاط _ که راه نجات و رستگاری است _ سزاوار است در هنگام سجده کردن، به همین اشیای یاد شده اکتفا شود. در پایان یادآور می شویم که این بحث، یک مسأله فقهی است و اختلاف میان فقهای اسلامی در این گونه مسائل فرعی ، فراوان به چشم می خورد، ولی یک چنین اختلاف فقهی نباید موجب نگرانی گردد؛ زیرا این گونه اختلافات فقهی ، در میان چهار مذهب اهل سنّت نیز به وفور دیده می شود به عنوان مثال، مالکی ها می گویند: گذاشتن بینی بر سجدگاه، مستحب است درحالی که حنابله آن را واجب می دانند و ترک آن را از موجبات باطل شدن سجده می شمارند.[۱۷]

پي نوشتها :

[۱] - رعد: ۱۵.
[۲] - صحیح بخاری، کتاب الصلوه، ص۹۱.
[۳] - بحار الانوار، ج۸۵، ص۱۴۷، به نقل از علل الشرایع.
[۴] - سنن بیهقی، ج۱، ص۲۱۲، (باب التیمم بالصعید الطیّب)؛ صحیح بخاری، ج۱، کتاب الصلاه، ص۹۱، اقتضاء الصراط المستقیم (ابن تیمیّه)، ص۳۳۲.
[۵] - کنز العمال، ج۷، حلب، ص۴۶۵، ح۱۹۸۰۹، کتاب الصلوه، السجود وما یتعلق به.
[۶] - احکام القرآن، (جصّاص حنفى)، ج۳، ص۲۰۹، طبع بیروت، باب السجود علی الوجه.
[۷] - سنن بیهقی، ج۲، ص۴۲۱، کتاب الصلوه، باب الصلوه علی الخمره.
[۸] - سنن بیهقی، ج۲، ص۴۲۱، کتاب الصلوه، باب الصلوه علی الحصیر.
[۹] - الطبقات الکبری، ج۶، ص۷۹، ط بیروت، در احوالات مسروق ابن أجدع.
[۱۰] - برای آگاهی بیشتر به شواهد دیگر، به کتاب سیرتنا، نگارش علامه امینی، مراجعه شود.
[۱۱] - سنن بیهقی، ج۲، ص۱۰۵، ط۱ (حیدر آباد دکن)، کتاب الصلوه، باب الکشف عن السجده فی السجود.
[۱۲] - ازرقی، اخبار مکه، ج۳، ص۱۵۱.
[۱۳] - سنن بیقی، ج۲، ص۱۰۵.
[۱۴] - سنن بیقى،ج۲، ص۱۰۵.
[۱۵] - وسائل الشیعه، ج۳، ص۵۹۳، کتاب الصلوه، ابواب ما یسجد علیه، حدیث ۷.
[۱۶] - وسائل الشیعه، ج۳، ص۵۹۱، کتاب الصلوه، ابواب ما یسجد علیه، حدیث ۱.
[۱۷] - الفقه علی المذهب الأربعه، ج۱، ص۱۶۱، طبع مصر، کتاب الصلوه، مبحث السجود

منبع:پایگاه اطلاع رسانی سبطین

بررسي تأثير عقايد مذهب شيعه بر ارتباطات فضايي مساجد شيعي

قسمت دوم

بررسي ارتباطات فضايي مساجد شيعي با تأکيد بر عقايد شيعه

انسان شيعي با پايبندي به اصول و عقايد مذهب تشيع، خود را ملزم به رعايت و توجه به آن مي دانسته است و لذا معماري مسجد، به دليل موضوعيت خاص معنوي و روحاني اش، از روح و ماهيت تشيع سرشار است؛ به طوري که در هر دو بعد کالبدي (ايوان، حياط مرکزي، حوض، ارتباطات فضايي و نحوه ي حرکت و...) وحسي ـ معنوي (نور، رنگ، تزيينات، رقوم مقدس و...) مساجد اثرگذار بوده است، که در اين مقاله، جهت محدود کردن پژوهش و گرفتن نتيجه اي مطلوب تر، چگونگي ارتباطات فضايي و نحوه ي حرکت در مساجد بررسي مي گردد.
مساجد بررسي شده با توجه به موقعيت هاي مختلف اقليمي، سازه اي، زماني و مکاني در ايران و ساير کشورهاي اسلامي انتخاب گشته اند. از آنجايي که مذهب تشيع در ايران در دوره صفوي از جايگاه مهم تري برخوردار مي گردد، مساجد اين دوره از لحاظ موقعيت زماني انتخاب و از لحاظ تنوع اقليمي و مکاني در چهار اقليم سرد، معتدل و مرطوب، گرم و خشک و گرم و مرطوب بررسي مي گردند. در اقليم گرم و مرطوب جنوب کشور، اهل تسنن درصد بيشتري از افراد را تشکيل مي دهند و مساجد اهل سنت از اهميت بيشتري برخوردارند. (قباديان، 1373، ص 215)؛ از اين رو مساجد انتخابي در اين اقليم، از دسته ي مساجد اهل سنت در دوره صفويه و پس از آن هستند و جهت بررسي دقيق تر و مقايسه با مساجد شيعي، ارتباطات فضايي اين مساجد نيز بررسي گشته است، از طرفي با توجه به پيشينه کهن معماري ايران و غلبه ي مذهب تشيع در اين کشور نسبت به ساير کشورها مساجد اين کشور، همواره الگويي جهت ساخت مساجد در ساير کشورهاي اسلامي و علي الخصوص کشورهاي شيعه نشين مي باشند(پيرنيا، 1383). در انتخاب مساجد در ساير کشورهاي اسلامي نيز چنين تنوع اقليمي، سازه اي، زماني و مکاني در نظر گرفته شده و در 24 گروه مختلف از مساجد شيعه وسني دسته بندي شدند( بهوميل پروچازکا، 1373)، سپس جهت اخذ نتيجه اي واضح تر، از هرگروه شناخته شده، گونه اي شاخص جهت نمونه موردي انتخاب گرديد و ارتباطات فضايي آنها بررسي شد. ارتباطات فضايي و نحوه حرکت آدمي از لحظه ورود به مساجد شيعي، بيانگر جهان بيني خاص مذهب تشيع است و نشان دهنده ي همبستگي روح معماران شيعي، با مباني اعتقادي اين مذهب است.

تبلور اصل امامت در ارتباطات فضايي مساجد شيعي

همان طور که بيان شد طبق اصل امامت، چنانچه آدمي قصد تقرب به درگاه الهي را داشته باشد، دستي از جانب پروردگار توسط امام بر و دراز مي شود و او را به سوي درگاه حق راهنمايي مي کند. مفهوم امامت از هنگامي که آدمي به مسجد قدم مي گذارد تا رسيدن به محل محراب و گنبدخانه، نمايان است. چنانچه به دياگرام نحوه ورود و حرکت به مساجد شيعي توجه شود (نک به: دياگرام 1-الف و 1-ب)، گونه اي از تسلسل فضايي ديده مي شود؛ گويي نحوه ي حرکت در فضا، کاملاً هدف دار طراحي شده است.
در ابتدا انسان با يک حرکت چرخش نيمه، در ورودي مسجد به حياط مرکزي که نوعي فضاي مکث به شمار مي رود- با اينکه حياط مرکزي از وسعت مناسبي برخوردار است - وارد مي شود، با اين توضيح که آدمي در آنجا احساس سرگشتگي نمي کند، بلکه گويي مجدداً نيروي از جانب عالم لاهوت وي را به سمت حرکت به جلو تشويق مي کند. در مساجد اهل سنت (نک به: دياگرام 2-الف و 2-ب) مسير هدايت کننده ي مداوم و پايداري وجود ندارد و پس از گذر از سر در ورودي مسيرهاي متعددي در پيش روي قرار مي گيرد. نقشه
شبستاني مساجد اهل سنت باعث مي شود ورود به اين مساجد از قانون خاصي تبعيت نکند. در بعضي از آنها مانند مسجد جزيره اي، مسجد ابن عباس و مسجد جامع قشم، شبستان مسجد از سه طرف يا از هر چهار طرف باز است و امکان ورود به مسجد از هرجهتي امکان پذير مي باشد؛ ولي در برخي مساجد ديگر، مانند مسجد سلطان العلما در بندر لنگه با اينکه در اقليم گرم و مرطوب قرار گرفته اند، سه طرف آنها بسته است و راه ورودي به آن مسجد تنها از يک سمت صورت مي گيرد؛ بنابراين در مساجد اهل سنت راه واحد و مشخصي که بتوان آن را شاخص کرد، وجود ندارد؛ از اين رو وجود هدايت فضايي که در مساجد شيعي پررنگ تر است را مي توان به اعتقاد به امامت در مذهب شيعه نسبت داد؛ درحقيقت معماران مساجد شيعي، همواره سعي داشتند مفهوم امامت و ولايت را در ارتباط بين فضاهاي مسجد نشان دهند، پس طراحي نحوه حرکت در اين مساجد کاملاً حساب شده صورت مي گيرد و به هيچ وجه اتفاقي و ناگهاني نيست.

