تاریخ ایران- سلسله سلجوقیان

مختصری درباره ی دیوان در عصر سلجوقی
این دیوان بر منوال دیوان عهدغزنوی و سامانی طرح ریزی شده بود و از طریق دیوانهای تابع، جمیع امور کشوری را تحتنظارت می‏گرفت.

مکاتبات به وسیلهدیوان رسایلو طغرا،
محاسباتبه وسیله دیوان استیفا، و
امور بازرسی انجام می‏شد
و این جمله تحت نظارتدیوان صدارتبود که خواجه بزرگ، نظام الملک در رأس آن بود.
که تحت نظارت خواجه بزرگ بود،
در امور جنگ مسئولیتی که بر عهدهدیوان بود، ثبت و ضبط نام افراد و فرماندهان سپاه، پرداخت مواجب و مستمریها، تأمینمخارج سلاح و اسب و علوفه بود. مسئول این دیوان عارض خوانده می‏شد و در اکثر مواقعنیز با شخص سلطان سر و کار داشت.

ابوالقاسم علی بن عبدالله جوینی
مقارن روی کار در خراسان، دبیران و مستوفیان و کارگزاران ولایت که از بی‏رسمیها و کژتابیهای اواخرعهد به شدت رنجیده خاطر بودند و پیدایش یک دستگاه فرمانروایی و دولت تازه رامایه ایمنی و آسایش بیشتری می‏دانستند، برای استقرار قدرت ترکمانان سلجوقی سعی وهمت خود را به کار بردند.
با همین مساعی دبیران و منشیان بود که قسمتخراسان غربی از  جدا شد و توانست پایگاه یک دولت تازه گردد و اهل خراسان را از بیدادگریهایکارگزاران غزنوی رهایی بخشد.

سالار سپاه، ابوالقاسم علی بن عبداللهجوینی
که در هنگام ورود طغرل به نیشابور، در آن شهررئیسشرطه (شهربانی)بود، به سبب ناخرسندیهایی که وی و اهالی نیشابور ازعمال غزنوی داشتند، به طغرل پیوست و وی را در استقرار دولت تازه کمک کرد.
چندی بعد، طغرل وزارت خود را که در واقع نظارت بر تمام امور بود به عبداللهجوینی تفویض کرد. اما وی که با وجود علاقه به تحکیم دولت ترکمانان برای تصدی تماملوازم این شغل - از جمله نظارت بر دیوان انشاء و استیفا - به قدر کافی آمادگینداشت، چندی بعد از کار کناره گرفت.


ابو نصر عمیدالملک کندری
طغرل وزارت را به کاتب جوانی به نامابو نصر عمیدالملک کندریسپرد. وی که دبیریلایق و کاردان بود، مساعی صمیمانهعبدالله جوینیرا در تحکیم دولت ترکمانانادامه داد.
دیوان وزارت را که ایجاد آن برای نظارت بر تمام امور ولایتضرورت داشت به وجود آورد و رسوم سلطنت را که پس از از خراسان، از یاد رفته بود، بار دیگر احیاء کرد.
خواجه نظام الملک طوسیهم که سالها بعد پساز عزل و قتل عمیدالملک کندری «456 ق / 1064 م» به وزارت رسید، مساعی او را دنبالکرد و در نتیجه کفایت و تدبیر او، دستگاه وزارت و سازمان دیوان، وسیله تحکیم واستقرار بی منازع دولت نو خاسته سلجوقی گشت.
بالاخره در دوران فرمانرواییالب ارسلان و ملکشاه، دیوان وزارت که با سعی خواجه به نهایت حد توسعه خود رسیدهبود، بر تمام امور سلطنت قوم به جز جنگ نظارت داشت.

وزارت در عهد خواجه نظام الملک به حداکثر حیثیتو اعتبار خویش رسید و خواجه در اِعمال نظارت بر امور چندان قدرت و قاطعیتی داشت کهبه تدریج، سلطان و حرمسرایش را از خرده نگریهای خویش ناراضی کرد
و همامیران دربار که این نظارت دقیق خواجه، مجال هر گونه استفاده شخصی را برایشان تنگکرده بود، به ستوه آورد. کشته شدن خواجه به دست یکی از مزدوران منسوب به فداییانباطنی، قدرت و غلبه وزارت را به شدت متزلزل کرد.

