گوشه هایی از آسمان هشتم

کنجکاوی درباره مجموعه عظیمی مثل حرم امام رضا (ع) اتفاق ویژه ای نیست. حرم رضوی، تاریخچه زنده هزار سال معماری ایرانی است که هنوز فعال و زنده است مجموعه ای مملو از اعتقاد و مراسم های ویژه و برنامه های گوناگون، آنچه خواهید خواند چند نمونه از این مجموعه است به روایت امیر خوراکیان معاون تبلیغات و ارتباطات اسلامی آستان قدس رضوی.
 

گنبد طلایی، با ارتفاع، 31 متر و دور 42 متر، سمبل مشهد است. این گنبد 800 ساله ،2 لایه است؛ لایه رویی که طلایی است و لایه داخلی که 13 متر از لایه خارجی فاصله دارد، آیینه کاری است. اگر خوب دقت کنید یک کمربند و 4 مستطیل آبی دور گنبد می بینید. عبارات داخل آنها نه آیه است نه زیارت نامه. عبارت دور کمر بند؛ ماجرای پیاده آمدن شاه عباس صفوی از اصفهان به مشهد و ترمیم گنبد را روایت می کند. در یکی از مستطیل ها هم، شاه سلیمان صفوی ماجرای تعمیر دوباره گنبد را بعد از زلزله نوشته است. البته این عبارات به عربی است و متن کاملشان را هم می توانید در مفاتیح الجنان بخوانید.
 

به گزارش مرکز گردشگري علمي-فرهنگي دانشجويان ايران (istta) -کنجکاوی درباره مجموعه عظیمی مثل حرم امام رضا(ع)اتفاق ویژه ای نیست. حرم رضوی ،تاریخچه زنده هزار سال معماری ایرانی است که هنوز فعال و زنده است مجموعه ای مملو از اعتقاد و مراسم های ویزه و برنامه های گوناگون ،آنچه خواهید خواند چند نمونه از این مجموعه است به روایت امیر خوراکیان معاون تبلیغات و ارتباطات اسلامی آستان قدس رضوی.

گنبد طلایی ،با ارتفاع ،31متر و دور 42متر،سمبل مشهد است. این گنبد 800ساله ،2لایه است؛لایه رویی که طلایی است و لایه داخلی که 13متر از لایه خارجی فاصله دارد،آیینه کاری است. اگر خوب دقت کنید یک کمربند و 4مستطیل آبی دور گنبد می بینید . عبارات داخل آنها نه آیه است نه زیارت نامه . عبارت دور کمر بند؛ماجرای پیاده آمدن شاه عباس صفوی از اصفهان به مشهد و ترمیم گنبد را روایت می کند. در یکی از مستطیل ها هم،شاه سلیمان صفوی ماجرای تعمیر دوباره گنبد را بعد از زلزله نوشته است. البته این عبغارات به عری است و متن کاملشان را هم می توانید در مفاتیح الجنان بخوانید.

هیچ می دانستید ضریح زیر گنبد نیست؟!ا

ین اتفاق برای این افتاده که قدمت بنای اولیه، از قدمت ارامگاه امام رضا (ع)بیشتر است. چند سال قبل از شهادت امام رضا(ع) هارون الرشید در سفری که به مرو داشت، همین جا بیمار شد و در گذشت و در وسط عمارت حمید بن قحطبه، «حاکم سنابد و طوس»دفن شد . زمانی هم که مامون چند سال بعد در بازگشت از مرو در همین عمارت امام (ع) را با سم شهید کرد. ایشان را در بالای سر هارون دفن کردند. توسعه حرم، حول همان بنای اولیه شکل گرفت و ضریح هم روی آرامگاه امام که سمت غرب عمارت مربع شکل بود ساخته شد. الان قبر هارون که درست زیر گنبد است، در سمت بانوان قرار دارد.
 

حرم این روزها بیشتر شبیه یک فرهنگسرای دینی بزرگ شده که تنوع، حرف اول را می زند برگزاری جشن تکلیف برای دخترهای 9 ساله نقد ادبی کتاب هایی که درباره آقا امام رضا (ع) منتشر می شود. جلسه هفتگی شعرا و شعر خوانی درباره امام رضا (ع) مسابقات مختلف روزانه در ایام تابستان، اهدای سالی 500 هزار کتاب، برگزاری بیشتر از هزار و 600 سخنرانی در سال که اکثرشان سی دی سوالات شرعی که 24ساعته باز است. جلسات پرسش و پاسخ مذهبی، مشاوره های تخصصی خانوادگی و ... بین طرح ها بعضی ها خیلی جالبند. مثل طرح مهد الرضا که یک مهد کودک قرانی است و به بچه ها قرآن یاد می دهند. طرح نور الهدی که کارش حفظ ارتباط با جوان هایی است که قبلا در مسابقات فرهنگی شرکت کرده اند مثل فرستادن کتاب برای آنها کارگاه های مباحثه که درباره مهدویت و ...است. جوان ها دور استادی حلقه می زنند و بعد از این که موضوعی را خوب فهمیدند مثل یک بازی کامپیوتری به مرحله بعد و کارگاه و پخت بعدی می روند. سالی حدود 5 میلیارد تومان هزینه این امور می شود.
 

اگر می خواهید عظمت را از نزدیک ببینید، کافی است 2 گلدسته 43 متری،مسجد گوهرشاد را بغل کنید تا سرتان گیج برود . ساخت این مسجد، 12سال طول کشیده و قوام الدین شیرازی مهندس بزرگ عصر، تیموری برای آن سنگ تمام گذاشته.

می گویند آب سقاخانه حرم امام رضا (ع)شفا است. خیلی ها با این نیت از پیاله های طلایی رنگ کنار این سقاخانه اب می خورند . این سقاخانه،از سنگ مر مر یک پارچه است و نادر شاه آن را از هرات آورده و هزار و 130لیتر گنجایش آب دارد؛اما چون بعدا شخصی به اسم اسماعیل خان گنبدی طلایی روی آن گذاشت ،به سقاخانه اسماعیل طلایی معروف شده است. حرم 2سقاخانه با چشم الکترونیکی در صحن های جمهوری و قدس هم دارد که به پای این سقاخانه نمی رسند.

هر روز بعد از نماز صبح،گل های درون 4گلدان روی ضریح عوض می شوند. این گل ها هر روز به یکی از کفشداری ها می رود تا زائران بتوانند قطعه ای از آنها را به قصد تبرک ببرند. این کار در کنار جمع کردن پارچه و اجسام روی ضریح به «خدمت فوق ضریح»معروف است که توسط 2خادم انجام می شود.
 

اگر بعد از نماز مغرب یا نماز صبح از جلوی رواق دار السیاده رد بشوید،خادمانی را می بینید که در 74طرف نشسته اند و لاله های زیبایی با شمع و قرآن جلویشان است. به این مراسم روزانه ؛صفه می گویند . در این مراسم یک ساعته ،14مدیحه از منشات خواجه نصیر الدین طوسی در باره 14معصوم خوانده می شود.
فقط اعداد را ببینید و خودتان درباره این کتابخانه قضاوت کنید؛11هزار متر مربع مساحت؛28هزار متر مربع زیر بنا،2/5میلیون کتاب چاپی ،118هزار کتاب خطی ،7/5میلیون مراجعه کننده در یک سال ،366هزار عضو و 600سال سابقه. حالا اگر واقعا دوست دارید سری به این بهشت کتاب بزنید ،راه حل ساده ای دارد . با یک کارت شناسایی به کتابخانه می روید و تا هر وقت دلتان خواست ،می توانید از 7صبح تا 10شب انجا بمانید شاهکار معماری و ریاضی !تاریخ معماری ایران،پر از رمز و راز است ؛از منارجنبان و مسجد امام اصفهان تا همین گلدسته های طلایی حرم،گلدسته ها در 2طرف صحن انقلاب هستند .جالب اینجاست که اگر شما از جنوب و خیابان امام رضا(ع)به حرم نگاه کنید. 2تا گلدسته متقارن هم،در 2طرف گنبد قرار دارند؛اما اگر از سمت شمال به حرم نگاه کنید،2گلدسته بر هم منطبق هستند و فقط یک گلدسته می بینید . معماری که گلدسته دوم را ساخته آن را این طور طراحی کرده . البته ناگفته نماند در امتداد هم نبودن 2خیابان شمالی و جنوبی هم کمک کرده است.
 

اگر مسافری به مشهد آمد و دار وندارش را دز د زد ،یا ناگهان مفلس شد،چه کار باید کند؟جالب است بدانید محلی در حرم برای سر و سامان دادن به در راه مانده ها وجود دارد ؛در این محل،افراد نیازمند به کمک،برای بازگشت به شهرشان مراجعه می کنند و آدم هایی که در ان بخش هستند،بعد از این که از صحت و سقم بی پولی او مطمئن شدند او را با هزینه حرم،راهی خانه می کنند . حتی موقوفاتی هم برای هزینه در راه مانده ها وجود دارد
امام رضا (ع)چقدر زمین و امکانات وقفی دارد؟این همیشه سوال خیلی ها بوده . از قدیم رسم بوده که هر کس هر وقفی را درباره هر موضوعی کرد در همان بخش استفاده شود. مثلا فلان وقف ،فقط برای تامین هزینه برق است . البته با حکم مراجع،این شرایط قابل تغییر است؛مثلا وقتی آب کم است، می توان وقف برق را صرف اب کرد ؛اما یکی از معروف ترین موقوفات امام رضا(ع)مزرعه نمونه آستان قدس در جاده طرق است که مجموعه عظیمی از مزارع و دامپروری هاست.