تبلور اصل عدالت در ارتباطات فضايي مساجد شيعي

عدالت در معماري همواره به صورت تناسب و توازن در دوبعد مادي و معنوي مطرح مي شود (مددپور، 1374، ص 120). در معماري مساجد بعد معنوي اهميت بيشتري مي يابد. معمار شيعي با شناخت نيازهاي روحي و معنوي انسان فضاي مسجد را همچون بستر و زمينه اي مناسب براي رشد و تعالي انسان طراحي نموده است. دقت در ارتباطات فضايي مساجد نشان مي دهد تمامي اجزا و عناصر در جاي درست خود واقع شده اند. حياط مرکزي به عنوان قلب مسجد، برقرار کننده ي تعادل بصري در فضاي درون مساجد است؛ از اين جهت که اگر شخصي روي يکي از محورهاي حياط قرار بگيرد، متوجه مي شود ايوان و تصوير آن بر سطح آينه آب حوض، تصوير چليپايي تازه اي تشکيل مي دهد که اين تصوير عمودي است. تعادل بصري بين بازوهاي افقي صليب و دسته ي عمودي که به وسيله ايوان ايجاد شده، به هيچ عنوان تصادفي نيست، درحقيقت ترفندي هوشمندانه از جانب معمار بوده تا مفهوم توازن وتعادل را به آدمي القا کند.
مطالعه ي ارتباطات فضاها در مساجد اهل سنت، بيانگر نوعي تقارن حرکتي است. ولي به نحوي است که نمي توان به صورت يک حکم کلي در تمام مساجد اهل سنت بيان کرد و در هر مسجدي کاملاً متفاوت است؛ از طرفي ديگر تناسب و توازن حرکتي که از لحظه ي ورود تا انتها در مساجد شيعي انسان را ياري مي کند، در مساجد اهل سنت حضور کمرنگ تري دارد. دياگرام فضايي مساجد شيعه حرکتي قانونمند و حساب شده را نمايش مي دهد؛ حتي در دياگرام مسجد وکيل شيراز که پس از گذر از حياط به فضاي شبستان مي رسيم (نک به: دياگرام 1- الف) و گنبدخانه وجود ندارد - و يا مسجد جامع مهاباد که به علت قرارگيري در اقليم سرد، شبستان زمستاني آن در شرق مسجد واقع شده است باز هم تعادلي هدفدار، گام هاي انسان را به سمت قبله هدايت مي کند. هيچ سمت مسجد به سمت ديگر آن برتري نمي يابد؛ گويي هدف تمامي عناصر، آن است که انسان را به سمت مکان تقديس و تعالي نيايش پروردگار بکشانند؛ در صورتي که در بعضي از مساجد اهل سنت مانند مسجدجامع قشم حتي ورود از سمت قبله نيز صورت مي گيرد و لذا تعادلي پايدار، هدايت کننده ي مسير شاخصي نيست (نک به: دياگرام 2،الف -2 ب)؛ از اين رو مي توان اين تناسب و توازن- که به ورود به مساجد و حرکت در آن تشديد مي شود- را به مفهوم عدالت در تشيع مربوط دانست که در تفکر اهل سنت چنين مفهومي کمرنگ تر و بنابراين حضور آن در بعد مادي نيز ناچيز است.

تبلور نظريه اجتهاد در ارتباطات فضايي مساجد شيعي

همان طور که بيان شد. اجتهاد و يافتن راه هاي جديد، از ديگر مشخصه هاي شيعه است. توجه به اين جهان بيني همواره باعث پيشرفت و خلاقيت معماران شيعه بوده است.آنها همواره با حفظ اصولي مشخص، دست به آفرينش فضاهايي نوين و متفاوت با دوره هاي پيشين مي زدند. ارتباطات فضايي مساجد اهل سنت از نوع شبستاني و بيشتر به صورت خطي صورت مي گيرد که مي توان آن را تقليد از مساجد قرون اوليه اسلام و مسجد النبي دانست (ملازاده، 1378،ص 94)، ولي به همان صورتي که دياگرام حرکتي مساجد شيعي در دوره صفوي نشان مي دهد، اين مساجد معمولاً به صورت ايوان دار و حياط مرکزي ساخته مي شوند؛ حتي در مسجدي مانند مسجد جامع مهاباد و فرح آباد ساري که به ترتيب در اقليم هاي سرد و معتدل و مرطوب واقع شده اند، حياط مرکزي، حوض و ايوان وجود دارد.
اين تفاوت در نحوه طراحي مساجد شيعي و سني را مي توان به ترفندي از جانب معماران شيعه به جهت نوآوري در مساجدشان به جاي تقليد از نقشه ي مساجد شبستاني دانست. اين مسئله در حقيقت بهانه ي معماران شيعه ايراني بوده که شايد به صورت مخفي، خواهان کنار زدن نقشه شبستاني مساجد سبک عباسي بودند تا نقشه ي ايراني را جايگزين آن سازند ( متدين، 1381، ص 86)؛ بنابراين به همان شکل که در شناخت اجتهاد شيعي بيان گرديد، معماران شيعي در خلق فضا، راه آينده را مسدود نمي دانستند و به خلق فضاهاي نوين وبديع همت مي گماشتند، علاوه برآن دقت در ارتباطات فضايي مساجد شيعه، اين نکته را مي رساند که معماران فقط به يک الگوي خاص جهت طراحي اکتفا نمي کردند؛ براي مثال معمار مسجد امام اصفهان مشکل انحراف محور قبله و محور ميدان را به صورت مبتکرانه حل مي کند و نوعي هماهنگي در ارتباطات فضايي ايجاد مي کند. در مساجد اهل سنت مانند مسجد سلطان العلماء که بر روي صفه بلندي واقع شده و دسترسي به آن از طريق پله هايي صورت مي گيرد، صفه زير مسجد با کالبد خود مسجد هماهنگي چنداني ندارد؛ به نحوي که ورود به مسجداز سمت شمال صورت مي گيرد، سپس يک چرخش 90 درجه اي در طول صفه به سمت غرب انجام گرفته و دوباره حرکتي مستقيم رو به جنوب به سمت قبله صورت مي گيرد. اين مطلب نشان مي دهد معمار مسجد با الهام از نمونه هاي پيشين، ارتباطات درون مسجد را طراحي کرده و در اين مورد خاص که مسجد بر روي سکو واقع شده است، ايده اي جديد در خلق فضا به کار نبسته است؛ از طرفي ديگر، دياگرام حرکتي در مساجد اهل سنت نشان مي دهد گونه هاي مختلف اين مساجد با الگوي شبستاني و طبق ارتباطات فضايي نخستين مسجد ساخته شده در زمان حضرت رسول (ص) - مسجد النبي- ساخته شده اند و تغيير چنداني از آن زمان تاکنون نداشته اند (پيرنيا،1383 /قباديان، 1373)؛ از اين رو چنانچه بررسي شد، اجتهاد شيعي همواره معماران را به نوآوري و خلاقيت در طراحي فضاها و به خصوص طراحي فضاي مساجد تشويق مي کرده است.

تبلور عالم مثال در ارتباطات فضايي مساجد شيعي

ارتباط ميان فضاي مساجد شيعي با عالم مثال به اين شکل بيان مي شود که فضا در مساجد ايراني- شيعي در واقع نمودار فضاي ملکوتي عالم مثال است و عناصر و اجزاي درون مسجد بيانگر عالم مثالي است. يکي از عناصري که پس از گذر از محدوده ورودي مسجد و وارد شدن به حياط با آن مواجه مي شويم، حوض وسط مسجد است که تفسيرهاي متعددي درباره آن صورت گرفته است. ملافيض کاشاني از فلاسفه و علماي شيعه، در سال 1901 قمري مي نويسد: «در اين جهان، ارواحنا اجسدنا و اجسادنا ارواحنا (ارواح، متجسد مي شوند و اجساد، متروح مي گردند) ظهور شکل ها در آينه ها يا هر صيقلي ديگري، مثلاً آب صاف در اين جهان به صورت واسط يا ميانجي صورت مي گيرد؛ زيرا هر شکلي که آينه ها منعکس مي کنند نيز به اين جهان تعلق دارد» (فيض کاشاني، 1091 ق، 287) بدين قرار فلسفه آينه کامل خاص انسان شيعي وجود دارد که براي حوض هاي واقع در مرکز حياط مساجد شيعي معناي عميقي به وجود مي آورد. نمادگرايي متعالي عارفان شيعه، مسجد را به صورت مدخلي حقيقي بر عالم مثال تلقي مي کند (استيرلن، 1377، ص 177).
دياگرام ارتباطات حرکتي نشان مي دهد فضاسازي مفهومي همواره مد نظر معمار شيعي بوده است؛ فضايي که درآن اصول ديني و روحاني در ماده تجلي مي کند و بر محيط زندگي روزمره انسان که تأثيري عميق بر گرايش هاي فکري و روحي او دارد، اثر مي گذارد.
همان طور که دقت در دياگرام مساجد اهل سنت (نک به: دياگرام حرکتي 2) روشن مي سازد چون عالم مثال جايگاهي در تفکر اهل سنت ندارد، لذا در مساجد آنها نيز به بعد روحاني و ماوراي طبيعي فضاها کمتر توجه مي شود؛ و به دنبال تجلي عالم روحاني مثال در فضاسازي مساجدشان نمي باشند؛ هرچند اين مسئله به اين معنا نيست که مساجد اهل سنت از مفهوم و محتوا مبراست و بعد معنوي در آنها وجود ندارد، بلکه منظور اين است که محتواي مفهومي اين مساجد بيشتر به عناصر کالبدي وابسته است و عناصر به کار رفته در ساخت آنها يادآور مفهوم عالم مثال نمي باشد.