شاهان و شاهزادگان، دستنشانده و دست آموز امیران و اتابک خواندگان خویش شدند و عزل و نصب وزیران به دستامرا و اتابکان افتاد. با انحطاط سازمان وزارت، سلطنت نیز دچارانحطاطشد و اتابکان  هم، که به خاطر سلطنت، خود را از فواید تدبیر و ارشاد اهل دیوان محروم ساختند، بههمین اختلال دچار گشتند و در هجوممغولبه بادی فرو پاشیدند.
معهذا درمدتی که سلطنت سلاجقه به حمایت دستگاه وزارت و سازمان دیوان، مجال توسعه یافت،دوران فرمانروایی سلجوقیان، دوران شکل گیری سنتهای اداری، و عصر ترقی و توسعه صنایعو معارف شد. مساعی خواجه نظام الملک وزیر و علاقه ملکشاه و سلطان سنجر در این توفیقتأثیر غیر قابل انکار داشت.
الگوهای گذشته و میراث دیوانی که از عهدتأسیس و در عهد غزنویان توسعه‏ای یافته بود، در دوره سلجوقیان به شکل نهایی و کاملخویش نزدیک شد. گرچه، ضعف و فتور در این نظام با مرگ خواجه و تمایل بهقدرت مطلقهو، در اندک زمانی، کل جامعه رادچار اختلال نمود که حمله یمغولانو فتح ایران نیز، یکی از نتایج شوماین فروپاشی دیوانی و سلطه سلطنت بود.

مرگ ناگهانی سلطانملکشاه که اندک زمانی بعد از قتل خواجه روی داد، موجب تحکیم سلطانت نشد. بر عکس،سلطنت را در اندک مدتی، معروض اختلافهای خانوادگی ساخت و نظم و وحدت و انسجام آن را از همگسیخت.
در جریان کشمکشهای برکیارق، ترکان خاتون و محمد بن ملکشاه، وزارت بهشدت از اعتبار افتاد و دستخوش هوسهای امیران درگاه شد. به تدریج نظام دیوانی بهقدری بی اعتبار گشت که یک پادشاه سلجوقی، وزیر خود را به یکی از مدعیان مخالفشفروخت تا او به مصادره، هر چه می‏تواند از او وصول کند.
پادشاهی دیگر،عنوان وزارت خود را در مقابل دریافت مبلغی مختصر به یک سوداگر عامی که به کلی فاقدسواد بود و عاری از هر گونه صلاحیت واگذاشت. برخی از وزیران نیز به تحریک یا رضایتپادشاهان خویش کشته شدند و بعضی دیگر، مجبور به کناره گیری و ارتباط با مخالفانسلطان. بدین گونه با تزلزلی که امر وزارت و در جریان کار دیوان پیش آمد، ادارهمملکت دچار اختلال گشت.

شعر
از علاقه‏ای هم که در این دوره به مراتب بیش از ادوار گذشته، به صنایع بدیع شهری اظهار می‏شد، و ادیب صابر و عبدالواسع جبلی در دستگاه سلطان سنجر از سرآمدان عصر بودند، شیوع ذوق تجمل گرایی را که یک عامل عمده در پیدایش رنسانس هنری است، حکایت دارد.
این نکته هم که در شعر آن دوران، از جمله در کلام __انوری، خاقانی و ظهیرالدین فاریابی، __
به نحو بارزی شامل اشارات و تعلمیحات به علوم رایج عصر و اصطلاحات و الفاظ قرآنی، عرفانی، و فلسفی است، حاکی از ارتباط آن با محیط اعیانی عصر و متناسب با ذوق طبقات تربیت یافته وابسته به دیوان و درگاه است که لاجرم تفنن گرایی آنها در پسند شعر، عامل عمده‏ای در نفوذ روحیه نوگرایی و رنسانس در ادبیات همچون هنر بود.

انعکاس این گونه اشارات و تعلیمات در شعر عهد سلجوقی، در عین حال نتیجه رواج علوم و توسعه مدارس عهد سلجوقی است. دوران سلاجقه نه تنها دوران رواج علوم، بلکه اوج ابداع و نوآوری در آن زمینه بود. فقط عمر خیام نیشابوری «517 ق / 1123 م» که در زمینه ابداع مسایل ریاضی و ریاضیات، توانست خود را از علمای عصر ممتاز سازد تا بدان جا که در تاریخ علوم عالم، این دوره را عصر عمر خیام بنامند، خود نمونه‏ای از ویژگیهای عصر طلایی شکوفایی علوم در عهد سلجوقی است.
از سایر علمای آن عصر، ابو روح زرین دست، چشم پزشکی نام آور بود و در این زمینه رساله‏ای هم به نام نورالعیون «حدود 480 ق / 1087 م» نوشت.
سید اسمعیل جرجانی «وفات 536 ق / 1141 م» مؤلف ذخیره خوارزمشاهی و خُفی علایی در طب نیز، در این ایام در قلمرو خوارزمشاهیان به عنوان یک طبیب عالی مقام شناخته می‏شد.
عین الزمان حسن قطان مروزی، که حکیم و عالم طبیعی بود و در طب و هندسه هم مهارت داشت، رساله‏ای به فارسی به نام گیهان شناخت، تألیف کرد «حدود 500 ق / 1106 م» که شامل گزیده معارف عصر در زمینه علوم طبیعی بود.
ابو حاتم اسفزاری «وفات 515 ق / 1121 م» معاصر حکیم عمر خیام نیز در بین علمای عصر در هندسه و جراثقال و حرکت کواکب، مطالعات علمی ارزنده‏ای داشت، و رساله‏ای به فارسی موسوم به کائنات جوّ در این زمینه به او منسوب است.
ظهیرالدین ابوالمحامد مسعودی، از اهالی غزنه، مؤلف کتاب کفایة التعلیم «542 ق / 1147 م»،
ابوالفتح خازنی، مؤلف اثری به نام میزان الحکمه، و ابوبکر خَرَقی «وفات بعد از 536 ق / 1142 م»
مؤلف کتابی به نام منتهی الادراک فی تقسیم الافلاک، از علمای ریاضی، مکانیک و نجوم در این عصر به شمار می‏روند.

