گويش :
گويش استان بوشهر در تمام مناطق فارسي محلي است كه داراي بن مايه لري مي باشد . براي مرزبندي انواع گويش منطقه را از لحاظ جغرافيايي به دو بخش تقسيم شمالي و جنوبي تقسيم مي كنيم كه هر قسمت ويژگي خاص خود را داراست . و داراي تفاوتي اندك مي باشد . زبان هاي عربي نيز در جاهايي مانند بندر عسلويه ، كنگان ، جزيره شيف ، و جزيره شيف ، و جزيره شمالي و جنوبي بندر ريگ رايج است .
در همه گويشها واژه هاي فارسي باستان ، اوستايي و پهلوي ديده مي شود كه بازمانده صرف زبان پهلوي هنوز هم در گويش دشتي (دشتياني ) رايج است . اين موضوع نويد تكامل زبان از فارسي قديم به فارسي نو در منطقه مي باشد . حكايت از قدمت و ديرينگي منطقه مي كند .
بعلت ارتباط بندري بوشهر با كشورهاي عربي و نيزتسلط انگليسيها هلنديها در منطقه پاره اي واژه هاي بيگانه ديده مي شود كه هنوز هم مورد استعمال است . گويش شمالي استان شامل گويش شهرستان دشتستان ، گناوه و ديلم مي باشد .
گويش جنوبي شامل گويش شهرستانهاي تنگستان ، دشتي ، گنكان و دير مي باشد . خود شهر بوشهر هم اكنون فارسي صحبت مي كنند ولي گويش آنها همسو با گويش تنگستان بوده است . گويش شمالي نيز تنوع در عين خود دارد . در شهرستان دشتستان شناسه مي در جلو افعال بكار مي رود و اين واژه ي مي در شهرستان گناوه و ديلم تبديل به اي مي شود .
ميكنم ايكنمekonom مي كرد ekerd لهجه دشتياني از قديمي ترين لهجه هاي استان بوشهراست كه بوضوح صرف و نحو دستورزبان پهلوي ساساني هنوز استعمال مي شود.
ويژگي هاي دستوري :
يكي از مشخصه گويشهاي جنوبي تلفظ فنتحه ها به ضمه است كه معمولا"روي شتاسه هاي افعال قراردارد.
رفتم رفتُم rafto
دارم دارُُم rom da
ديدم ديدُُم didom
همچنين در اسامي نيز اكثراً فتحه به كسره تبديل مي شود
مُرد مِرد merd
امين اِمين emin
عباس عِباس ebas
براي ساختن فعل جعلي بعد از بن مضارع شناسه esi بكار ميرود كه بازمانده ist زبان پهلوي ساساني است .
خنديد خندس xandes
ترسيد ترسس tarses
كه در زبان پهلوي خندِست ( xandist) و ترسِست (tarsist) بوده است .
صرف افعال در گويش شمالي مانند فارسي نو است ولي در گويش جنوبي يعني دشتياني فرق دارد و ضماير بجاي شناسه در ابتدا فعل قرار مي گيرد .
صرف فعل شنيدن در گويش دشتياني :
من شنيدم ام اسد um sed
توشنيدي اُت اشد ut esed
اوشنيد اُس شنيد us sened
ما شنيديم ُمم شنيد mom sened
شما شنيديد شما شني soma seni
آنها شنيدند اونا شني owna seni
حرف " ب " كه در آخر كلمات چند حرفي فارسي بهد از " الف " بيايد و ساكن باشد در گويش بوشهري بدل به " واو " مي شود .
خواب خو xow
آفتاب افتو aftow
دوشاب ديشو disow
كلمات دو حرفي كه حرف آخر آنها " ب " مي باشد به " واو " تبديل مي شود .
شب شو sow
آب او ow
درروستاي بخش شمالي استان بوشهر واژه هايي كه با " خ " آغاز مي شود، تبديل به " ح " مي گردد.
خانه حونه حيمه eyme
واژه هايي كه به h صامت ( كسره )ختم مي شود a" اَ "تلفظ مي شود .
نامه نا َمه nama
خانه خاَنه xuna
تلفظ a در آخر واژه ها به جاي h صامت در اصل پسوند ag فارسي ميانه بوده كه g افتاده و a هنوز تلفظ مي شود . بعنوان مثال :
خانه را خانگ xana مي گفته اند.