از سالیان دراز برگزاری عقد در حرم کار متداولی بوده. این عقدها که شرعی هستند،چون ثبت نمی شوند،و جه قانونی ندارند ،بیشتر در صحن جمهوری و رواق های بالا سر انجام می شود. پیدا کردن این مراسم هم راحت است. یک جمع خودمانی . یک دختر با چادر سفید و یک پسر با کت و شلوار و صلواتی که بعد از جاری شدن خطبه عقد فرستاده می شود. به خاطر قانونی نبودن این عقدها و اینه مراحل قانونی مثل رضایت پدر دختر و ..معلوم نیست،استان قدس و خدام و عوامل در آن دخالت ندارند و تا حدی هم مانع می شوند.
بهشت ثامن قبرستانی 3طبقه است . تدفین روزانه در زیر زمین صحن جمهوری انجام می شود . قیمت قبرها بسته به نزدیکی به ضریح متفاوت است ؛ولی قیمت آن حدود 12میلیون تومان است . در بهشت ثامن ،باید همه سنگ قبرها یکسان باشد.

اگر می خواهید صدای نقاره زنی را بشنوید ،2مرتبه در روز وقت دارید. یک نیم ساعت قبل از طلوع افتاب و یکی هم نیم ساعت قبل از اذان مغرب . نقاره زنی برای این انجام می شود که اگر زائری مانده که نماز صبح یا ظهر و عصر ش را نخوانده ،بخواند تا قضا نشود . به جز محرم و صفر و ایام عزا همیشه بساط نقاره به پا است. نقاره زن ها 13نفرند کرناها 120سانتی متر طول دارند و در آنها می دمند مدت نقاره زنی 20دقیقه است و در طول این مدت نقاره زن ها دست جمعی با صدای بلند به امام رضا(ع)سلام می کنند. جالب است بدانید نام خانوادگی همه نقاره زن ها شکوهی است؛ چون از قدیم به آنها عمله جات شکوه سلطانی می گفتند.

.

موزه آستان قدس یکی از شلوغ ترین و البته کامل ترین موزه های ایران است که با قدمتی 64 ساله، شامل 11 گنجینه مجزا است:قرآن، هدایای رهبری، فرش، تاریخ مشهد، سکه و مدال، تمبر و اسکناس، ظروف، نرم تنان، سلاح، نجوم و ساعت هنرهای تجسمی اصلی ترین بخش این مجموعه موزه، موزه مرکزی است. این موزه 4 طبقه دارد.

طبقه منهای یک :اگر خیلی علاقمند به پول هستید، موزه تمبر و اسکناس است اینجا می توانید بیشتر از هزار و دویست تمبر ایرانی و خارجی را ببینید.

 

طبقه همکف :2موزه تاریخ مشهد و سکه و مدال اینجاست . ضریح و اثار قدیمی حرم در موزه مشهد و مدال های تختی و کاپ آقای فوتبال آسیا خداداد عزیزی هم در موزه مدال دیدنی است .
طبقه اول :موزه های نرم تنان و نقاشی هم اینجاست . اگر می خواهید تابلوهای معروفی مثل عصر عاشورای فرشچیان و کارهای کمال الملک را ببینید، موزه نقاشی را از دست ندهید در موزه نرم تنان هم، صدف و حلزون های دریایی را ببینید
.

تابلو نقاشي خمسه آل طيبه قدمت:قرن 13 هجري شمسي

طبقه دوم:ادوات نجوم و سلاح و ظروف، اینجا برای دیدن ردیف شده اند انواع ساعت های آفتابی تاشنی، شمشیرهای دوره صفویه و ظرف های چینی 500ساله هم در این طبقه است. هر روز هم، از 8 صبح تا 5 بعد از ظهر باز است. شیطان در یا با 145سانتی متر طول، دیدنی ترین موجود موزه نرم تنان است.

Sea Devilماهي موميايي شده شيطان دريا

اگر شب با هواپیما به مشهد برسید؛حرم غرق نور است . سیستم برق و آب حرم با این که به سیستم شهری متصل است؛اما دور تا دور حرم، کانال انرژی با 3تا 4سیستم سرمایش و گرمایش تعبیه شده تا حرم را به طور مناسب و یکنواخت پوشش بدهد. با این سیستم حتی در صورت قطع اب و برق شهر، حرم مشکلی نخواهد داشت.

معماران حرم مطهر رضوی به روایت تاریخ

پیشینه تاریخی حرم مطهر امام رضا (ع)
به گزارش مرکز گردشگري علمي-فرهنگي دانشجويان ايران (istta) - دارالامارة و یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهکده سناباد دژ نظامی بوده، که تاریخ پیدایش آن به قبل از اسلام می رسد.

این محل بر سر سه راهی سناباد و نیشابور و سرخس و طوس و رادکان واقع بوده و در واقع  به عنوان راهداری، تأمین کننده امنیت راه های آن منطقه و محل استقرارمرزبانان بوده است، با مرگ هارون و دفن وی در این محل، دارالاماره به بقعه هارونیه شهرت یافت.
پس از گذشت نزدیک دو سال از ورود امام به ایران، و استقرار در مرو، مأمون که از واگذاری ولایتعهدی به امام به انگیزه آرام کردن اوضاع و شورش ها و التهاب های جامعه نتیجه ای نمی بیند. نهایتا تصمیم هولناک و جنایت بار خویش را عملی ساخته، و در طوس امام را به شهادت می رساند.
پس از این اقدام زشت، برای دور داشتن خود از هر اتهام، از سر تزویر در سوگ امام گریبان چاک داد، پیشاپیش جنازه حضرت با شیون و گریه به عزاداری می پردازد و برای تبرئه کامل خود، فرمان می دهد تا امام در بقعه هارونیه نزدیک قبر پدرش دفن شود.
اصل بنای داخلی تالار دارالاماره، معبد (آتشکده) بوده، که پس از دفن هارون به دستور مأمون تخریب و به سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتاً کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود، بنا گردید. با پنهان شدن دُرّ جسد امام، بقعه هارونیه به مشهدالرضا تغییر نام یافت و مشهور گردید.
اولین سنگ مضجع منوّر امام علیه السلام، که هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می شود، سنگ مرمری است، با ابعاد چهل سانت طول و سی سانت عرض و قطر شش سانتیمتر؛ روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط کوفی نوشته شده، که از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از اوایل قرن ششم، بر مرقد منور نصب شده است؛ تاریخ حک شده بر سنگ، سال ۵۱۶ هجری قمری را نشان می دهد.
به مرور زمان سنگ مرقد، ارتفاع و حجم یافته، در مرحله بعد مکعبی به شکل صندوق با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار می گیرد، و در مرحله بعد ضریح شکل یافته و در حالیکه هم سنگ مرقد و هم صندوق را در خود جای می دهد، بر مدفن منور امام قرار می گیرد.
به نظر می رسد، علت عمده این تحول ونهایتا ساخت ضریح، دوچیز بوده است:

