درس سوم
( جغرافیا بستر تحولات تاریخی )
- هر چه دانش بشر در استفاده بهتر از محیط طبیعی برای بهبود زندگی اجتماعی بیشتر گشته، نقش عوامل محیطی در زندگی او نیز کمرنگ تر شده است.
- بشر هنگامی که یک جانشین شد، برای تأمین خوراک به کشاورزی پرداخت و پس از آن زمینۀ پیدایش روستاها و شهرهای بزرگ آماده شد.
- جوامع بیشتر کوچرو و برای تهيه منابع غذایی خود و دامهایشان همواره در کوچ بودند و این شکل زندگی زمینه را برای زندگی خويشاوندی آماده ساخت.
- با گذشت زمان به دلیل رویارویی با شرایط متفاوت و منابع جدید، تنوعی در زندگی انسان ها پدید آمد و آن گرایش به یکجانشینی بود.
- عوامل طبیعی ثأ ثیری بس مهم بر نوآوریها صنعتی بشر داشته اند.
- پاره ای از عوامل طبیعی مانند اقیانوسها، کویرها، رشته کوههایی که گذر از آنها دشوار بود جریان اطلاعات بین پاره ای جوامع را به طور کلی کند یا حتی متوقف ساخته بود.
- بعضی عوامل مانند رودهای قابل کشتیرانی و دشتهای باز و گسترده و رشته کوههای فرسوده ، انتشار اطلاعات و تبادل فرهنگی را آسان کرده است.
- هنگامی که از « زمان » و « مکان » سخن می گوییم به ترتیب پای دانش تاریخ و جغرافیا به میان می آید.
- مورخ با مطالعه و بررسی « راههای ارتباطی » گذشته دلایل شکوه و انحطاط یک مکان یا وقوع رویداد را بیان می کند.
- در گذشته « تمدن و فرهنگ » بشری از طریق راهها مبادله شده است.
- موقعیت مهم خلیج فارس، آن را از روزگاران کهن تا کنون به یکی از مهم ترین کانونهای تحولات سیاسی تبدیل ساخته است.
- شناخت موقعیت طبیعی خلیج فارس به اروپاییان این امکان را داد تا به گستردگی از آن بهره ببرند.
- کشور گشایان گذشته ، برای تعیین مسیر لشکر کشیها، محل اردوگاهها، نقاط مهم نظامی و کمینگاهها، چراگاههای عمده تأمین غذای شمار فراوانی اسب، منابع آب و سر انجام محل های عملیات جنگی برای یورش و دفاع ، از آگاهیهای جغرافیدانان سود می جستند.
- زمان و مکان از بنیادی ترین عناصر سازنده دانش تاریخ محسوب می شود.
- ارتباط تنگاتنگ و دقیق توصیف وقایع با توصیف محل وقوع وقایع ، نقطه پیوند و زمینه مشترک، جغرافیای تاریخی است.
- شرح تغییرات عوامل جغرافیایی در طول زمان، که در آن، تأثیر گذشت زمان و مداخله بشر در طبیعت و تأثیر محیط های جغرافیایی در پدید های تاریخی بررسی می شود را جغرافیای تاریخی می گویند.
- علت توجه به جغرافیای تاریخی آن است که موقعیت و فضای دولت یا تمدن یکی از عوامل عمده پدیده آمدن دولتها یا تمدن های با شکوه است.
- « فضا » سرزمینی است که در حدفاصل بین مرزها قرار دارد.
- « مرز » در مفهوم تاریخی آن یک پدیدۀ زنده به شمار می رود که دلیل وقوع بسیاری از جنگها را مشخص می کند.
- از هنگامی که نخستین گروههای جمعیتیِ دارای احساس مالکیت پدید آمدند، مفهوم مرز مطرح شد.
- مرزها را انسانها و قراردادهای آنها بوجود می آورند.
- در جهان امروز، شکل مرزها را معاهدات سیاسی و اهداف ملی یا بین المللی تهيه و ترسیم می نماید.
- در فتوحات مسلمانان ثغوریا سرحد مرز دارالاسلام و دارالکفر به شمار می رفت.
- مرزها چندان تابع عوامل جغرافیایی نیستند و در آنها عواملی چون دین، زبان، سنت و خواسته های مشترک اهمیت دارند.
- در جهان معاصر، مرزهای فرهنگی؛ با تشکیل دولت های ملی جدید مفهومی دیگر یافته اند.
- نقشه تاریخی، زمینه را برای ایجاد درکی بصری درباره یک رویداد تاریخی آماده می کند.
- نقشه های تاریخی ابزاری سودمند برای روشن کردن رویدادهای تاریخی به شمار می روند.
- نقشه های تاریخی به مورخ کمک می کند تا تفسیری همه جانبه تر و گویاتر دربارۀ گذشته ارائه دهد.
- نقشه های تاریخی امکان مقایسه یک موضوع یا رویداد را با دیگر زمانها فراهم می آورد.
- باز شناسی شبکه راههای گذشته ، انواع محل سکونت مانند قلعه ها، روستاها، شهرها و سیر تحول روستا به شهر به یاری نقشه های تاریخی بررسی می گردند.
- یکی از دشواریهای کاربرد نقشه های تاریخی، ناقص بودن اطلاعات آنها می باشد.
- نقشه ای که امروزه یک مورخ بر اساس منابع تاریخی دوران قاجار از شهر تهران تهیه می کند، نقشه ای تاریخی به شمار می رود.
- بیشتر اطلس های تاریخی که در گذشته در خارج از ایران نشر یافته اند تابع اندیشه های ناشران آن سرزمین بوده اند.
- نقشه هایی که در اروپا کشیده شده اند، تحولات سیاسی و اقتصادی اروپا و غرب را اصل قرار داده اند.
- در اطلس های تاریخ جهان، بیشتر روندهای همگانی جهانی و مسائل کلان آن مطرح می شود.
- اطلس های تاریخی به طور سنتی بیشتر به رویدادهای سیاسی و جغرافیایی سیاسی پرداخته اند.
- در اطلس های تاریخی امروزی همۀ دستاوردهای بشری ( فرهنگی و تمدن، تاریخ اندیشه و اقتصاد ) قابل طرح و نمایاندن است.
- به مجموعه ای از نقشه ها که داخل یک جلد قرار گرفته اند، اطلس گفته می شود.