جامعه ی سلجوقی توسعه و دانش در منطق، حکمت و کلام، لغت، تفسیر و ادبیات عرب در عصر سلجوقی و ایجاد مدارس مذهبی متعدد مدارس نظامیه و درخشیدن بسیاری از مشایخ و کبار علوم دینی در این عصر که مستعد بروز آن بود، از یک سو موجب شکوفایی این علوم گردید و آثاری را از خود باقی گذاشت که برای تاریخ علم خالی از اهمیت نیست.
با این همه، بنای مدارس که موجب اشاعه دانشهای شرعی و مخصوصاً ترویج زبان عربی در بین طبقات نخبه اهل عصر در بلاد ایران و حتی انگیزه ادامه تصنیف کتب به زبان عربی می‏شد، در عین حال عامل عمده‏ای در ترویج تعصبات مذهبی و فرقه‏ای در سراسر ایران شد.

با رونقی که بر اثر وجود این مدارس، و نیز مدرسه‏هایی که از جانب سلطان برای حنفیها و از سوی خلیفه برای پیروان بیشتر مذاهب معروف فقهی ایجاد شد، علوم دینی همه جا مورد توجه و علاقه عام واقع شد.
نفوذ علما هم پا به پای رونق علم در پایتخت و در بلاد مختلف قلمرو آل سلجوق، فوق العاده بالا گرفت. چنان که خاندان بعضی علماء در شهرها نفوذی همچون حکام و وزیران پیدا کردند. و ریاست ولایات به دست آنها افتاد.
از جمله در بخارا، آل برهان، شوکت و قدرت فوق العاده به دست آورد. در اصفهان، آل خجند که ریاست شافعیان شهر با آنها بود، و آل صاعه که ریاست حنفیان شهر را داشتند، قدرت و نفوذ بسیار حاصل کردند و بست و گشودن کارها اغلب به دست آنها بود.
سادات ترمذ، سادات بیهق، سادات ری و قم، خاندانهای بزرگی بودند که به غیر از مقام علمی، ریاست دنیوی هم داشتند و عظمت مقام دنیوی آنها، طلاب جوان را همه جا به سعی در کسب علم و روی آوردن به مدارس جلب و تشویق می‏کرد.

محیط مذهبی عصر، محیط مشاجرات و تعصبات بود. تعدد مدارس و کثرت روز افزون طالبان این مدارس هم استمرار این مشاجرات و تعصبات را در بین عامه تشدید می‏کرد.
قسمتی از این تعصبات بر ضد فرق مختلف شیعه بود که مخصوصاً به سبب وحدت منشأ با اسماعیلیه از سوی متعصبان اهل سنت مورد تهقت و سوء ظن بیشتر واقع بودند، به علاوه بروز کشمکش در بین فرق مختلف اهل سنت نیز وجود داشت.
تنازع فرقه‏های مذهبی، در این عصر، جامعه اسلامی ایران را همچنان مثل دوران غزنویان و آل بویه د حال تفرقه و تشتت نگه داشت.
کرامیه در قلمرو غوریان، معتزله در قلمرو خوارزمشاهیان در این ایام همچنان فعال بودند. مذاهب اهل تشبیه در نواحی جبال، مذاهب جبریه در ماوراء النهر، هنوز بیش و کم رایج بود و در سیستان تا پایان عهد، هنوز بقایایی از خوارج دیده می‏شد.
پیروان این مذاهب حتی اگر در فروع با یکدیگر اختلاف نداشتند، در اصول عقاید دائم یکدیگر را تحطئه و تکفیر می‏کردند و بدین ترتیب، امکان مسالمت جویی اجتماعی را از مردمان سلب نمودند.
چیزی که در حمله ی مغول، نیل به هر گونه توافق و وحدت را بین آنها برای مقابله با مهاجمان، غیر ممکن ساخت. حتی استمرار این اختلافات در قسمت عمده‏ای از قلمرو سلجوقیان، منجر به توفیق فرقه اسماعیلیه شد که در ایجاد یک قدرت پایدار در نواحی مختلف ایران، نقشی مخرب، ویرانگر و ارتجاعی ایفا کردند.