۱-ادای احترام، و تعظیم و توقیر امام.
۲- رشد فزاینده زائران و نیاز و احساس تمایل آنان برای اظهار ارادت و توسل به امام، که با دست یازیدن به ضریح مطهر، صورت خارجی پیدا می کند.
به درستی نمی توان مشخص نمود که از چه دورانی بر مرقد تابناک امام صندوق نصب شده، پاره ای از مورخان بر این عقیده اند که از زمان دفن حضرت صندوقی بر مضجع نصب می شود. اما نمی توان چنین نظری را به جزم پذیرفت و بر صحت آن اطمینان یافت. آنچه مسلم است، از سنه ۵۰۰ هجری قمری مرقد امام صاحب صندوق بوده و تاکنون سه صندوق ساخته و بر فراز مرقد امام علیه السلام نصب می شود.
اولین صندوق مرقد منور امام مربوط به سال ۵۰۰ هجری قمری است که صندوقی بوده چوبی با روکشی از نقره؛ انوشیروان زردشتی اصفهانی بانی صندوق بوده است.
ابن بطوطه گردشگر معروف جهان اسلام که درسال ۷۳۴ از طوس دیدار داشته و توفیق زیارت حرم امام(ع) را یافته اینچنین حرم مطهر و صندوق آن را در کتاب تحفه النظار خود توصیف نموده است:
... «بر روی مرقد حضرت رضا علیه السلام صندوقی چوبی نصب شده و بر روی صندوق صفحات نقره کوبیده اند و قندیل های نقره بالای مرقد آویخته و آستانه در نیز نقره است و بر در مزبور پرده ای از پارچه زربفت مشاهده می شود و انواع فرش ها در قبه گسترانیده اند».
از این سخن ابن بطوطه می توان دریافت که حرم مطهر در آن زمان مورد توجه تام مردمان بوده به گونه ای که از هر طرف به زیارت آن حضرت شتافته و هر یک به فراخور وسع و توانایی خود به عمران و آبادی آن کوشیده اند.
دومین صندوق به سال ۱۰۲۲ در زمان شاه عباس صفوی و به دستور وی، که این صندوق چوبی با روکش ضخیمی از طلا ساخته، به جای صندوق اول نصب می شود. این صندوق دارای کتیبه هایی بوده که به خط علی رضا عباسی خطاط شهیر عصر صفوی نوشته شده و پس از طلا کاری بر اطراف صندوق الصاق می شود.
از جمله کتیبه های صندوق که در سمت عقب آن قرار داشته این جمله است، «کلب آستان شاه ولایت عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود. (سنه ۱۰۲۲ هجری قمری)».
این صندوق تا سال ۱۳۱۱ بر مرقد منور نصب بوده و سپس به دلیل فرسودگی برچیده؛ ورقهای طلا از چوب ها جدا و به خزانه آستان قدس رضوی انتقال می یابد و کتیبه های مطلای آن در موزه آستان قدس قرار می گیرد که همچنان در معرض تماشای بینندگان قرار دارد.
سومین صندوق صندوقی بوده سنگی، از مرمر سبز لیموئی، این صندوق توسط مرحوم حاج حسین زنجانی حجار باشی خادم کشیک سوم آستان مقدس ساخته و نصب می شود. سنگ های این صندوق دارای شفافیت خاص بوده، به طوری که نور از آن عبور می کرد و از این روی در گذشته میان این صندوق چراغی جای داشته که با درخشش آن ضریح مطهر در هاله ای از شکوه و روحانیت قرار می گرفت.
گفتنی است در عملیات نصب و جایگزینی اخیر ضریح مطهر جدید (که پنجمین ضریح است) این سنگ مضجع برداشته شده و به موزه آستان قدس رضوی انتقال یافت و به جای آن سنگ یکپارچه ای نصب گردید.

 معماران حرم به روایت تاریخ

صحن انقلاب حرم امام رضا (ع)هر آجرش حکایتی دارد ...
بنای حرم در طول تاریخ و به‌تدریج ساخته شد و گسترش یافت. در به‌وجود آمدن فضای کنونی حرم، مردان و زنانی بلند همت، در هر دوره‌ای از تاریخ ایران زمین، نقشی داشته‌اند که نام خود را تا ابد زیر نام حضرت رضا (علیه السلام) جاودانه کرده‌اند. هر کاشی و سنگی که بر دیوارهای حرم جای گرفته، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشان حضرت رضا (علیه السلام) دارد. تاریخ موجود در کتیبه‌‌های حرم، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می‌دهد.

سامانیان؛ اولین آبادگران
به روایت تاریخ، بوبکر شهمرد، از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، شهادت‌گاه علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، امام هشتم شیعیان را آباد کرد.
به گفته ابن بابویه، محمد بن عبد الرزاق طوسی و امیر محمدیه، از امرای عهد سامانی، در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام (علیه السلام) کمال ارادت و توجه داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند.

دیالمه؛ تزییناتی مختصر
در اوایل قرن چهارم هـ.ق به دستور عضد الدوله دیلمی، مرقد منور امام (علیه السلام) به سبک آن زمان تعمیر و تزیین شد.

غزنویان؛ یادگاران مسجد بالاسر
یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و رشید در آن دوران است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد کرد.
علاوه بر این، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد. مسجد بالاسر یادگار دوره غزنویان است.

سلجوقیان؛ اولین گنبد
در این دوره اولین گنبد بر روی بقعه ساخته شد.
امیر عماد الدوله در دوره سلجوقی و در اوایل قرن ششم هـ.ق حرم را مرمت کرد. شرف الدین ابو طاهر قمی، وزیر سلطان سنجر، گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد سلجوقی هم ازاره حرم مطهر را با کاشی‌‌های نفیس سنجری به تاریخ اثنی عشر و خمس مائه (512) آراستند.

خوارزمشاهیان؛ دوران کاشی‌‌های سنجری
در دوره خوارزمشاهیان، کاشی‌کاری در حرم رنگ و بوی بیشتری یافت. در اوایل قرن هفتم هـ.ق بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشی‌‌های ممتاز معروف به کاشی سنجری تزیین شد. اکنون این کاشی‌‌ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه (612) در حرم موجود است.
به‌علاوه در این دوره، اطراف در پیش روی مبارک، در ضلع شمالی رواق دار الحفاظ، با کتیبه‌ای از کاشی چینی مانند ممتاز تزیین شد. در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (علیه السلام) تا حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) مکتوب شده ‌است.

تیموریان؛ مسجد گوهرشاد
عهد تیموری، دوران پربار و با شکوهی از نظر معماری حرم به‌شمار می‌رود. گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی، بانی معروف مسجد گوهرشاد، در این دوره زندگی می‌کرد. از آثار مهم این دوره، بنای باشکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دار الحفاظ و دار السیاده است. مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دار السیاده بود و اکنون جزء رواق دار الولایه است، هم به این دوره مربوط می‌شود. همه این بناها مربوط به دوران حکومت همسر گوهرشاد خاتون یعنی شاهرخ تیموری است.
از آثار دیگر عهد تیموری، ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، آخرین امیر تیموری، بین سال‌‌های 885 ـ 875 هـ.ق ساخته شد.

عهد صفویه؛ دوران طلاکاری
دوران صفویه نیز دوران مهمی در تاریخ معماری حرم به شمار می‌رود. طلاکاری گنبد و گلدسته، ساخت اولین ضریح مرقد منور، رواق‌‌های توحیدخانه، گنبد الله وردی‌خان و گنبد حاتم خانی، همه مربوط به این دوره است. شاه طهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از جمله شاهانی بودند که در این دوره با اقدام‌های اساسی خود، نامشان را در تاریخ معماری حرم ثبت کردند. شاه طهماسب صفوی در سال 932 هـ.ق برای اولین بار گنبد را به طلا آراسته کرد و اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال 957 هـ.ق کرد. علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلاکاری کرد.
در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن با ایوان‌‌ها و حجره‌‌ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمیر و کاشی‌کاری آن کرد.
در سال 997 هـ.ق که عبد المؤمن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد کرد، شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد، مجدداً گنبد را طلاکاری کرد. این کار در سال 1016 هـ.ق پایان یافت. علیرضا عباسی این جریان، یعنی آمدن شاه عباس و طلاکاری گنبد را با خط ثلث در کتیبه کمربندی گنبد خطاطی کرده است.
شاه سلیمان صفوی هم به تعمیر رواق دار السیاده و طلاکاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال 1084 هـ.ق آسیب دیده و فرو ریخته بود، اقدام کرد. طلاکاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است.

دوره افشاریه؛ سقاخانه اسماعیل طلا
بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق (صحن انقلاب)، طلاکاری مجدد ایوان امیر علیشیر و گلدسته بالای آن و سنگاب سقاخانه اسماعیل طلایی، همه مربوط به این دوره هستند.

دوره قاجاریه؛ دوران آینه‌کاری
دوره قاجاریه هم از نظر معماری، دوران مهمی در تاریخ حرم به شمار می‌رود. بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است. در این عهد، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد. در همین دوران، کاشی‌کاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد. علاوه بر این، در سال 1275 هـ.ق قائم مقام نوری اقدام به آینه‌کاری روضه منوره کرد و در همین دوره بود که رواق‌‌های توحید خانه، دار الحفاظ و دار السیاره آینه‌کاری شد.

نمای اولین سنگ قبر مطهر امام رضا (ع).

اولین سنگ مزار حضرت که مربوط به سال ۵۱۶ ه.ق در عهد سلطان سنجر سلجوقی است با ابعاد ۳۰ در ۴۰ به قطر ۶ سانتی متر ، دارای کتیبه ای محرابی شکل و به خط کوفی شکسته است و اکنون در موزه نگهداری می شود.
بر روی این سنگ به خط کوفی چنین نوشته است: در قسمت وسط: الله اکبر هذا مقام الرضا علیه السلام اقبل علی صلوتک و لا تکن مع الغافلین. شعبان سنه سته عشر و خمسأه و در اطراف آن حک شده است: بسم الله الرحمن الرحیم صلی علی محمد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین و علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و الحسن و القائم الحجه و در خط دیگر نوشته شده است: بسم الله الرحمن الرحیم انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یوتون الزکاه و هم راکعون. عمل عبدالله بن احمد. در حاشیه داخلی سنگ طی کتیبه محراب مانند نوشته شده است: امر بعمارت مشهد الرضوی علی بن موسی علیه السلام العبد المذنب الفقیر الی رحمته احمد بن احمد العلوی الحسینی تقبل الله منه...