تبلور سلسله مراتب وجود در ارتباطات فضايي مساجد شيعي

طبق تعريف سلسله مراتب در تفکر شيعه، درک حقيقت سلسله مراتبي است و همه ي مخلوقات با توجه به شدت و ضعف دريافت شان، در درجات مختلفي از نظام هستي واقع مي شوند. وجود نظام سلسله مراتبي در ارتباطات فضايي مساجد شيعي سبب مي شود در نحوه ي ورود به يک فضا و نحوه ورود به فضاي بعدي، تفاوت هايي به وجود آيد تا بدين ترتيب احساس قرار گرفتن در ساحتي ديگرگونه برا ي مخاطب تسهيل و تشديد شود (محمديان، منصور، 1386)؛ و بدين شکل، معماري مساجد شيعي در جريان انتقال مخاطب از ساحتي به ساحت ديگر، دخيل و موثر مي باشد. در دياگرام فضايي مساجد شيعي، ورود به مساجد همواره از حاشيه صورت مي گيرد و هرگز رخصت ورود به مسجد از وسط و به صورت مستقيم داده نمي شود (نک به:دياگرام حرکتي 1).
پس از گذر از مسير غيرمستقيم ورودي مسجد وارد حياط مرکزي مي شويم. در حياط مسجد حوض آبي است که يادآور تسليم انسان شيعي است و حديث «المومن في المسجد کالسمک في الماء» را تداعي مي کند(1) پس از مکث و انديشيدن در حياط مسجد، به سمت گنبدخانه رهسپار مي شويم. اين بار عکس مرتبه اول که ورود از حاشيه صورت مي گرفت، دقيقاً از محور مرکزي وارد فضاي گنبدخانه مي شويم و از دالان هاي کناري اثري نيست؛ در واقع در هنگام ورود به حياط مسجد اجازه ي عبور از محور و مرکز را نداشتيم، اما در هنگام خروج، اين رخصت و اجازه را يافتيم (همان)؛ از اين رو طراحي فضا در مسجد به گونه اي صورت گرفته که انسان را يکباره راهي گنبدخانه نمي کند، بلکه اندکي او را در حياط مسجد مي چرخاند و وي را وادار به انديشيدن و تفکر مي کند سپس اجازه ي ورود به مکان تقديس و تعالي را مي دهد. مقايسه سلسله مراتب فضايي مساجد شيعي با اهل سنت، نشان مي دهد نظام سلسله مراتبي شاخصي در فضاي مساجد سني وجود ندارد و تمامي حرکت ها در يک درجه از لحاظ اهميت قرار گرفته اند. تنها مکان محراب معمولاً با يک بيرون زدگي از ديوار مسجد شاخص مي شود وبه عنوان فضايي جهت انديشيدن و مکث انتخاب مي گردد؛ بنابراين مي توان سلسله مراتب حرکتي در مساجد شيعي را به تفکر و جهان بيني شيعه نسبت داد به نحوي که اهل سنت به چنين نظامي در عقايد مذهبي خود اعتقاد ندارند (طغياني، 1365، ص 235). بنابراين تبلور اين مطلب در مساجدشان به نحوي متفاوت از مساجد شيعه ديده مي شود.

نتيجه

در اين مقاله ابتدا جهان بيني و اعتقادات مهم مذهب شيعه در تفاوت با اهل سنت بررسي گرديد و نحوه تأثيرگذاري اين ريشه هاي عرفاني در چگونگي شکل گيري ارتباطات فضايي مسجد شيعي که به صورت نشانه، آرايه و نماد تجلي يافته بود، شناخته شد. اکنون نتايج حاصل از اين نوشتار به اين صورت بيان مي گردد: به نظر مي رسد مذهب شيعه از جهان بيني جامع و عميقي برخوردار است و اصول و مباني اعتقادي و سياسي اين مذهب، بر آيات قرآن و روايات پيامبر (ص) استوار است؛ از طرفي ديگر، به علت سختگيري هايي که در طول تاريخ بر پيروان مذهب شيعه وارد آمده است، همواره براي اعلام و اظهار وجود در تنگنا قرار داشته، اعتقادات خود را به صورتي ظريف و در ايما و اشاره و کنايه بيان مي کرده است. رسمي شدن مذهب شيعه در دوره صفوي فرصتي به دست معماران شيعه مذهب مي دهد که آنها عقايد خود را آزادانه تر تبليغ کنند و جهان بيني تشيع را در قالب آفرينش فضاهاي مذهبي، علي الخصوص در معماري مساجد آشکار سازند که در اين پژوهش به پنج مورد از مهم ترين عقايد شيعه (امامت، عدالت، اجتهاد، عالم مثال، سلسله مراتب وجود) در طراحي مسير حرکتي مساجد شيعي اشاره شد.
در مرحله دوم دياگرام حرکتي مساجد اهل سنت نشان داد در ساخت اين مساجد به مسائل کالبدي و فيزيکي توجه بيشتري شده و مي شود. نحوه ي ارتباطات فضايي در اين مساجد، بيشتر از عملکرد تبعيت مي کند و در حقيقت الگوي ساخت اين مساجد، از الگوي شبستاني مساجد صدر اسلام مانند مسجد النبي (ص) نشأت مي گيرد.
از ديگر سو، بررسي دياگرام حرکتي مساجد شيعي نشان داد در معماري اين مساجد کالبد معماري با وجود معنايي متعالي در پيوند و تعامل کامل است. معماران مساجد شيعي با استفاده از حکمت ديني تشيع دست به آفرينش مجموعه هايي بي نظير مي زدند که علاوه بر تأمين نيازهاي مادي انسان، زمينه ساز رشد معنوي و روحي او باشد و در حقيقت، معماري مساجد شيعه بيانگر نوعي هنر اسلامي- شيعي است که مستقيماً از تفکر مذهب شيعه سرچشمه گرفته است و ويژگي هاي شاخص جهان بيني توحيدي دين مبين اسلام و مذهب تشيع را داراست، لذا مساجد شيعيان و اهل سنت، تنها به واسطه قرارگيري در يک دوره اسلامي در يک بسته بندي واحد قرار نمي گيرند و بايد به واسطه ي جهان بيني هاي مختلف، از يکديگر تفکيک گردند و در دسته بندي هاي متفاوت قرار گيرند.

پي نوشتها:

1- نقل به مضمون از جلسات مصاحبه با جناب آقاي دکتر مهدي حجت؛ استاديار گروه معماري دانشگاه تهران. دکتر مهدي حجت در سال 1384 در همايش علمي «تشيع و تأثير آن بر هنر» مباحث نويني درباره هنر شيعي مطرح کردند که پيش از اين به آن پرداخته نشده بود.

منابع:
1- ابن ميثم، ميثم بن علي، قواعد المرام، في علم الکلام، (بي جا) مکتب آيت الله مرعشي نجفي، 1389ق.
2- استيرلن، هانري،اصفهان تصوير بهشت به قلم هانري کربن، ترجمه جمشيد اجمند، تهران: فرزان، 1377.
3- الهي قمشه اي، حسين، مجموعه مقالات دکتر حسين الهي قمشه اي، تهران: روزنه، 1377.
4- بهوميل پروچاکا، امجد، معماري مساجد جهان، ترجمه حسين سلطان زاده، تهران: اميرکبير،1373.
5-پاکباز، رويين، دائره المعارف هنر،تهران، فرهنگ معاص، 1378.
6-پيرنيا، محمدکريم، سبک شناسي معماري ايراني، تدوين غلامحسين معماريان، تهران: معمار،1383.
7-ترکمني، آذر، پروين، تاريخ سياسي شيعيان اثني عشري در ايران: ورود مسلمانان به ايران تا تشکيل حکومت صفويه، تهران: موسسه شيعه شناسي، 1383.
8-جعفريان، رسول، تاريخ تشيع در ايران از آغاز قرن هفتم هجري، قم: سازمان تبليغات اسلامي، 1368.
9-جناتي، محمد ابراهيم، منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامي، تهران، کيهان 1370
10-حاجي قاسمي، کامبيز،گنجنامه فرهنگ آثار معماري اسلامي ايران مساجد، تهران: روزنه، 1382.
11-ــــــــــــــ، گنجنامه فرهنگ آثار معماري اسلامي، مساجد جامع، تهران، روزنه، 1383.
12- حجت، مهدي، «تشيع وتأثير آن بر هنر» (سخنراني دکتر مهدي حجت در کنفرانس علمي شيعه شناسي) تهران: شيعه شناسي، 1384.
13- حرعاملي، محمدحسين، ترجمه وسائل الشيعه: کتاب جهادالنفس، ترجمه علي صحت، تهران، ناس،1366.
14- حيدري آقايي، محمود و قاسم خانجاني، حسين فلاح زاده و رمضان محمدي، تاريخ تشيع، زيرنظر احمدرضا خضري، ج 1، قم:پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، 1384.
15-دهخدا، علي اکبر، لغت نامه دهخدا، زير نظر دکتر محمدمعين دکتر سيد جعفر شهيدي، چاپ دوم از دوره جديد، تهران: دانشگاه تهران 1377.
16- شايگان، داريوش، هانري کربن: آفاق تفکر معنوي در اسلام ايراني، ترجمه باقر پرهام، چ 2 تهران: فرزان روز، 1373.
17-شريعتي، علي، تشيع علوي و تشيع صفوي؛ چ 7، تهران: چاپخش، 1384.
18-طبرسي، بوعلي الفضل بن حسن، ترجمه تفسير مجمع البيان، ترجمه علي صحت و تصحيح رضا ستوده، تهران: فراهاني، 1358.
19-طبري؛ ابوجعفر محمد بن جرير؛ تاريخ الامم و الملوک (تاريخ طبري)؛ تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم ؛بيروت: روائع التراث العربي، (بي تا)
20-طغياني اسفرجاني، اسحاق، بررسي تفکر شيعه در شعر دوره صفوي، پايان نامه کارشناسي ارشد در رشته زبان و ادبيات فارسي، دانشکده علوم انساني، دانشگاه تربيت مدرس، 1365.
21- طوسي، محمد بن حسن، تمهيد الاصول در علم الکلام اسلامي: با شرح بخش نظري رساله جمل العلم و العمل؛ ترجمه عبدالمحسن مشکات الديني، (بي جا)، انجمن اسلامي حکمت و فلسفه، 1358.
22-غزالي، ابوحامدمحمد، الاقتصاد في الاعتقاد، قاهره: مکتبه الجندي، 1393 ق.
23-فيض کاشاني، محمدبن شاه مرتضي، النوادر في جميع الاحاديث، تهران: کتابخانه شمس، (بي تا).
24- قباديان، وحيد، بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران؛ تهران: دانشگاه تهران: 1373.
25- کربن، هانري؛ «عالم مثال»؛ ترجمه سيدمرتضي آويني؛ مجله نامه فرهنگ، ش 2 و3. س3، 1372.
26- کربن، هانري و فريتهوف شوان، تيتوس بورکهارت، آناداک کوماراستومي و دت سوزوکي، مباني هنر معنوي (مجموعه مقالات ) زير نظر علي تاجديني؛ تهران: حوزه هنري، 1376.
27- متدين، حشمت الله، «مسجدچهار ايواني»؛ فصلنامه علمي پژوهشي هنرهاي زيبا، ش6 ، 1381، ص 84-87.
28- مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، (بي جا)، (بي نا)، (بي تا).
29- محمديان منصور، صاحب؛ «سلسله مراتب محروميت در مساجد ايران»؛ فصلنامه علمي پژوهشي هنرهاي زيبا، ش 29، 1386، ص 59-65.
30- مددپور، محمد، تجليات حکمت معنوي در هنر اسلامي، تهران، امير کبير، 1374.
31- مسعودي، ابوالحسن علي بن الحسين؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، بيروت: موسسه دارالهجره 1409 ق.
32- مشکيني، علي، مواعظ العدديه، قم: الهادي، 1406 ق.
33- مطهري، مرتضي، خدمات متقابل اسلام و ايران، قم: اسلامي 1362.
34-مفيد، محمدبن محمدبن نعمان؛ الاختصاص؛ بيروت: دارالمفيد 1413 ق.
35- ملازاده، کاظم و مريم محمدي، زهرا حق دوست و محمد مهدي عقابي، مساجدتاريخي؛ تهران: حوزه هنري، 1378.
36- ملاصدراي شيرازي، صدرالدين محمد، الشواهد الربوبيه، ترجمه و تفسير جواد مصلح، تهران، سروش، 1375.
37-نديمي، هادي؛ حقيقت نقش (مجموعه مقالات دومين کنگره تاريخ معماري و شهرسازي ايران)؛ ج2، تهران: سازمان ميراث فرهنگي، 1378.
38- نصر،سيد حسين، معرفت و امر قدسي، ترجمه رحيم قاسميان، تهران: دفتر مطالعات ديني هنر، 1375.
39- ــــــــــــ، هنر و معنويت اسلامي، ترجمه رحيم قاسميان، تهران: دفتر مطالعات ديني هنر، 1375.
40- ــــــــــــــ، هنر و معنويت اسلامي، نظر متفکران اسلامي درباره طبيعت، تهران: خوارزمي، 1359
41- نعماني، محمد ابراهيم، الغيبه، تحقيق علي اکبر غفاري، تهران: مکتبه الصدوق، (بي تا).
42- تقي زاده، محمد، حکمت سلسله مراتب در معماري و شهرسازي (مجموعه مقالات دومين کنگره معماري وشهرسازي ايران) ج 3، تهران: سازمان ميراث فرهنگي، 1378.
43- نهج البلاغه: خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امام علي عليه السلام، ترجمه کاظم عابديني مطلق، چ 2؛ تهران: آفرينه، 1379.
44- يعقوبي، احمدبن يعقوب، تاريخ اليعقوبي، بيروت: دارالاصار، (بي تا).
45- Thames and Hudson; The mosque: history, architectural, devolopment and regional diversity, Contributer:Frishman, Martin.Khan,Hassan-Uddin,1994
منبع: شيعه شناسي- 23