علامت مبالغه
علامت مبالغه افزودن " او " " u" به آخر واژه مي باشد . مانند:
زشت زشتو
سفيد سفيدو
تلفظ حرف " ق " مانند عربي و يا تلفظ ق در زبان فارسي باستان از ناحيه حلق يا نرم كامي است و به نظر مي رسد كه حرف " ق " را " خ " تلفظ مي كنند . در منطقه تنگستان حرف " ق " " ك " تلفظ مي شود .
قلب كلب kalb
قند كند kand
- بجاي فعل ربطي يا اسنادي حرف " ن " ساكن مي نشيند .
قشنگ است قشنگن qesangen
گرم است گرمن garmen
در مواردي كه كلمه اي با فعل معين " ات " همراه مي شود مثل داده است ، كرده است ، ات تلفظ نمي شود و كسره بجاي " ه " در كرده مي نشيندو صورت " ش " جاي فعل معين است را مي گيرد و بدينگونه تلفظ مي شود :
داده است دادش dadesen
كرده است كردش kardesen
" كو " بعنوان حرف تعريف و يا معرفه نيز به آخر اسامي مي چسبد .
خودكار خودكاركو
ميز ميزكو
مداد مدادكو
دفتر دفتركو
اما به آخر صفات بجاي " كو " ، " او " بكار مي رود .
دراز درازو
نرم نرمو
بلند بلندو
قشنگ قشنگو
اضافه نمودن " كو " به آخر اسامي ضمن آنكه علامت اضافه دهم نشانه معرفه است . در بعضي موارد جنبه تحقير و يا تحبيب نيز دارد .
مانند :
مرد مردكو
زن زنكو
علامت استمرار
براي ساختن فعل زمان حال بجاي علامت استمرار" دارد " پيشوند هي hey يا هاسي hasey بكار مي رود .
دارد مي نويسد هي مي نويسد hasey/hey minevise
دارد مي رود هاسي /هي ميره hosey/hey mire
منفي كردن افعال :
براي منفي كردن افعال ، حرف نفي نه را قبل از اسم يا صفت مي آورند و فعل معين حذف مي گردد .
من بلد نيستم م ُنه بلدُُم mo ne beladom
من غريب نيستم م ُ نه غريبُُم mo ne geribom
بايد توجه داشت اين نه كه براي منفي كردن بكار مي رود فقط جلو افعال معين ( است و هست ) قرار مي گيرد .
حرف " را " كه نشانه مفعول بي واسطه ( مستقيم ) است در گويش بوشهري وجود ندارد و بجاي " را " كو بكار مي رود.
كتاب رابده كتاب كو بده ketab kue bedeh
دفتر را بياور دفتركو بيار daftare kue biyar
حرف " ب " در گويش دشتستان " و " " v " تلفظ مي شود .
رباب رواد rowaw
زبان زوون zevan
براي نكره كردن اسامي كه به ا صامت ختم مي شود . " ن " در آخر آن افزوده مي شود . اين ويژگي بر اساس اين قاعده مي باشد كه در زبان فارسي دو مصوت كنار هم قرارنمي گيرد .
در زبان فارسي نو بجاي نكره كردن گوني يك اي به آخر آن افزوده مي شود كه گوني اي مي شود . ولي در گويش بوشهري براي جلوگيري كردن از دو صامت لي در كنار هم " ن " ما بين آنها قرارمي گيرد .
گوني گونيني gunini
گربه اي گربيني gorbeni
قوطي اي قوطيني qutini
علامت جمع :
در گويش شمالي علامت جمع كه " ما " مي باشد ال " al" مورد استفاده است .
كتابهاكه ميشود كتابل ketabal
خودكار خودكارل udkaral
درختها درختال deraytal
تمام واوها به اي " I" تبديل مي شود .
بود بيد bid
دود ديد did
تنور تنير tenir
در لهجه بوشهري هنگام صحبت كردن واژه هاي را معمولاًَ خلاصه مي كنند و براي خلاصه شدن كلام هميشه چند حرف آن افتاده و مختصر مي شود .
من چه مي دانم مچم mocem
در گويش جنوبي " ن " هاي آخر كلمات ادا نميشود . مثلاًَ به نان " نو " مي گويند .
نان نو nu
زمين زمي zami
در گويش جنوبي همچنين جلو افعال يك " ها " اضافه مي شود .
بكن هاكن hakon
بده هاده hade .