دومین وسومین سنگ قبر مطهر

دومین سنگ مزار حضرت، از سنگ مرمر معدن شاندیز با رنگ سبز لیمویی بوده و توسط حاج حسین حجار باشی زنجانی در سال ۱۳۱۱ ش تهیه شده بود.از آنجایی که این سنگ قبر به شکل صندوق سنگی ساخته شده بود، عنوان صندوق را نیز داشت) این سنگ قبر مطهر تا سال ۱۳۷۹ ش درون ضریح چهارم قرار داشت تا این که در همین سال به هنگام تعویض ضریح چهارم برداشته شد و سنگ قبر جدید به جای آن درداخل ضریح پنجم قرار گرفت.

سومین سنگ قبر مطهر

سومین سنگ مزار حضرت سنگ مرمر بسیار نفیس از معدن توران پشت یزد است. به رنگ سبز چمنی با ابعاد ۲۰/۲ در ۱۰/۱ متر و قطر ۹۰ سانتی متر  و وزن ۳۶۰۰ کیلوگرم  که همزمان با تعویض و نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ شمسی درون ضریح بر روی مرقد امام علیه السلام نصب شد.بر سطح سومین سنگ قبر علاوه بر کلمان مقدس و الهام بخش هنری، القاب امام (ع)، تاریخ ولادت و شهادت آن حضرت و نیز دو بیت از اشعاری که حضرت به قصیده دعبل ملحق فرمودند و قبر بطوس یا لها من مصیبه الحت علی الاحشاء بالزفرات الی الحشر حتی یبعث الله قائمنا یفرج عنا الغم و الکربات و قبری است که در طوس در مصیبت های زیادی به صاحب آن می رسد و این قدر مصیبت سنگین است که دل های شیعان را تا روز قیامت اندوهگین می کند و بر جان هایشان آتش می زند تا اینکه خداوند از میان ما اهل بیت (ع) قیام کننده ای را برانگزد و درد و رنج هایی را که ما رسیده التیام بخشد حک شده است علاوه بر این آیاتی از قرآن نیز زینت بخش اطراف سنگ می باشد.

معرفی حرم مطهر امام رضا (ع)

وضعیت حرم مطهر در سال‌‌های آغازین - برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی

سال‌‌های سختی و غربت
به گزارش مرکز گردشگري علمي-فرهنگي دانشجويان ايران (istta) -روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا (علیه السلام) در آن مدفون است، زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می‌آید.
در سال‌‌های آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام، حرم مطهر به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود؛ چنان‌که بقعه مطهر، تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزیین‌هایی مختصر به سبک آن زمان بود. صفه‌‌های اضلاع حرم به جز صفه پیش‌رو، به‌سوی خارج از بنا بسته بود و بر فراز بقعه، تنها قبه‌ای وجود داشت.
در آن سال‌‌های دور، زمین‌‌های اطراف حرم مطهر، همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه معروف و معتبر توس بود، تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می‌شد.
نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان، منع آن‌‌ها از توجه به مرقد امام (علیه السلام) و درک فیض و زیارت، موجب شد که سال‌‌ها سپری شود و بنایی درخور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نشود.
سرانجام، سال‌‌های سخت و سنگین به کندی سپری شد. عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان، حرم مطهر از هرگونه آسیبی محفوظ بماند تا آن‌جا که به خاطر رأفت خاصه حضرت، به‌صورت بروز کرامات پی در پی و معجزات، گره از کار دردمندان و نیازآوران گشود. کثرت و تداوم کرامات امام، موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به‌ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر زیاد شود و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی، زیارت پرفیض مرقد منورش را بر خود واجب دانسته، اقدام به ساخت و مرمت و تذهیب و تزیین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس کنند.
در طول قرن‌‌های مختلف، رجال کشورهای اسلامی، حکام و امرای خراسان و‌ مردان با اخلاص و علاقه‌مند به مقام شامخ ولایت و امامت، با صرف مبالغی در تجدید و عظمت آن کوشیده‌اند و ضمن تزیین آن با ایجاد بناها و به‌جای گذاشتن آثار، این مکان شریف را از جلوه‌‌های کهن هنری دوران گذشته مملوّ کردند.

بالاسر، مدرسه‌ای که به تاریخ پیوست
موقعیت
مدرسه بالاسر که اکنون اثری از آن بر جای نمانده است، در حاشیه غربی بازار معروف زنجیر (یکی از بازارهای معتبر و اصلی مشهد بوده که از صحن کهنه تا بازار بزرگ، به موازات مدرسه دودر، بالاسر، پریزاد و مسجد گوهرشاد ادامه داشته است) در ناحیه بالاسر حرم مطهر امام رضا(ع) قرار داشته و از شمال به صحن انقلاب اسلامی و از جنوب به مدرسه پریزاد، از شرق به بیوتات متبرکه رضوی و از غرب به بازار زنجیر محدود می‌شده است.

پیشینه تاریخی
این مدرسه که به علت قرار داشتن در ناحیه بالاسر حرم مطهر امام هشتم(ع) به «مدرسه بالاسر» مشهور بود، از کهن‌ترین مدارس علمیه مشهد به شمار می‌آید. تاریخ بنای نخستین و بانی آن به روشنی مشخص نیست؛ اما برخی تاریخ‌نگاران مثل عبدالمجید مولوی، فریزر جهانگرد رانگیسی و ابن بطوطه معتقدند که بانی آن شاهرخ فرزند امیر تیمور است.
از آنجا که در سده هشتم قمری حرم مطهر چندان وسعتی نداشته شاید مدرسه‌ای که ابن بطوطه در سفرنامه خود از آن یاد می‌کند سالها بعد توسط شاهرخ تعمیر و مرمت شده است و سپس به نام «مدرسه شاهرخی» مشهور شده است.

مدرسه بالاسر، کهن‌ترین مدرسه عهد تیموری
از آنجا که «مدرسه بالاسر» نزدیکترین مدرسه در حاشیه بازار زنجیر به صحن انقلاب اسلامی بوده است و نیز با توجه به معماری و ساختار کالبدی بازار زنجیر به این نتیجه می‌رسیم که این مدرسه از قدمت بیشتری نسبت به دیگر مدارس عهد تیموری برخوردار بوده و شاید بتوان از این مدرسه به عنوان کهن‌ترین مدرسه علمیه مشهد نام برد. این مدرسه پس از چندین بار مرمت و تعمیر به علت فرسودگی ساختمان دچار تخریب شده بود. در سال 1253 ق. حاج میراز عبدالجواد از فقیهان حوزه علمیه مشهد به نوسازی مدرسه و تجدیدبنای آن در دو طبقه با همان نام «مدرسه بالاسر» همت گماشت.

ویژگیهای معماری
مدرسه بالاسر در زمینی به مساحت 250 مترمربع در دو طبقه ساختمان احداث شده بود. براساس اسناد به جامانده مدرسه 4 ایوان و 29 حجره داشته است که حیاط در مرکز و حجره‌ها در چهار ضلع آن قرار داشته است.
ایوان جنوبی به عنوان مسجد و مدرسه و یک ایوان نیز به عنوان مدرسه، استفاده می‌شده است. همچنین سه در بند مغازه متصل به مدرسه رو بازار زنجیر نیز جزء متعلقات آن به شمار می‌رفته است.
ایوان مجلل و باشکوه غرب مدرسه که داخل بازار قرار داشته، دارای کتیبه‌ای بوده که اشعاری مربوط به تعمیر مدرسه در زمان صفویان به خط نستعلیق بر آن نقش بسته است. قابل ذکر است بر سر در ورودی مدرسه کتیبه‌ای قرار داشته که در آن شرایط سکونت در مدرسه ذکر شده است.
چنانچه پیشتر گذشت در قسمت شمال شرقی مدرسه قدیمی، بنایی گنبدی شکل وجود داشته و آرامگاه میرزا ابوالقاسم بابربن بایسنقر بن شاهرخ در آن بوده است.
گفتنی است نقشه این مدرسه به مدرسه پریزاد شباهت زیادی دارد.
حجره‌های مدرسه، دارای ایوانچه‌هایی با سقف مقرنس است و پیشانی آنها دارای کاشیکاری معرق بوده است. به غیر از ایوان ورودی مدرسه از دیگر ایوانها به عنوان مدارس و محل مباحثه و مطالعه، بویژه در فصل تابستان استفاده می‌شد و به علت نزدیکی مدرسه بالاسر به حرم مطهر، این مدرسه تنها در وسط حیاط آب نمای کوچکی داشته است.