گزيده اي از وصيت نامه مرحوم سيد علي قاضي طباطبايي ( رضوان الله تعالي عليه ) .... اما وصيت هاي ديگر، [که] عمده آنها نماز است. نماز را بازاري نکنيد؛ (1) اول وقت به جا آوريد با خضوع و خشوع؛ اگر نماز ا تحفظ (2) کرديد همه چيزتان محفوظ مي ماند و تسبيح صديقه کبري سلام الله عليها و آيه الکرسي در تعقيب نماز ترک نشود...ودرمستحبات (تعزيه داري و زيارت حضرت سيد الشهداء) مسامحه ننماييد و روضه هفتگي ولو دو سه نفري باشد؛ اسباب گشايش امور است و اگر از اول عمر تا آخرش در خدمت آن بزرگوار از تعزيت و زيارت و غيرهما را به جا بياوريد. هرگز حق آن بزرگوار ادا نمي شود و اگر هفتگي ممکن نشد دهه اول محرم ترک نشود.

ديگر آن که، اگر چه اين حرف ها آهن سرد کوبيدن است، ولي بنده لازم است بگويم:

- اطاعت والدين،
- حسن خلق،
- ملازمت صدق،
- موافقت ظاهر با باطن،
- و ترک خدعه و حيله،
- و تقدم در سلام،
- و نيکويي کردن با هر بر و فاجر، (3)
- که دل هيچکس را نرنجانيد،
- دل هيچکس را نرنجانيد،
- دل هيچکس رانرنجانيد.
تا تواني دلي به دست آور
دل شکستن هنر نمي باشد
(عن تقرير الاحقر علي بن الحسين الطباطبائي)(4)

پي نوشتها :

1. يعني صدق و اخلاص را مراعات کنيد و برا ي خدا بخوانيد نه براي ارائه به مردم و خلق خدا.
2. مواظبت.
3. مگر در جايي که خدا نهي کرده. اينها را که عرض کردم و امثال اينها را مواظبت نماييد
4. (درياي عرفان ص 119 و 120).

منبع: برگرفته از ماه نامه ي خلق

برگ‌هايي از زندگي سيدجمال‌الدين اسدآبادي‌

جمال دين‌

بي‌شك يكي از متفكرين و شخصيت‌هاي برجسته مشرق‌زمين در قرن 19 سيدجمال‌الدين اسدآبادي است كه پيرامون زندگي، افكار و عقايد او محققان و پژوهشگران بسياري در ايران و خارج از كشور تحقيق كرده‌اند. حاصل اين تحقيقات، در بيش از يكصد سال گذشته، نشر صدها كتاب، مقاله و سند است، اما اين پژوهش‌ها كافي نبوده و ما همچنان شاهد ابهاماتي در زندگي شخصي و سياسي‌ او هستيم.
بخشي از اين ابهامات به تفكر و شخصيت خود سيد بازمي‌گردد؛ به طور مثال اختلاف بين محل تولد و مليتش را خود او سبب شده است چرا كه به تناوب، خود را افغاني، استانبولي يا ايراني ناميده است.
بخش ديگر از ابهامات را شايد بتوان متوجه نويسندگان دانست كه در برخي مواقع از واقعيت دور شده‌اند. با مطالعه در زندگي و احوال سيد به نگرش‌هاي مختلفي دست پيدا مي‌كنيم. عده‌اي او را خودخواه، جاه‌طلب و سرسپرده معرفي كرده‌اند و گروهي ديگر او را فردي ديندار و مسلمان كه براي آگاهي ملل مشرق زمين خصوصا مسلمانان از جان و مال خود گذشت.
از طرفي هم وجه اشتراكاتي بين نظرات مخالفين و موافقينش مي‌بينيم كه همه او را فردي سياستمدار و با كياست و رهبري مقتدر و ناطقي زبردست مي‌دانند. سيدجمال‌الدين با عملكرد و نفوذ كلام بسيار بالاي خويش توانست پايه تحولات اساسي را در مهمترين و كليدي‌ترين كشورهاي مسلمان‌نشين زمان خود از جمله ايران، افغانستان، مصر و عثماني بگذارد.
مقاله حاضر كوشيده است ضمن بيان سير زندگي سيدجمال‌، به تحولات فكري و رفتارهاي سياسي او بپردازد و همچنين اختلاف نظرها و شبهاتي كه ميان محققان پيرامون او وجود دارد را تا حد امكان ذكر نمايد.
سيدجمال‌الدين اسدآبادي همداني فرزند سيد صفدر و سكينه بيگم 175 سال پيش (شعبان سال 1254ه .ق) در قريه اسدآباد همدان متولد شد. پيرامون زادگاه او اختلاف نظر وجود دارد ولي اكنون محققان در جديدترين تحقيقات به اين نتيجه رسيده‌اند كه او در اسدآباد همدان، ديده به جهان گشوده و مخفي كردن مليت سيد توسط خودش را شايد بتوان به دلايل خاص از جمله رفع مخطور سياسي اقدامات دولت ايران برضد او و نيز امكان فعاليت درمحيط‌‌هاي غير شيعي است، ذكر كرد.
به طور كل بايد اين را بپذيريم كه سيدجمال‌الدين با هر مليتي و هر مذهبي به دنبال رسيدن به اتحاد، پيشرفت و ترقي مسلمانان بوده است.