تعمیرات مدرسه
از مجموع کتیبه‌ها و اسناد تاریخی دریافت می‌شود که این بنا چندین بار مرمت و تعمیر شده است. از کتیبه موجود در ایوان جنوبی مدرسه معلوم می‌شود که این بنا در سال 1091 قمری در حکومت شاه سلیمان صفوی به وسیله میرزا محمد ملقب به سعدالدین (بانی مدرسه پایین پا) وزیر کل خراسان و هرات تعمیر شده است. همچنین از تاریخ ذیل حدیث امام جعفر صادق(ع) که بر پیشانی ایوان جنوبی مدرسه نوشته شده چنین بر می‌آید که این بنا در سال 1271 قمری نیز تعمیر شده بود. بنابر گزارشهای موجود آخرین بار مدرسه در سال 1356 قمری، تعمیر شده است.

موقوفات
از موقوفات مدرسه در دوره تیموریان و حتی صفویان اطلاعی در دست نیست ولی پس از تجدید بنای مدرسه در سال 1203 ق طبق وقفنامه مدرسه، موقوفات آن عبارت بوده‌اند از: سه باب مغازه متصل به مدرسه همراه با دو انبار؛ یک باب مغازه در خیابان سفلی متصل به کوچه شور و دو باب منزل در کوچه حوض چهل پایه که طبق وقفنامه، عواید حاصل از موقوفات باید به مصارف حق‌التولیه طلاب و تعمیر مدرسه برسد.

تولیت
درباره بانی و متولی مدرسه اطلاع چندانی در دست نیست. پس از تعمیر مدرسه توسط میرزا محمد ملقب به سعدالدین در سال 1091 ق احتمالاً وی و سپس فرزندانش تولیت آن را برعهده داشته‌اند تا اینکه مدرسه به صورت مخروبه در آمد. در سال 1203 ق به همت میرزا عبدالجواد، فرزند میرزا مهدی شهید مدرسه مجدداً نوسازی شد. وی که عالمی فاضل بود خود تولیت مدرسه را برعهده گرفت. پس از درگذشت وی تولیت مدرسه در این خاندان باقی ماند. پس از وی فرزندش حاج میرزا عبدالکریم از عالمان برجسته حوزه علمیه مشهد و سپس فرزند وی حاج میرزا عبدالجواد (سوم) تولیت مدرسه را برعهده گرفتند. همچنین آقا نجفی، سیدمحمدحسین و فرزند وی حاج سیدعلی علم‌الهدی در زمره متولیان این مدرسه بوده‌اند که حاج سیدعلی علم‌الهدی تا هنگام تخریب مدرسه تولیت آن را برعهده داشت.

سابقه فعالیتها و برنامه‌های آموزشی
با توجه به اهمیت مدرسه بالاسر، جلسه‌های علمی و دروس حوزوی در سطوح مختلف آموزشی در این مدرسه برگزار می‌شد و طلاب و دانشجویان علوم دینی از محضر استادان و عالمان بزرگ و برجسته‌ای چون میرزا عبدالجواد، حاج میرزا عبدالکریم، حاج سیدعلی علم‌الهدی بهره‌مند می‌شدند.

وضعیت موجود بنا
پس از پیروزی انقلاب اسلامی آیت ا... واعظ طبسی، تولیت عظمای آستان قدس با مطالعه و دقت در وقفنامه مدرسه و مشورت با صاحب‌نظران به این نتیجه رسیدند که زمین مدرسه به آستان قدس رضوی تعلق داشته و سپس به صورت مدرسه در آمده است.
از این رو پس از تخریب مدرسه، دستور احداث رواق با شکوه و وسیعی در همان مکان را صادر کردند. این رواق در سه طبقه و با مساحت 9700 مترمربع، اکنون بزرگترین رواق حرم مطهر موسوم به دارالولایه است.
منبع: مدارس حوزه علمیه مشهد، نوشته محمود پسندیده

شکوه گسترش حرم بعد از انقلاب اسلامی در یک نگاه

صحن رضوی حرم امام رضا (ع)شاید کم سن و سال‌‌ها فلکه قدیم حضرت را زیاد به خاطر نیاورند، زمانی که حریم حرم خیلی کمتر از الآن بود و دور تا دور فلکه حضرت را حجره‌‌های کوچک بازاری‌‌ها فرا گرفته بود. اما مشهدی‌‌های با سابقه و قدیمی حتماً آن سال‌‌ها را به یاد می‌آورند. آن‌‌ها وقتی خاطرات سی سال پیش‌شان را با الآن مقایسه می‌کنند، می‌بینند خیلی چیزها تغییر کرده است.
حقیقتی که همه زائران دور و نزدیک حضرت رضا (علیه السلام) هم به آن معتقدند، این است که حرم از بعد از انقلاب به این طرف، چیز دیگری شده است؛ با شکوه‌تر و وسیع‌تر.
افزایش تصاعدی زائران، عدم گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواق‌‌ها، عدم سهولت زیارت و آمد و رفت انبوه زائران و ...، آستان قدس رضوی را وا داشت به راه‌‌هایی فکر کند که ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی زیارتی و خدماتی، بهترین و آرام‌ترین فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران فراهم شود.
با عنایت تولیت عظمی آستان قدس رضوی، روند احداث فضاهای زیارتی، فرهنگی و خدماتی به‌سرعت افزایش یافت، به‌گونه‌ای که طی سال‌‌های اخیر، حجم عملیات اجرایی بالغ بر پنج برابر بناهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است. زیربنای اماکن در طول 12 قرن، حدود 12 هکتار بود، در صورتی که از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به 90 هکتار رسیده است. احداث بناهای سرپوشیده و فضاهای باز جدید، همراه با توسعه و ترمیم بناهای گذشته، از رویکردهای اصلی این ساخت و سازها بوده، ضمن این‌که آستان قدس رضوی در این سال‌‌ها از توسعه فضاهای فرهنگی هم غافل نمانده است.
با احتساب تلاش‌‌های اخیر، از آغاز پیدایش حرم تاکنون، 26 بنای سرپوشیده به نام رواق، 9 فضای باز به نام صحن و 4 مدخل ورودی به نام بست در اطراف مضجع شریف رضوی ساخته شده است. در ادامه این ویژه‌نامه، به مهم‌ترین فعالیت‌‌های انجام شده در جهت احداث و توسعه حرم رضوی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی که شامل سه بخش فضاهای عبادتی و زیارتی، فضاهای فرهنگی و فضاهای خدماتی است، به‌طور خلاصه اشاره می‌شود.

گسترش فضاهای عبادتی و زیارتی

بیشترین نمود گسترش و ساخت و ساز اماکن متبرکه، در فضاهای عبادتی و زیارتی بوده است. در تمام این مکان‌‌ها فنون و فناوری جدید با هنر و ذوق ایرانی، اسلامی آمیخته شده تا یک فضای روحانی همراه با آرامش خاطر برای زائر ایجاد شود. در این حوزه تغییرات زیر بیشتر از همه به چشم می‌خورد:

گسترش روضه منوره

توسعه روضه منوره از سه طرف
تعویض ضریح قدیم و نصب ضریح جدید (ضریح پنجم)
تعویض سنگ قبر صندوقچه‌ای درون حرم
نصب سنگ جدید و تعویض سنگ‌‌های کف روضه منوره

رواق‌‌های جدید

احداث رواق جدید بالاسر مبارک در محدوده رواق‌های دار السیاده، دار الشرف و دار الولایه با زیربنای 536 متر مربع
احداث رواق دار الولایه در غرب و شمال غربی حرم مطهر با زیربنای 1965 متر مربع
احداث رواق دار الاجابه در بخش تحتانی رواق دار الولایه با زیربنای 1965 متر مربع
احداث رواق دار الهدایه در جنوب غربی حرم مطهر با زیربنای 536 متر مربع
احداث رواق دار الرحمه در جنوب غربی روضه منوره با زیربنای 831 متر مربع
احداث رواق دار الحکمه در حد فاصل بین صحن انقلاب و صحن آزادی و بست شیخ حر عاملی با زیربنای 1468 متر مربع
احداث رواق دار الحجه در بخش تحتانی صحن انقلاب با زیربنای 6799 متر مربع
احداث رواق امام خمینی (قدس سره) در دو طبقه با مساحت 9840 متر مربع و زیربنای 22000 متر مربع
احداث رواق دار الکرامه در ضلع شمال شرقی روضه منوره و جنوب شرقی صحن انقلاب با 1830 متر مربع زیربنا، در زمینی به مساحت 488 متر مربع
توسعه رواق دار الضیافه

صحن‌‌های جدید

احداث صحن جمهوری اسلامی بدون احتساب زیرزمین با زیربنای 19065 متر مربع
احداث صحن قدس در جنوب روضه منوره و جنب مسجد گوهرشاد با زیربنای 6969 متر مربع
احداث صحن جامع رضوی در ضلع جنوبی اماکن متبرکه با 117584 متر مربع زیربنا
احداث صحن غدیر، صحن جانبی ضلع غربی صحن جامع با مساحت 14414 متر مربع
احداث صحن کوثر، صحن جانبی ضلع شرقی صحن جامع با مساحت 15266 متر مربع
احداث صحن هدایت که در ضلع شرقی اماکن متبرکه واقع شده و 17980 متر مربع زیربنا دارد.