آغاز تحصيل‌

سيد تحصيلات مقدماتي را نزد پدر آغاز كرد؛ از همان دوران كودكي، تيزهوشي و ذكاوتش آشكار بود و پدرش او را در 10 سالگي ابتدا به قزوين و بعد از دو سال براي تلمذ به تهران نزد سيدصادق طباطبايي، مجتهد اول شهر برد. در همان جلسه اول، نظر مجتهد به او جلب شد و با دست خود عمامه برسرش گذاشت و پس از تحسين و تشويق او را راهي عتبات كرد.1 سيدجمال‌الدين در جواني نزد شيخ‌مرتضي انصاري شروع به تحصيل كرد، او توانست در مدت كوتاهي به درجات علمي بالايي دست پيدا كند و در مدت چهار سالي كه در عتبات بود، تحت مراقبت شيخ‌مرتضي انصاري قرار داشت. او در اين زمان با علومي چون فقه، تفسير، كلام، اصول و... آشنا شد.
ميرزا لطف‌الله خان همشيره زاده سيد بر اين اعتقاد است كه سيد توسط شيخ‌مرتضي انصاري به درجه اجتهاد رسيده است.2 ولي در هيچ سند يا منبع ديگري اجتهاد وي ذكر نشده است. شيخ‌مرتضي پس از چهار سال او را راهي هند كرد، او در اين زمان 17 ساله بود برخي معتقدند كه پيشرفت و هوش و ذكاوت سيد باعث حسادت برخي شد تا جايي كه قصد جان وي را داشتند و شيخ انصاري به همين سبب او را توسط يكي از ياران خود ‌ كه در برخي منابع حاجي علي تبريزي ذكر شده است3 ‌ به هندوستان فرستاد. اين اقدام باعث شد تا او علاوه برعلوم ديني، برعلوم جديد ازجمله رياضي و هندسه و... نيزتسلط پيدا كند. سيدجمال‌ حدود يك‌سال و نيم در بمبئي و كلكته به تحصيل علوم جديد پرداخت و سپس براي زيارت خانه خدا در 1273 راهي مكه شد.
حضور سيد در هند ارزشمندترين مستعمره انگلستان براي استعمارگران خالي از خطر نبود. با وجود تمام سختگيري‌ها استقبال باشكوهي از او به عمل آمد.
به وي تنها اجازه اقامت يكي دوماهه - در خانه‌اي كه تحت نظر بود - داده شد.
اين سفر، هم جنبه زيارت و هم سياحت را داشت. سيد علاوه بر آشنايي با فرهنگ و آداب و رسوم آن سرزمين به اوضاع سياسي آن كشور نيز آگاهي پيدا كرد. شايد در همان زمان است كه متوجه ريشه اختلافات مسلمانان و ضعف آنان در دنيا مي‌شود و تصميم جدي براي حل اين مشكلات مي‌گيرد. او پس از دو سه سال از سفر حجاز بازگشت.
در اين كه او ابتدا به كجا رفت بين محققان اختلاف نظر است، برخي مقصد او را هند و بعضي ديگر ايران خوانده‌اند، ولي با توجه به اسناد، نظريه اول درست‌تر به نظر مي‌آيد، زيرا در اسناد منتشره يادداشتي از عبدالجواد خراساني وجود دارد كه در آن حضور سيد را در مراسم عيد غدير سال 1275 ه . ق /1859م در بمبئي تاييد مي‌كند4. سيد پس از مدتي بمبئي را به قصد ايران ترك كرد و به بندر بوشهر وارد شد و به اسدآباد رفت. او پس از اقامت چند روزه نزد خانواده‌اش، راهي تهران شد. اما اقامت وي در ايران چندان طولاني نبود و راهي افغانستان شد چرا كه شنيده بود اميرافغان، دوست محمدخان از مبارزين عليه استعمار انگلستان است. ملاقات با چنين چهره‌اي براي سيد لازم و جالب بود.
وي در سال 1278ق به افغانستان رفت، دوست محمدخان به محض ورود سيد از او استقبال كرد و او را در كنار خود جاي داد. چندي نگذشت كه سلطان احمدخان داماد امير و حاكم هرات با دوست محمدخان اختلاف پيدا كرد. امير مجبور به محاصره هرات شد اين محاصره 10 ماه طول كشيد و در نهايت دوست محمدخان پيروز شد. اما مرگ در كمين وي بود و با فوت او شيرعلي خان وليعهدش به سلطنت رسيد و اختلاف بين او و ديگر برادرانش آغاز شد. سيد با آغاز اين اختلافات به ايران بازگشت و در مشهد و تهران روزگار گذراند، در اين مدت همراه پسر عموي خود سيدمحمدهادي حسيني معروف به روح‌القدس به استنساخ كتب عرفاني و فلسفي مشغول بود.5
با به حكومت رسيدن محمداعظم خان فرزند ديگر دوست محمدخان، سيد به افغانستان بازگشت و جايگاه والايي پيدا كرد و چون يك وزير مورد مشورت وي قرار گرفت. خدماتي را كه سيد در افغانستان انجام داده است مي‌توان به طور خلاصه چنين عنوان كرد: چاپ نشريه كابل، اصلاح امور دربار، تشكيل كابينه وزرا، تنظيم سپاه، بيمارستان، پستخانه و... 6.
با شكست اميرمحمداعظم خان و گريز وي به ايران، سيدجمال‌الدين در كابل ماند، اگر چه سيادت و شخصيت سيد مانع از برخورد تند و توهين‌آميز اميرشيرعلي خان شد ولي زيردستان امير و مردم برضد او بودند و او را مورد آزار و اذيت قرار مي‌دادند. انگليسي‌ها نيز كه از حضور سيد در منطقه احساس خطر مي‌كردند در دامن زدن به اين تحريكات نقش بسزايي داشتند7. در دست نوشته‌هاي سيد چند شكوائيه از اين دوران وجود دارد: طايفه انكريزيه اروسم مي‌خوانند [انگليسي‌ها روسي‌ام مي‌خوانند] و فرقه اسلاميه مجوسم مي‌دانند. سني، رافضي و شيعه، ناصبي بعضي از اخيار چهار يا، وهابيم گمان كرده‌اند... در شهر كابل، در بالا حصار، دست بسته و پاي شكسته نشسته تا از پرده غيب چه برآيد و از گردش فلك دون پرور چه زايد...8 اين عوامل باعث شد تا سيدجمال‌الدين، افغانستان را ترك كند و از شيرعلي خان اجازه تشرف به مكه را خواستار شود. شيرعلي خان اجازه خروج را به شرط عدم عبور از ايران صادر كرد، چرا كه نگران ملاقات سيد با محمداعظم خان بود9. اما سيد از سفر به مكه منصرف شد و به هندوستان رفت.
در ذي‌الحجه 1285 سيد وارد هندوستان شد، حضور او در هند، ارزشمندترين مستعمره انگلستان براي استعمارگران خالي از خطر نبود. تنها اجازه اقامت يكي دوماهه به وي در خانه‌اي كه تحت نظر بود داده شد. با وجود تمام سخت‌گيري‌ها استقبال باشكوهي از او به عمل آمد، سيد در جمع مسلمانان شركت و آنها را به اتحاد تشويق مي‌كرد و عليه استعمار انگلستان مي‌شورانيد مهلت دوماهه سيد به اتمام رسيد و او راهي تنگه سوئز شد.

در مصر

سيد در ربيع الثاني 1286 به قاهره رفت و مدت چهل روز در اين شهر ماند. با استادان و طلاب مدرسه جامع الازهر ديدار داشت و براي آنان سخنراني مي‌كرد. او قصد رفتن به مكه را داشت اما از ميانه راه منصرف شد و به اسلامبول رفت10. در اسلامبول مورد استقبال عالي پاشا صدراعظم و ديگر بزرگان شهر قرار گرفت. شهرت سيد در عثماني به سرعت پيچيد، او در مسجد ايا صوفيه و مدرسه دارالفنون اسلامبول سخنراني و براي پيشبرد و اشاعه اصول تعليم و تربيت جديد و براي تحكيم و تقويت جوامع اسلامي تلاش و كوشش مي‌كرد. در اين سخنراني‌ها به اتحاد مسلمانان و ايجاد انگيزه در كسب علم و صنعت پرداخت و آنان را از آفت تفرقه آگاه ساخت.
سيد علاوه بر سخنراني، با علماي شيعه و سني جلساتي داشت و همچنين به عضويت انجمن معارف يا انجمن دانش درآمد11 و زبان فرانسوي را نيز فراگرفت. محبوبيت سيد در بين علما و بزرگان و عامه مردم عثماني، باعث شد تا مورد حسادت شيخ‌الاسلام حسن فهمي افندي قرار گيرد. شيخ مترصد فرصتي بود تا به بهانه‌اي او را تكفير و از عثماني بيرون راند. سرانجام به بهانه يكي از سخنراني‌هاي سيد، دولت عثماني از او خواست براي مدتي آنجا را ترك كند. سيد در 1287 بار ديگر به قاهره رفت.12
اين بار وي توسط رياض پاشا وزير مصري مورد استقبال قرار گرفت وحتي مقرري برايش در نظر گرفته شد.13 از اين زمان به جرات مي‌توان گفت كه سيد چهره‌اي جهاني به دست آورد و از اطراف و اكناف به ديدارش مي‌شتافتند تا از محضرش استفاده كنند و مريدان بسيار پيدا كرد. او دانشجويانش را به خواندن و نوشتن مطالب جديد تشويق مي‌كرد. دانشجويان خاص و معروف او اشخاصي چون محمد عبده، شيخ عبدالكريم سلمان و سعد زغلول... بودند، كه همگي بعدها از متنفذين مصر شدند. به نظر مي‌رسد در اين زمان سيد به شاگردانش در منزل آموزش مي‌داد.
علومي كه او تدريس مي‌كرد: فلسفه، اصول، منطق، هيات و... بود. تدريس شيخ در الازهر در اين دوران مورد ترديد است زيرا نوع تدريس وي با استادان ديگر اين دانشگاه كه او را به ديده كافر و دهري نگاه مي‌كردند اختلاف داشت. حتي نوشته‌اند كه روزي در الازهر براي آموزش درس خود كره‌اي جغرافيايي سر كلاس آورده بود تا موقعيت جغرافيايي جهان اسلام را نشان دهد استادان دانشگاه اورا از تدريس در دانشگاه محروم كردند.14
دوره اقامت وي در مصر مصادف با دوره آزادي خواهي و تجددطلبي است. سيدجمال‌الدين در طول اقامت هشت‌ساله خود در مصر علاوه بر تدريس و سخنراني، نوشته‌هاي بسياري را استنساخ كرد، بر بسياري از كتبي كه تدريس مي‌كرد، حاشيه نوشت و به كوشش او چندين نشريه انتشار يافت كه مسووليت آنها با شاگردانش بود؛ از جمله روزنامه مصر كه توسط اديب اسحاق به چاپ رسيد. اين نشريه كتاب تتمه البيان في تاريخ الافغان راكه سيد در سال 1878 در مورد تاريخ افعانستان نوشته بود و نقش استعمار انگلستان را در آن توضيح داده بود به چاپ رسانيد. همچنين در سال 1879 حزب الوطني الحر را در قاهره تشكيل داد.15 مي‌توان گفت كه در اواخر حضورش در مصر بيشتر به مسائل سياسي مي‌پرداخت تا علمي و فرهنگي.
با مختصر توضيحي كه در بالا آمد به راحتي مي‌توان متوجه شد كه حضور سيد باعث نگراني حكومت و دولت بود و استعمار انگليس نيز چندان از حضورش در مصر خشنود نبود. سيد براي شخصي نقل كرده است كه در شورش قشون مصر عليه اسماعيل پاشا دست داشته و در محفل ماسون‌ها نيز بر ضد انگلستان صحبت كرده است.16 از طرف ديگر نيز ويوان(Vivan) كاردار سفارت انگليس در مصر نزد توفيق پاشا خديو مصر از سيد بدگويي كرده اورا مجبور به اخراج سيد از مصر مي‌كند. به اين ترتيب سيدجمال در تاريخ 6 رمضان 1296 از مصر اخراج شد و به هندوستان رفت.17

عضويت در لژ ماسوني

حضور سيد در محفل فراماسونري يكي از بحث برانگيزترين موضوعات زندگي وي مي‌باشد. سيد در زمان حضور در مصر درسال 1292 تقاضاي حضور در لژفراماسونري كوكب شرق را كرد و حدود يك سال بعد به اين لژ دعوت شد. سيد پس از ورود به فراماسونري و پس از سير و تفحص اين مسلك در طي چهار سال به ماهيت استعماري آن پي برد و از آن خارج شد. او كه لژماسوني را يكي از پايگاه‌هاي خود براي استفاده از اهداف سياسي‌اش قرار داده بود درمقابل اعتراض مخالفين كه گفتند: فراماسونري پيوندي با سياست ندارد بسيار برآشفت و چنين پاسخ داد: نخستين چيزي كه مرا تشويق كرد تا در جرگه بنايان آزاد شركت كنم همان عنوان بزرگ آزادي مساوات برادري بود كه هدفش بهره‌مند شدن انسان و جهان بشريت است كه در پشت سر آن براي نابودي ستمگران مي‌كوشد تا بنياد عدالت حقيقي را استوار سازد. اين توصيف فراماسونري مرا خشنود ساخته تا در جرگه بنايان آزاد وارد شوم... ليكن متأسفانه ريشه‌هاي خودخواهي و خودپرستي و رياست‌طلبي و فعاليت انجمن‌ها طبق اميال خويش و كرنش در برابر لژاعظم، آن هم از راهي دور را مي‌بينيم كه با تهديد و ترغيب همراه است و نيز ديگر مسائلي كه فراماسونري براي نابودي آنها ايجاد شده است.18
سيدجمال‌الدين از مصر به حيدرآباد هند رفت و در آنجا رحل اقامت افكند. حال او چهره‌اي شناخته شده در بين مسلمانان بود در هركجا كه اقامت مي‌گزيد افراد زيادي را جذب خود مي‌ساخت. او همچنين براي مجلات مختلف مقاله مي‌‌نوشت. از اقدامات ديگر وي در دوران اقامت در هند نوشتن رساله معروف در رد نيچريه (ماديگرايي) بود19 كه سروصداي بسياري بر پا كرد. علاوه بر اينها جمعيتي به نام عروه را تاسيس كرد كه در ممالك ديگر نيز شعبه داشت.20 سيدجمال پس از چندي تصميم گرفت كه به اروپا برود و به همين منظور عازم لندن و پاريس شد و سال 1300ق/ ژانويه 1883 به لندن وارد شد و بلافاصله در نشريه عربي زبان‌النحله شروع به نگارش مقاله كرد. سپس به پاريس رفت و چند سال در آنجا اقامت كرد، در اين مدت او همچنان به نوشتن مقالات در نشريات مختلف از جمله ابونظاره پرداخت. نوشته‌هاي او در نشريات مختلف به زبان‌هاي گوناگون از جمله عربي، فرانسه و انگليسي و حتي روسي ترجمه مي‌شد. از اين طريق روس‌ها نيز با او آشنايي يافتند.

تحول در فيلسوف فرانسوي

يكي از مهمترين كارهاي وي در اين زمان مباحثات فلسفي با ارنست رنان فيلسوف فرانسوي بود كه رنان را فوق‌العاده تحت تاثير خود قرارداد. همچنين در اين سفربا ويلفرد بلنت(Wilfrid Blunt) نويسنده و سياستمدار انگليسي آشنا شد. سيد در فكر نشر روزنامه‌اي بود كه با آمدن شيخ محمد عبده (يكي از شاگردان و مريدان خود) به فرانسه انتشار نشريه عروه‌الوثقي را آغاز كرد. مديرسياسي نشريه، سيد بود و نويسنده مقالات، شيخ محمد عبده كه نظرات سيد را به رشته تحرير در مي‌آورد. اولين شماره آن در سال 1301ق منتشر شد. مجموعه مطالب چاپ شده در آن، افكار و انديشه‌هاي سيد را شامل مي‌شد، كه مانند هميشه در تعارض با سياست انگلستان بود. انگلستان از ورود اين نشريه به كشورهاي زير سلطه خود جلوگيري كرد وسپس با فشاري كه به دولت فرانسه آورد اين نشريه پس از18 شماره تعطيل شد.21

در دربار سلطان صاحبقران

سيدجمال‌الدين پس از اقامت سه ساله در اروپا به دعوت ناصرالدين‌شاه راهي ايران شد؛ و به نظر مي‌رسد كه او به چند كشور اطراف خليج فارس نيز سفر كرده باشد. عباس ميرزا ملك آرا برادر ناصرالدين شاه علت دعوت از او را اين چنين ذكر كرده است: محمدحسن خان ملقب به اعتماد السلطنه وزير انطباعات است و نوشتن روزنامه ايران و تاريخ ايران برعهده اوست به حضور شاه عرض كرده بود كه وجود سيدجمال‌الدين به جهت نوشتن روزنامه و تاريخ ضرور است و به اذن شاه تلغرافي به عدن كرد حسب‌الامر شاه سيد مذكور را به تهران دعوت ... و در منزل حاج محمد حسن اصفهاني امين دارالضرب منزل نمود.22
با خبر ورود سيد به ايران مشتاقان او از شهرهاي سر راه گرفته تا تهران به ديدارش شتافتند. روشنفكران و آزادي‌خواهان از حضور او در ايران بسيار خشنود بودند و سعي مي‌كردند بهره كافي از وجودش ببرند. سيدجمال‌الدين توسط امين دارالضرب در تاريخ 2‌ربيع‌الاخر1304 به ديدن ناصرالدين شاه رفت. اعتماد السلطنه ازاين‌كه خود، سيد را به حضور شاه نبرده است بسيار دلگير و ناراحت مي‌شود و در خاطراتش اين اتفاق را يادداشت مي‌كند.23 در همان جلسه اول شرفيابي، صحبت‌هاي سيد باعث نگراني شاه مي‌شود، ملك آرا در اين باره مي‌نويسد: در مجلس اول عرض نمود كه مرا آورديد من مانند شمشيري برنده هستم در دست شما، مرا عاطل و باطل مگذاريد مرا به هر كار عمده و بر ضد هر دولت بيندازيد زياده از شمشير برش دارم.24
با اين سخنان، شاه ديگر به او اجازه حضور در دربار را نداد، از طرف ديگر روايت است كه وزير مختار انگليس حضور سيد را در ايران مضر دانسته25 و از دولت ايران اخراج وي را خواستار شد. اما چون شخص شاه سيد را به ايران دعوت كرده بود، اخراج او از كشور كار پسنديده‌اي نبود از اين‌رو به حاج امين‌الضرب محرمانه ندا دادند كه سيد را محترمانه از كشور خارج كند. حاجي نيز كه خود از دلبستگان به سيد بود به بهانه سركشي از املاك و رسيدگي به طرح راه آهن شمال تهران كه سيد نيز او را تشويق به اين كار كرده بود به مازندران رفتند، حاج امين الضرب سيدجمال‌الدين را راهي باكو كرد و پس از مدتي خود نيز به او ملحق شد.26
در طي سال‌هاي 1304 تا 1307 سيد در روسيه و پترزبورگ و وين اقامت داشت و در اين زمان با شخصيت‌هاي ايراني نامه‌نگاري بسيار داشت، همچنين با بزرگان روسيه حشر و نشر داشت وآنان را تشويق به حمايت از هندوستان در مقابل انگلستان مي‌كرد.
ناصرالدين شاه در سفر سوم خود به فرنگ سيد را در مونيخ ديد و بار ديگر سيد را به ايران دعوت نمود، زيرا سيد ضمن همدست شدن با روسيه اوضاع مستعمراتي بريتانيا را مختل كرده بود و بهتر آن بود كه فعاليت‌هاي سياسي او در شرق، محدود شود. آزادي سياسي در اروپا خطر داشت. ناصرالدين شاه نيز در سفرنامه خود به ملاقات با سيد پرداخته و مي‌نويسد: او را ديديم، عمامه سبز به سرش نبود، عمامه سفيد كوچكي سرش گذارده بود، خيلي صحبت كرديم، بسيار مرد زرنگ عاقل داناي خوبي است مي‌خواهد برود پاريس آنجا گردش كرده بيايد تهران، گفتم بسيارخوب برو پاريس گردش كن و بيا تهران.27
در اين سفر، ناصرالدين شاه، امتيازات بسياري از جمله امتياز بانك شاهي، كشتيراني در كارون و امتياز انحصار تنباكو را به دولت انگلستان داد و با اين كار، دولت روسيه را از خود رنجاند. پس از دعوت از سيدجمال، ميرزاعلي‌اصغر خان امين‌السلطان صدراعظم وقت نزد سيد رفت زيرا كاملا آگاه بود كه سيد در ميان روس‌ها داراي نفوذي هست از جانب شاه تقاضا مي‌كند كه قبل از آمدن ايران به روسيه رفته و به آن دولت نويد جبران از جانب دولت ايران را بدهد. سيد كه هميشه خواستار سست كردن موقعيت انگلستان بود از اين طرح استقبال كرد و به روسيه رفت و با دولتمردان روس به مذاكره نشست.28 سپس راهي ايران شد و ميزبان او نيز اين بار حاج محمدحسن امين‌الضرب بود. برخلاف تصور سيد، حكومت ايران او را ناديده گرفت و حتي از وي در خصوص مذاكراتش با روسيه سوالي نكرد. پس از مدتي وزارت خارجه روسيه از ايران در خصوص ماموريت سيد سوال كرد، اما ايران اصلا ماموريت سيد را از سوي خود رد كرد و آن را اقدامي شخصي خواند. زماني كه اين خبر به سيد رسيد بسيار برآشفت، به عنوان اعتراض به حضرت عبدالعظيم رفت و در آنجا متحصن شد. او در تحصن خود نامه‌اي مفصل براي ناصرالدين شاه نوشت و به شرح ملاقات و مذاكرات خود با امين‌السطان پرداخت كه معلوم نيست به دست شاه رسيده يا خير در قسمتي از نامه چنين آمده است: در شب همان يوم الشرف پنج ساعت جناب وزير اعظم به اين عاجزمكالمه نمودند خلاصه اش آنكه اولا دولت روسيه و رجال و ارباب جرايد آن را حق نيست كه ايشان را برجلس و نشانه سهام نمايند و از در معادات و معاندت برآيند چون كه ايشان يعني جناب وزير اعظم مالك وصاحب ملك نيستند و رتق و فتق امور به قدرت ايشان نيست. ديگر آن‌كه مساله كارون و بانك و معادن قبل از ارتقاء ايشان به رتبه وزارت عظماي انجام پذيرفته نهايت... از سوء بخت در زمان وزارت عظماي ايشان شده است پس حين ورود به پطرزبورغ بايد در نزد وزارت روسيه ابراء ذمه و تبرئه برساحت ايشان را بنمايم و تبديل افكار فاسده وزراء روس را در حق ايشان داده وحسن مقاصد و نيات ايشان را در باره دولت روس مسجل كنم...29
دولت‌آبادي سرنوشت اين نامه را چنين توضيح مي‌دهد: گويند مكتوب سيد از روي ميزشاه سرقت شده است... نگارنده، مكتوب مزبور را در پاكتي كه يك جانبش عريضه به حضور همايوني است و جانب ديگرش مهر سيد بزرگوار، عينا مشاهده نموده، اين مكتوب در نوشتجات امين‌السلطان پس از مرگ به دست آمده است.30
از اين زمان سيدجمال‌الدين مبارزه علني خود را نسبت به استبداد شاه و حكومت آغاز كرد و جمعيت بسياري را گرد خود جمع آورد. كار سيد در حضرت عبدالعظيم بالا گرفت، شاه و صدراعظم را به وحشت انداخت. اين بار او را با بي‌حرمتي تمام از كشور بيرون راندند.