گسترش فضاهای فرهنگی

کتابخانه، دانشگاه، موزه و ...؛ شاید تا چند سال پیش تصور این مکان‌‌ها در فضاهای زیارتی بعید به نظر می‌رسید، اما زائران حرم رضوی خیلی وقت است که در کنار زیارت، از این امکانات فرهنگی هم استفاده می‌کنند. در زمینه گسترش فضاهای فرهنگی حرم مطهر در بعد از انقلاب اسلامی تلاش‌های زیر صورت گرفته است:

کتابخانه و دانشگاه

احداث دانشگاه علوم اسلامی رضوی با دو ساختمان شماره 1 در مساحت 9413 متر مربع و زیربنای 22000 متر مربع و ساختمان شماره 2 با مساحت 5109 و زیربنای 12000 متر مربع
احداث کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در شمال غربی حرم مطهر با زیربنای 28000 متر مربع در سه طبقه، در زمینی به مساحت 11000 متر مربع
احداث کتابخانه مسجد گوهرشاد در جنوب غربی روضه منوره با زیربنای 1200 متر مربع در زمینی به مساحت 997 متر مربع
احداث ساختمان بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی به مساحت 11988 متر مربع و زیربنای 24000 متر مربع
احداث ساختمان مدیریت حوزه علمیه خراسان با مساحت 1455 متر مربع و زیربنای 5440 متر مربع

موزه‌‌های جدید

احداث موزه قرآن (گنجینه قرآن و نفایس) با مساحت 1687 متر مربع و زیربنای 4507 متر مربع
توسعه موزه مرکزی و احداث موزه‌‌های تمبر و اسکناس، ساعت، صدف، سلاح و... به مساحت 1382 متر مربع و زیربنای 5462 متر مربع
احداث موزه فرش به مساحت 2331 متر مربع و زیربنای 6600 متر مربع

بازسازی بناهای تاریخی

بازسازی مدرسه نواب با همان طرح سابق خود با زیربنای 7450 متر مربع و مساحت 2650 متر مربع
بازسازی مقبره پیر پالان‌دوز با مساحت 2403 متر مربع و زیربنای 6630 متر مربع
بازسازی مسجد صدیقی‌‌ها با مساحت 930 متر مربع و زیربنای 1132 متر مربع
بازسازی مسجد ملاهاشم با مساحت 606 متر مربع و زیربنای 1516 متر مربع
نوسازی مدارس علمیه پریزاد و دو در
مرمت و بازسازی مقبره شیخ حر عاملی
پروژه مقبره شیخ طبرسی در ضلع شمالی حرم مطهر، کنار باغ رضوان با مساحت 240 متر مربع و زیربنای 252 متر مربع

گسترش فضاهای خدماتی

بست‌‌های جدید

احداث بست شیخ بهائی در جنوب غربی روضه منوره با مساحت 3510 متر مربع
توسعه و بهسازی بست شیخ طبرسی در شمال روضه منوره با مساحت 1887 متر مربع
توسعه و بهسازی بست شیخ طوسی در شمال غربی روضه منوره با مساحت 3520 متر مربع
توسعه و بهسازی بست شیخ حر عاملی در شمال شرقی حرم مطهر با مساحت 3448 متر مربع
احداث بست خسروی نو به ورودی باب الجواد (علیه السلام) در جنوب اماکن متبرکه در سه طبقه با مساحت 7256 متر مربع و زیربنای کل 14570 متر مربع
احداث بست امام رضا (علیه السلام) و ورودی باب الرضا (علیه السلام) در ضلع جنوب شرقی اماکن متبرکه با مساحت 3393 متر مربع و زیربنای 5537 متر مربع

پارکینگ‌‌ها، زیرگذرها و دوربرگردان‌‌ها

احداث پارکنیگ شماره 1 در زیر صحن غدیر که در تراز 20/7 متر قرار دارد و زیربنای 55810 متر مربع را در برگرفته است.
احداث پارکینگ شماره 2 واقع در زیر صحن کوثر و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی با گنجایش 452 خودرو و مساحت 27234 متر مربع
احداث پارکینگ شماره 3 در زیر صحن هدایت با گنجایش 493 خودرو و 20470 متر مربع مساحت
احداث پارکنیگ شماره 4 جنب سردر شیرازی با گنجایش 521 خودرو و 9485 متر مربع زیربنا
احداث رینگ زیرگذر اطراف حرم مطهر به مساحتی بالغ بر 31304 متر مربع
اتصال دوربرگردان‌‌ها و زیرگذر با مساحت 26554 متر مربع
احداث دوربرگردان بست شیخ طوسی با مساحت 12258 متر مربع
احداث دوربرگردان بست شیخ حر عاملی با مساحت 10398 متر مربع
احداث دوربرگردان شیخ طبرسی با مساحت 15091 متر مربع
احداث سردرهای ورودی سه دور برگردان شیرازی با زیربنای 25492 متر مربع، نواب با زیربنای 16850 متر مربع و طبرسی با زیربنای 27715 متر مربع

مهمان‌سراها، بازارها، سرویس‌‌های بهداشتی

توسعه مهمان‌سرای حضرت در ضلع شمالی بست شیخ حر عاملی با مساحت حدود 1066 متر مربع و زیربنای حدود 4264 متر مربع
احداث بازارچه هدایت
احداث راسته بازار
احداث زائرسرا
احداث مجتمع خدماتی کوثر با زیربنای 18086 متر مربع در دو طبقه تجاری و دو طبقه سرویس‌‌های بهداشتی
مجتمع خدماتی غدیر با زیربنای 19000متر مربع در دو طبقه تجاری و دو طبقه سرویس‌‌های بهداشتی
احداث سرویس‌‌های بهداشتی در بست شیخ طوسی
احداث سرویس‌‌های بهداشتی در بست شیخ بهائی

جاهای دیگر...

احداث آسایشگاه خدام، طبقه فوقانی رواق دار الولایه
احداث ساختمان اداری دانشگاه علوم اسلامی رضوی
احداث کفشداری 13 و 14
احداث مرکز کنترل صوت
احداث باغچه مرتفع غربی
احداث باغچه مرتفع شرقی
احداث انبار فرش
احداث کوچه 8 و 14 متری
احداث موتورخانه‌‌های قطاع 1 و 2 و 4
احداث بلوک ب شرقی
احداث بلوک ب غربی
احداث سرای میر معین

معرفی اماکن حرم

اماکن حرم امام رضا (ع)

بقعه مبارکه

وضعیت فعلی حرم
واژه «حرم» در ذهن اکثر زائران، ضریح مقدس را تداعی می‌کند. اما در واقع به فضای مربع شکلی که بقعه مبارکه را در برگرفته و شامل گنبد، سنگ مرقد و ضریح مقدس می‌شود، حرم می‌گویند. حرم از طریق صفه‌‌هایی به داخل و خارج مرتبط می‌شود.
شکل هندسی حرم مطهر، تقریباً مربع است که مساحت آن بعد از عملیات توسعه به حدود 182 هزار متر مربع رسیده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در ادامه عملیات و اقدامات ساختمانی در اماکن، قسمت‌‌هایی دیگر از حرم مطهر، از جمله پشت سر و پیش رو و پایین پای مبارک نیز توسعه یافت و با انجام عملیات توسعه، نمای آن همانند ضلع بالاسر مبارک، با کاشی معرق تزیین شد.
حرم از دو طرف (جنوب و مشرق) به وسیله درهای طلا به رواق‌‌ها راه دارد و از دو طرف دیگر، (شمال و مغرب) از طریق دو صفه بزرگ، به دیگر رواق‌‌ها و مسجد بالاسر مرتبط است.

صفه‌‌ها
صفه جنوبی
صفه جنوبی در ضلع پیش روی مبارک واقع است و در طلای پیش رو، در معبر این صفه جای دارد. این صفه راه ارتباطی رواق دار الحفاظ و روضه منوره است.

صفه شمالی
این صفه در پشت سر مبارک واقع شده و راه ارتباطی میان حرم و دو رواق دار الفیض و توحیدخانه است.

صفه شرقی
صفه شرقی در ضلع پایین پای مبارک واقع شده و از این طریق، رواق گنبد حاتم خانی به حرم مرتبط می‌شود. بر بلندای قامت این صفه نیز دری زرین نصب شده است.

صفه غربی یا صفه بالاسر حضرت
این صفه در ضلع غربی حرم واقع شده و راهی است بین حرم و مسجد بالاسر.