حضور فعال، در نهضت تحريم‌

پس از اخراج سيد، قيام عليه رژي يا قرارداد انحصار تنباكو در ايران به پا شد. سيد كه آن زمان در بصره بود نامه‌اي خطاب به ميرزاي شيرازي نوشت و پس از تشريح اوضاع ايران و برشمردن خيانت‌هاي ناصرالدين شاه به كشور از وي خواست: تو اي پيشواي دين اگر به كمك ملت برنخيزي و آنها را جمع نكني و كشور را به قدرت خود از چنگ اين گناه كار بيرون نياوري طولي نخواهد كشيد كه مملكت اسلامي زير اقتدار بيگانگان در مي‌آيد آن وقت است كه هرچه مي‌خواهند مي‌كنند و هر حكمي دلشان خواست مي‌دهند اگر اين فرصت از دست برود و اين معاهده‌ها در حيات تو صورت بگيرد در صفحه روزگار و صفحات تاريخ، نام نيكي نخواهي داشت... چه طور جايز است كسي كه خدا اين قدرت را به او داده كشور و ملت را به اين حال بگذارد؟31
اگر چه ميرزاي شيرازي خود بر اوضاع مسلط بود ولي نامه سيد نيز در اعلام فتوا بي‌تاثير نبوده است. سيد همچنان مبارزات خود را در بصره ادامه داد تا دولت ايران از عثماني درخواست خروج وي از آن منطقه را كرد و سيد نيز به لندن رفت.
در لندن سيد با ميرزا ملكم‌خان ناظم‌الدوله كه قبلا سفير ايران در انگلستان بود آشنايي پيدا كرد. ملكم نيز كه بنا به دلايلي با دولت ايران اختلاف پيدا كرده بود روزنامه‌اي به نام قانون در لندن منتشر مي‌كرد كه مطالب آن عليه دولت ايران بود و سيد نيز كه خود را در اين مورد با او هم عقيده مي‌ديد مقالاتي در قانون منتشر مي‌كرد. در اين زمان ادوارد براون نيز از طريق ميرزا ملكم خان با سيد آشنا شد. رائين اعتقاد دارد كه براون اين دو نفر را مستعد مبارزه عليه شاه ايران مي‌بيند و به مبارزه تشويق مي‌كند32 اين ادعا درست به نظر نمي‌رسد زيرا شخصي چون سيدجمال احتياجي به تشويق ديگران نداشته است و سال‌ها در نقاط مختلف جهان اعتراض خود را به گوش مخالفينش مي‌رساند. علاوه بر روزنامه قانون سيد روزنامه ضياءالخافقين را منتشر كرد و در آن مقالاتي راجع به اوضاع مسلمانان جهان مي‌نوشت و شديدا به دولت و شاه مستبد ايران حمله مي‌كرد، چاپخانه اين نشريه از سوي دولت انگليس تهديد به تعطيلي شد و سيد نيز چاپ روزنامه را متوقف ساخت33.
در اواسط سال 1310ق با تعطيل شدن روزنامه، سيدجمال‌الدين كه از طرف سلطان عثماني دعوت شده بود، راهي آن كشور شد. سلطان عبدالحميد ثاني كه داعيه خلافت مسلمين را داشت و براي اتحاد تمامي فرقه‌هاي اسلامي احتياج به حمايت و پشتوانه محكم داشت از طريق سفير خود در لندن دعوت نامه‌اي براي سيدجمال‌الدين فرستاد و او را به عثماني دعوت كرد تا بتواند از قدرت و نفوذ او در بين مسلمانان استفاده كند.
براي سيد منزلي در كنار قصر سلطان عثماني در نظر گرفته و ماهيانه نيز مبلغي به سيد پرداخت مي‌شد.34 سيدجمال‌الدين كار خود را آغاز كرد و با علما خصوصا علماي شيعه در عتبات و ايران به نامه‌نگاري پرداخت و در اين نامه‌ها آنها را به اتحاد مسلمانان دعوت و از عواقب تفرقه آگاه كرد.
سيد براي انسجام بيشتر فعاليتش انجمن اتحاد اسلام را تشكيل داد. دولت‌آبادي اعضاي اين انجمن را معرفي مي‌كند: شاهزاده ابوالحسن ميرزاي قاجار، فيضي افندي، حاجي ميرزا حسن‌خان خبيرالملك، افضل‌الملك كرماني و...35 اما كار اين انجمن بالا نگرفت و سلسله وقايعي منجر به گسيخته شدن اين تشكيلات شد از جمله سعايت اطرافيان سلطان از سيدجمال‌الدين از سويي و كشته شدن ناصرالدين شاه (1313ق) به دست ميرزا رضاي كرماني، يكي از مريدان سيد، از سوي ديگر سلطان عثماني را به وحشت انداخت؛ خصوصا كه ميرزارضا كرماني در محاكمه خود علنا از تاثير و نقش سيد سخن گفته بود.
اين واقعه باعث شد تا دولت ايران تحويل سيد را از عثماني خواستار شود، سلطان عبدالحميد با اين كار موافقت نكرد و سيد را تحت نظرخود نگه داشت تا زماني كه سيد بر اثر بيماري سرطان دهان (فك) در ماه شعبان1314 فوت كرد. البته چگونگي مرگ سيد نيز روايات گوناگون دارد عده‌اي معتقدند كه سيد به امر سلطان محرمانه كشته شده است ولي دولت‌آبادي اين مساله را رد مي‌كند و در خاطرات خود مي‌نويسد: اما از تحقيقات دقيق كه نگارنده در ايام اقامت قسطنطنيه از هر كس در اين موضوع نموده و مخصوصا از كساني كه تا آخرين نفس مراقب حال وي بوده‌اند چيزي كه بتواند اين عقيده را تاييد نمايد به دست نياوردم36.

پی نوشتها :

1.ميرزا لطف‌الله‌خان اسد‌آبادي، شرح حال و آثار سيد جمال‌‌الدين اسد‌آبادي، بي‌جا، بي‌نا، بي‌تا،ص 20
2. همان، ص 21.
3. يحيي دولت‌آبادي، حيات يحيي، تهران، عطار، فردوسي، 1361، ج 1، ص 84 .
4. مجموعه اسناد، همان، ص 7، تصوير شماره 71.
5. مجموعه اسناد، همان، ص 12، تصوير 16.
6. صدر واثقي، سيدجمال‌الدين حسيني پايه‌گذار نهضت‌هاي اسلامي، تهران،‌ پيام، 2535، ص 45
7. همان، ص 47.
8. مجموعه اسناد، همان، ص 9، تصوير 9.
9. صدر واثقي، همان، ص 43.
10. ادوارد براون، انقلاب ايران، احمد پژوه، تهران، كانون معرفت، 1338، ص 5.
11. محمد محيط طباطبايي، همان، ص 18
12. ادوارد براون، همان، ص 5.
13. سيدحسن تقي‌زاده، همان، ص 11.
14. علي‌اكبر ذاكري، «شرح حال و سال‌شمار زندگي سيد‌جمال‌الدين»، مجموعه مقالات سيدجمال، جمال حوزه، قم، ص 340.
15. رضا رئيس طوسي، «مبارزات سيدجمال‌الدين در مصر»، يادواره صدمين سالگشت سيدجمال‌الدين اسد‌آبادي، انديشه‌ها و مبارزات تهران، حسينيه ارشاد، 1376، ص 236 و 245.
16. سيد حسن تقي‌زاده، همان، ص 12.
17. ادوارد براون، همان، ص 6.
18. رضا رئيس طوسي، همان، ص 217.
19. سيد حسن تقي‌زاده، همان، ص14.
20. صدر واثقي، ص 93.
21. سيدحسن تقي زاده، همان، ص 17.
22. شرح حال عباس ميرزا ملك‌آرا، به كوشش عبدالحسين نوايي، تهران، سهامي چاپ، 1325، ص 111.
23. محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتماد‌السطنه، تهران، اميركبير، 1377.ص 470.
24. ملك آرا، ص 112.
25. مهدي قلي هدايت (مخبر‌السطنه)، خاطرات و خطرات، تهران، زوار، 1375، ص 85.
26. شيرين مهدوي، زندگينامه حاج محمدحسن كمپاني، ص 186.
27. روزنامه خاطرات ناصر‌الدين‌شاه در سفر سوم فرنگستان، به‌كوشش دكتر رضواني، فاطمه قاضي‌ها، تهران، اسناد ملي، 1371، ص 305.
28. سيد حسن تقي‌زاده، همان، ص 25.
29. ناظم‌الاسلام كرماني، تاريخ بيداري ايرانيان، به‌كوشش سعيدي سيرجاني، تهران پيكان، 1376، ص 85.
30. يحيي دولت آبادي، همان، ص 97.
31. محمد محيط طباطبايي، نقش سيد جمال‌الدين در بيداري مشرق زمين، قم، دارالتبليغ اسلامي، بي‌تا، ص 197.
32. اسماعيل رائين، ميرزا ملكم‌خان، زندگي و كوشش‌هاي سياسي او، تهران، صفي‌عليشاه، 1350، ص 109.
33. سيدحسن تقي‌زاده، همان، ص 28.
34. همان، ص 29.
35. يحيي دولت آبادي، همان، ص 99.
36. همان، ص 167.