بقعه و بازسازی آن بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
افزایش جمعیت کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی که توأم با افزایش علاقه‌‌های مذهبی در مردم بود، موجب شد تعداد زائران مرقد منور ثامن الائمه (علیه السلام) نیز به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کند، به‌طوری که وسعت حرم جواب‌گوی انبوه زوار مشتاق نباشد.
از طرف دیگر، چون قسمت بالاسر مبارک، بتنی بوده و پی سختی داشت و سه طرف دیگر با پی آجری و سست بود، گنبد در مقابل نیروهای جانبی مانند نیروهای حادث از زلزله مقاومت نداشت. از این‌رو بازسازی اطراف حرم ضروری بود. عملیات توسعه پشت سر مبارک، از اول آبان ماه 1358 شروع شد که طی آن به مساحت هجده متر مربع وسعت یافت و نمای آن مانند مسجد بالاسر مبارک، کاشی‌کاری شد.
بار دیگر در سال 1359 عملیات تجدید بنای اساسی و توسعه دو ضلع پیش‌رو و پایین پای مبارک به مساحت 36 متر مربع شروع شد و حرم مطهر در 25 اسفند سال 1359 بازگشایی شد. در این بازسازی، درِ پایین پا تعویض و اندازه آن به مقدار 70/1 متر افزایش یافت. عرض در چهار لتی فعلی 70/3 متر است. پیش روی مبارک دارای سه راه ورودی شد و وسعت چشمگیری پیدا کرد. در حال حاضر زائران به آسانی می‌توانند به زیارت بروند و یا هنگام توقف در دار الحفاظ ضریح مطهر را مشاهده کنند.

سنگ مرقد مطهر
تاکنون سه سنگ مرقد بر مزار حضرت رضا (علیه السلام) نصب شده که هر کدام ارزش تاریخی خود را دارند. قدیمی‌ترین آن‌‌ها، سنگ مرمری با ابعاد40*30 و قطر6 سانتی‌متر است که در اوایل قرن ششم بر مزار امام (علیه السلام) نصب شد. این سنگ از نفایس بسیار ارزشمند موزه آستان قدس رضوی است که از نظر تاریخی و نوع خط آن که کوفی شکسته است، اهمیت فوق العاده‌ای دارد. سه کتیبه در حاشیه سنگ و یک کتیبه در سطح محرابی شکل آن نقش بسته است.
دومین سنگ مرقد امام (علیه السلام)، به‌ظاهر سنگی از جنس مونسار (مرمر سفید آهکی) است که به‌جای سنگ قبلی بر مزار امام (علیه السلام) جای داشته و آگاهی چندانی از چگونگی آن به دست نیامده است.
سومین سنگ مزار حضرت، سنگی مرمر بسیار ممتاز از معدن توران پشت یزد است. این سنگ به رنگ سبز چمنی با ابعاد 20/2*10/1 و قطر یک متر و وزن 3600 کیلوگرم است که هم‌زمان با تعویض و نصب ضریح پنجم در سال 1379 هـ.ق در حرم مطهر، درون ضریح بر مرقد امام (علیه السلام) نصب شد.
سنگ پیشین مضجع شریف امام (علیه السلام) به لحاظ قدمت و آسیب دیدگی، همزمان با تعویض و نصب ضریح جدید با حضور مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه‌ای (مدّ ظله العالی) تعویض و به‌جای آن سنگ جدید با محتوای الهام بخش هنری و آیات الهی بر مضجع نورانی امام (علیه السلام) نصب شد.
بر سطح این سنگ جدید، علاوه بر کلمات مقدس و الهام بخش، تاریخ ولادت و شهادت امام هشتم (علیه السلام) نقش بسته است.

متن کتیبه سطح سنگ جدید مرقد امام رضا (علیه السلام)
متن زیر بر سطح سنگ جدید مرقد امام رضا (علیه السلام) حک شده است:
«هذا هو المرقد الشریف للامام التقی النقی الصدیق الشهید، وارث الانبیاء والمرسلین، ثامن الائمه المعصومین من اهل بیت رسول رب العالمین، حجه الله علی الخلق اجمعین، سیدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین.
ولد بالمدینه فی الحادی عشر من ذی القعده عام 148 و استشهد بطوس فی آخر صفر سنه 203 من الهجره النبویه و قد جدّد هذا المضجع المطهر عام 1418 هـ.ق»
ترجمه متن کتیبه:
«این مرقد شریف امام پرهیزگار، پاک، راستگو، شهید و وارث پیامبران و فرستادگان پروردگار، هشتمین فرد از امامان معصوم اهل بیت پیامبر خدای جهانیان، حجت خدا بر تمام موجودات عالم، آقا و مولای ما ابوالحسن رضا، علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیه السلام)، که سلام و درود خداوند بر تمام آنان باد.
در روز 11 ذی العقده سال 148 هـ.ق در مدینه متولد و در آخر ماه صفر سال 203 از هجرت پیامبر، در شهر توس شهید شد و این مرقد مطهر در سال 1418 هـ.ق بازسازی شد.»
و نیز دو بیت زیر از اشعاری که حضرت به قصیده دعبل ملحق فرموده‌اند، بر آن حک شده:
و قبر بطوس یا لها من مصیبه * الحت علی الاحشاء بالزّفرات
الی الحشر حتی یبعث الله قائماً * یُفرّجُ عنا الغمّ و الکربات
(قبری در طوس است، چه عجب مصیبتی است، مصیبت آن با ناله‌‌های دردناک، آتش حسرت را تا روز قیامت در درون می‌افروزد تا اینکه خداوند قائمی را برانگیزد و اندوه و سختی‌‌ها را از ما برطرف سازد.)
علاوه بر این، آیاتی از کلام الله مجید نیز زینت‌بخش سنگ شده است:
بالای سر مبارک: یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی
پیش روی مبارک: انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل بیت و یطهرکم تطهیراً
پشت سر مبارک: سلام علی آل یاسین انا کذالک نجزی المحسنین انه من عبادنا المؤمنین
پایین پای مبارک: یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم
زیر خط‌‌های کتیبه نوشته شده است:
سلام علی آل طه و یس * سلام علی آل خیر النبیین
سلام علی روضه حل فیها * امام یُباهی به الملک و الدین

صندوق مزار مقدس امام (علیه السلام)
به روایت تاریخ، بر مرقد امام رضا (علیه السلام) علاوه بر سنگ قبر، صندوقی نیز تعبیه شده بود. سابقه اولین صندوق به اوایل قرن ششم باز می‌گردد. عماد الدین ابوجعفر محمد بن علی طوسی، معروف به ابن حمزه، از علمای قرن ششم، که شخصاً شاهد قضیه بوده، می‌گوید: «انوشیروان زردشتی از اهالی اصفهان در پی مشاهده کرامتی از امام، مسلمان شد و در سال 500 هـ.ق صندوقی چوبی با روکش نقره بر مرقد امام (علیه السلام) نصب کرد.» (الثاقب فی المناقب، ص 205-206)
صندوق دوم، صندوق چوبی با روکش و میخ‌‌های طلا، معروف به صندوق عباسی بود که در سال 1022 هـ.ق بر روی مرقد امام نصب شده بود. این صندوق دارای تزیینات هنری و گران‌بهایی بود که پس از گذشت زمان به علت متلاشی شدن ارکان و پایه‌‌های آن، در سال 1311 هـ.ق از روی مضجع شریف برداشته شد.
صندوق سوم، صندوق سنگی از سنگ مرمر معدن شاندیز به رنگ سبز لیمویی و در چند قطعه بود که در سال 1311 هـ.ق مرحوم حاج حسین حجار باشی زنجانی آن را تهیه کرد و بر روی مرقد منور امام (علیه السلام) نصب کرد. این صندوق سنگی که عنوان سنگ قبر را داشت، تا سال 1379 هـ.ق درون ضریح چهارم جای داشت و در این سال هنگام تعویض ضریح برداشته شد و سنگ قبر جدید به‌جای آن در زیر ضریح پنجم جای گرفت.

نقشه حرم مطهر امام رضا (ع)

ضریح مقدس

ضریح، شبکه‌ای محیط بر صندوق است. بنا بر شواهد تاریخی، نصب ضریح بر مرقد مطهر امام رضا (علیه السلام) از دوره صفویه آغاز شده و سابقه ضریح تا پیش از این دوره معلوم نیست. از آن زمان تاکنون پنج ضریح بر مرقد مطهر امام رضا (علیه السلام) جای گرفته که هم سنگ مرقد و هم صندوق را دربرداشته است.

ضریح اول؛ ضریح چوبی صفوی
اولین ضریح، ضریحی چوبی طلا و نقره کوب، مربوط به اواسط قرن دهم بوده که در دوره صفویه به سال 957 هـ.ق ساخته و بر روی صندوق مرقد نصب شده است. در کتیبه دور این ضریح سوره «هل اتی» به خط ثلث نوشته شده و کتیبه سر در ضریح که بر لوحه‌ای از طلا نوشته شده بود، سابقه تاریخی و نصب ضریح را چنین نشان می‌دهد: «در عهد سلطنت بنده شاه ولایت، طهماسب بن اسماعیل صفوی این محجر مبارک در این مکان مقدس نصب گردید. سنه 957.»