آسيه آل‌احمد
جام جم

مسئوليت هاي شيعه در آئينه كلام امام باقر علیه السلام درآموزه هاي امام باقرعليه السلام به صحابي و شاگرد خويش جابرجعفي علاوه بر فضايل شيعه اصول رفتاري شيعه نيز يادآوري شده است. آن حضرت در حديثي درباره حقيقت تشيع آنچه را كه يك شيعه بايد انجام بدهد و وظايف عملي شيعه را آموزش داده اند.
هويت شيعه را بايد درون احاديث پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم و امامان عليهم السلام در باره شيعه جستجو نمود. احاديث بسياري از رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم واهل بيت عليهم السلام وجود دارد كه در متن آن احاديث كلمه شيعه وجود دارد. اين احاديث گنجينه بسيار ارزشمندي براي درك هويت و حقيقت تشيع است. دسته اي ازاين احاديث «اوصاف شيعه» را بيان مي كند و دسته ديگر «فضايل شيعه» را گزارش مي نمايد.

اهميت و ضرورت شناخت فضايل وصفات شيعه

آگاهي از «اوصاف شيعه» و «فضايل شيعه» هر دو براي شيعه شناسي لازم است. فضايل شيعه چرايي و چگونگي پيدايش مذهب شيعه و منشاتشيع و حقانيت و درستي راه شيعه و نجات و رستگاري شيعيان و امتيازات بنياد و سازمان و ساختار مذهب شيعه را نشان مي دهد و آغاز و فرجام شيعه را آشكار مي نمايد. براساس همين احاديث معصومين عليهم السلام مبدا تشيع بعثت حضرت محمد صلي الله عليه وآله وسلم وپايان آن بهشت ورضوان الهي است. اما «اوصاف شيعه» برنامه زندگي براي شيعيان است از اين رو احاديث اوصاف شيعه راهبردي و كاربردي است و مسئوليت هاي شيعه بودن را آشكار مي نمايد.
«فضايل شيعه» در گفتگوهاي بين مذاهب اسلامي راهنماي مسلمانان براي رسيدن به حقيقت مذهب شيعه است اما «اوصاف شيعه» راه خودسازي و منبع رشد و كمال فردي است. احاديث فضايل شيعه پاسخ هاي الهي به پرسش هاي كلامي پيرامون مذهب شيعه است و اما احاديث اوصاف شيعه پاسخ هايي براي چه بايد كرد و چگونه زيستن است.
امروز جامعه شيعه بيش از فضايل شيعه نيازمند اوصاف شيعه است. شيعيان پس از آگاهي از تاسيس مذهب شيعه توسط پيامبراعظم صلي الله عليه وآله وسلم و ايمان به حقانيت اساس مذهب شيعه بايد گفتار و رفتار شيعي را بشناسند و به آن آراسته گردند. امروز بايد براي مردم به زيبايي روشن شود شيعه كيست چه كسي لقب پرافتخار شيعه را مي تواند بدست آورد ريشه عقب ماندگي ها و مشكلات جامعه شيعي غفلت از اوصاف شيعه است. آراستگي به اوصاف شيعه علت پيشرفت و ترقي و عامل توسعه در ابعاد گوناگون است. با تبيين مسئوليت هاي شيعه بودن ومشخص شدن سيماي شيعه اهل بيت عليهم السلام و عملياتي شدن اوصاف شيعه و تحقق آن درزندگاني فردي و اجتماعي مردم ايران امت وجامعه نمونه الهي پديدار مي شود. با رعايت اوصاف شيعه در كشور ايران جامعه اي كوچك از نمونه جامعه بزرگ و جهاني حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف در پايان تاريخ ديني نمودار مي گردد و آرمان شهر و مدينه فاضله شيعي ايرانيان به جهانيان نشان داده خواهد شد.

فضائل الشيعه وصفات الشيعه شيخ صدوق

مرحوم ابن بابويه شيخ صدوق رضوان الله تعالي عليه درقرن چهارم هجري نياز شيعيان به بصيرت و آگاهي در زمينه اوصاف و فضايل شيعه را باگردآوري احاديث معتبر پيامبر و امامان پيرامون شيعه و نوشتن دوكتاب «فضائل الشيعه» و «صفات الشيعه» پاسخ داده است. وي در فضائل الشيعه چهل و يك حديث و در صفات الشيعه هفتاد و يك حديث آورده است 1. در اين نوشتار از احاديث پيرامون صفات الشيعه تنها يك حديث ترجمه و شرح مي گردد.

گفتگوي جابر و امام باقر(عليه السلام) درباره صفات شيعه

درآموزه هاي امام باقرعليه السلام به صحابي و شاگرد خويش جابرجعفي علاوه بر فضايل شيعه اصول رفتاري شيعه نيز يادآوري شده است. آن حضرت در حديثي درباره حقيقت تشيع آنچه را كه يك شيعه بايد انجام بدهد و وظايف عملي شيعه را آموزش داده اند.
جابرجعفي گفته است امام باقرعليه السلام از من پرسيدند: يا جابر يكتفي من اتخذالتشيع ان يقول يحبنا اهل البيت اي جابرآيابراي كسي كه تشيع رابرمي گزيندهمين كه بگويدما اهل بيت رادوست مي داردكافي است سپس خودامام پاسخ دادند: فوالله ماشيعتناالامن اتقي الله واطاعه وماكانوا يعرفون الا بالتواضع والتخشع وادا الامانه وكثره ذكرالله والصوم والصلاه والبربالوالدين والتعهدللجيران من الفقرا واهل المسكنه والغارمين والايتام وصدق الحديث وتلاوه القرآن وكف الالسن عن الناس الامن خيروكانواامنا عشائرهم في الاشيا2. به خدا سوگند شيعه ما نيست جز كسي كه از خدا بترسد و تقواي الهي پيشه كند و گوش به فرمان هاي الهي بدهد و از خداوند اطاعت نمايد و شيعيان جزبه تواضع وخشوع وافتادگي اداي امانت و امانت داري و ذكر فراوان و زيادي ياد خداوند و روزه ونماز و نيكي به پدر و مادر و تعهد و رسيدگي به همسايگان فقير و مسكين و بدهكار و يتيمان و صداقت و راستگويي و تلاوت قرآن و خواندن كتاب خدا و بازداشتن زبان از مردم جز در امور خير شناخته نمي شوند آنان امينان خويشاوندان و ملت خود هستند.
در اين حديث شريف از «تشيع» به عنوان مذهب اصيل و ريشه دار الهي كه همان اسلام راستين واسلام رسول الله است يادشده است و امام باقرعليه السلام روي آوردن به مذهب شيعه و گزينش آن و گرفتن و اتخاذ تشيع را محور گفتگو قرار داده اند.
مطابق اين حديث مذهب تشيع درعصرامام باقرعليه السلام مكتب وراه ورسم الهي برتر شناخته مي شده است وروي آوردن به سوي آن و اتخاذ تشيع در گفتار و رفتار يك ارزش بي نظير و يك اصل بزرگ و مهم و ضرورت عمومي بوده است. به همين دليل امام دراين حديث به تبيين حد و مرزهاي تشيع پرداخته اند و اظهار محبت نسبت به اهل بيت رابراي شيعه بودن كافي ندانسته وعلاوه برآن پاي بندي به دوازده صفت ارزشمند و زيبا را لازم شمرده و آن ها را مسئوليت هاي عملي شيعه بودن قرار داده اند. امام باقرعليه السلام در اين حديث با سوگند و با دو جمله بيان گر انحصار وتاكيد بسيار اهميت عمل نمودن به رهنمودهاي اهل بيت و پيروي همه جانبه از آنان در گفتار و رفتار را يادآوري نموده اند.
شيعه بودن علاوه بر گفتار نيازمند رفتار الهي است. شعار و سخن گفتن از دوستي اهل بيت كفايت نمي نمايد بلكه بايد به رهنمودهاي اهل بيت عمل كرد و اتخاذ تشيع به عنوان مذهب علاوه بر اظهار دوستي اهل بيت به شدت وابسته به رفتار علوي و عمل گرايي و آراستگي به صفات زيباي پيامبر صلي الله عليه وآله وسلم و امامان عليهم السلام است. بي عمل شيعه بودن ناتمام است وتحقق نمي يابد.
صفاتي نظير اطاعت از خدا و تقواي الهي و كثرت ذكر خدا زيربناي اوصاف عملي زيبا و سازنده ديگر است. نماز و روزه و تواضع و خشوع و مردم داري واداي امانت وامين ملت بودن وراستگويي وكنترل زبان وتعهد به همسايگان نيازمند و فقيران و پا برهنگان و بدهكاران و يتيمان صفات رهروان امامان وشيعه اهل بيت عليهم السلام است. اين صفات الهي سازنده شهر و كشور زيباي معنوي و اخلاقي وعامل توسعه و ترقي و پيشرفت مادي و معنوي بشريت است.

پي نوشتها :

1 ـ شيخ صدوق ابوجعفر محمدبن علي بن الحسين بن موسي بن بابويه القمي فضائل الشيعه وصفات الشيعه موسسه انتشاراتي فراهاني تهران چاپ اول بي تا برمنبرهايي ازنور ترجمه فضايل وصفات شيعه شيخ صدوق گروه تحقيقاتي موسسه فرهنگي انتشاراتي طوباي محبت قم چاپ سوم تابستان. 1384
2 ـ شيخ صدوق صفات الشيعه حديث 22 ص 53 و ص 54 ابن شعبه الحراني ابومحمدالحسن بن علي الحسين تحف العقول عن آل الرسول صلي الله عليهم ترجمه احمدجنتي انتشارات علميه اسلاميه تهران چاپ اول بي تا ص 338 و ص. 339

نويسنده: محمّدرضا جواهرى
منبع:http://www.bashgah.net