ضریح دوم؛ ضریح نگین نشان نادری
ضریح فولادی مرصع، معروف به نگین نشان است که در سال 1160 هـ.ق به آستان قدس رضوی تقدیم و نصب شده است. واقف ضریح، شاهرخ میرزا، فرزند رضا قلی میرزا، نوه نادرشاه افشار بوده است.
ضریح نگین نشان که اکنون در سرداب مقدس جای دارد، از فولاد ساخته شده و بالغ بر دو هزار قبه مزین به یاقوت و زمرد بدنه آن را زینت داده‌اند. ضریح دوم بیش از 260 سال است که بر مرقد امام (علیه السلام) نصب شده است. این ضریح ابتدا روی مضجع شریف و زیر ضریح سوم و پس از آن زیر ضریح چهارم جای داشت. هنگام نصب ضریح پنجم در سال 1379 هـ.ش به داخل سرداب انتقال یافت و روی مرقد منور امام (علیه السلام) نصب شد. به این ترتیب به نیت واقف جامه عمل پوشیده شد. در کتیبه‌ای که بالای در ورودی ضریح نصب شده، به خط نستعلیق نوشته شده است:
«نیاز رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان به وقف و نصب این ضریح و قبه‌‌های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید. سنه 1160 قمری»

ضریح سوم؛ ضریح فولادی قاجاری ضریح فولادی قاجاری
ضریح فولادی ساده‌ای است به ابعاد 4*3 متر و ارتفاع حدود 2متر. این ضریح مربوط به عهد قاجاریه است و در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال 1238 هـ.ق روی ضریح نگین نشان در حرم مطهر جای گرفت. این ضریح نیز مزین به طوق و گوی طلای جواهر نشان است و در طرف پایین پای مبارک، در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود. این در ممتاز و ارزشمند، اکنون بالای صفه غربی حرم مطهر در قابی مخصوص جای دارد.
ضریح سوم پس از مدتی به علت پوسیدگی پایه‌ها و تزلزلی که در ارکان آن به عمل آمده بود، در سال 1338 هـ.ش برچیده شد و به موزه انتقال یافت و به‌جای آن ضریح چهارم روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب شد.

 
ضریح شیر و شکر ضریح چهارم، ضریح شیر و شکر
چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره، معروف به «شیر و شکر» است که در سال 1338 هـ..ش. پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان نصب شد. این ضریح به اهتمام و نظارت مرحوم سید ابوالحسن حافظیان، توسط استاد هنرمند، مرحوم حاج محمد تقی ذوفن و تعدادی هنرمند و استادکار و قلمزن اصفهانی، طراحی و ساخته شد.
ضریح چهارم حدود 4 متر طول و 60/3 عرض و 90/3 متر ارتفاع دارد. چهارده دهانه به نام چهارده معصوم (علیهم السلام) بر روی آن وجود دارد و وزن آن 7 تن است. بر لبه ضریح سوره یس به خط ثلث بر صفحه‌ای از طلا به خطاطی آقای فضائلی اصفهانی نوشته شده و در کتیبه دوم، دور تا دور ضریح سوره هل اتی نیز به خط ثلث مکتوب است. بر لبه ضریح تعداد 44 برگ از نقره ملمع به طلا، میان 44 گلدان ملمع به طرز بسیار زیبایی نصب شده است. همچنین تعداد 44 اسم از اسمای حسنای الهی به خط ثلث و به قلم حاج شیخ احمد زنجانی بر صفحه‌ای با زمینه میناکاری لاجوردی و گل‌‌های رنگارنگ، به‌صورت خط برجسته طلاکاری شده، ضریح مطهر را زینت بخشیده‌اند.
سقف ضریح را صفحاتی آراسته به طلا و نقره پوشانده‌اند. درون سقف ضریح بر کتیبه‌ای، آیه‌ای به خط ثلث و رنگ سفید بر زمینه‌ای لاجوردی نوشته شده و در همان کتیبه، این آیه به خط طلایی کوفی نوشته شده و به عبارت «لله الاسماء الحسنی فادعوه بها» مکتوب است.

ضریح پنجم؛ ضریح آفتاب پس از گذشت 42 سال از عمر ضریح، به علت فرسوده شدن و ساییدگی شبکه‌های اطراف و روکش‌‌های نقره و طلایی ضریح و سست شدن ارکان آن، ساخت و نصب پنجمین ضریح ضروری بود. از این‌رو، آستان قدس رضوی اقدام به طراحی و ساخت و نصب ضریح جدید کرد. این امر یکی از اقدام‌‌های بسیار چشمگیر دوران استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی است که در کنار دیگر فعالیت‌‌های وسیع و گسترده توسعه و بازسازی اطراف حرم مطهر انجام گرفت.
در سال 1372 هـ.ش به دستور تولیت آستان قدس رضوی، مطالعات و بررسی‌‌های مقدماتی ساخت ضریح جدید آغاز شد. به دنبال آن طرح‌‌های متعددی از سوی هنرمندان نامی کشور ارایه شد که در نهایت، توفیق طراحی ضریح، نصیب استاد فرشچیان، طراح و هنرمند برجسته شد.
با برگزیده شدن طرح و همکاری دیگر هنرمندان و طراحان نامی کشور، کار ساخت ضریح، تحت نظارت هیئت اجرایی سازمان عمران و توسعه حریم حرم حضرت رضا (علیه السلام) آغاز شد.

ضریح پنجم با کیفیتی مرکب از ساختاری تشکیل یافته از آهن، فولاد، چوب گردو برای نصب روکش‌‌ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد. کارهای قلمزنی و هنری متناسب با مبانی و ابعاد هنری موجود در طرح اجرا شد و به گونه‌ نگارستانی بدیع با نمادها و سمبول‌‌های معماری هنری، هماهنگ با بناهای کهن آستان قدس رضوی درآمد. ضریح پس از هفت سال کار مداوم با کیفیتی بسیار عالی و در نهایت استحکام به وزن 12 تن و ابعاد 78/4*73/3 و ارتفاع 96/3 متر ساخته و آماده نصب شد.
دور خارجی ضریح با سوره مبارکه «یس» و «هل اتی» به خط ثلث با طلا و نقره تزیین شده است. در چهار سوی این ضریح، چهارده دهانه به نشانه چهارده معصوم (علیهم السلام) و طراحی گل‌‌های پنج و هشت پر، نمادی از خمسه طیبه و هشتمین حجت خدا وجود دارد. طرح گل‌‌های آفتابگردان ضریح، نمودی است از لقب شمس الشموس. سقف و دیوارهای درون ضریح با خطوط اسماء الله و هنر خاتم کاری بسیار بدیع و زیبا به طراحی‌‌های استاد فرشچیان، توسط استاد هنرمند «کشتی آرای شیرازی» و همکاران‌شان تزیین شده است.
سرانجام، عملیات برچیده شدن ضریح چهارم و نصب ضریح جدید از روز 1379/10/21پس از انجام مراسم غبارروبی آغاز شد و بعد از پنجاه روز کار شبانه روزی به پایان رسانید. سرانجام روز سه شنبه 1379/12/16 هـ.ش. مصادف با عید سعید قربان با حضور مقام معظم رهبری، حضرت آیه الله خامنه‌ای و آیت الله واعظ طبسی، تولیت عظمی آستان قدس رضوی، روضه منوره رضوی با ضریح پنجم بازگشایی شد

گنبد

گنبد طلا منور امام رضا (علیه السلام)گنبد نمادی ویژه در شهرها و سرزمین‌‌های کهن و مذهبی و نشانگر علاقه و ارادت مردم به پیشوایان دینی و اولیای خداست. گنبد زراندود امام رضا (علیه السلام)، یکی از زیباترین جلوه‌‌های مذهبی است که با درخشندگی خشت‌‌های طلایی خود، همواره مورد احترام بینندگان بوده و هست. زائر دلباخته‌ای که به قصد زیارت، راه‌‌های طولانی را پشت سر گذاشته و قدم به شهر مقدس مشهد می‌گذارد، در آغاز ورود با دیدن گنبدی طلایی، لبریز از شور و شوق زیارت مرقد منور حضرت رضا (علیه السلام) می‌شود.
گنبد منور امام (علیه السلام) از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهایت هنرمندی و زیبایی ساخته شده و دو پوشش دارد. پوشش اول، سقف حرم است که مقعر و مقرنس است و به آن قبه گفته می‌شود. پوشش دوم بر فراز آن و همان گنبد طلاست. بین دو پوشش، فضایی خالی به بلندای بیش از 13 متر وجود دارد. سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار (حرم مطهر) است که ضخامت آن به حدود 90/2 متر می‌رسد.
ارتفاع قبه از کف حرم، 80/18 متر و تا انتهای گنبد یا بلندترین نقطه اوج محدب (رأس گنبد)، حدود 20/31 متر است. دور گنبد از سطح خارج آن، 10/42 متر و ارتفاع آن از اول طلاکاری تا تیزه گنبد، 40/16 متر و ارتفاع سر طوق گنبد، 50/3 متر است. از اول طلاکاری تا زیر بازوبندی گنبد و به عبارت دیگر، بلندی ساقه تا ابتدای آجرهای زراندود، 79/4 متر است.
گنبد منور ابتدا مانند سایر بناها، از آجرهای زرد رنگ ایرانی ساخته شده و پس از آن با کاشی تزیین یافت. تا سال 932 هـ.ق (روزگار صفویه) با کاشی‌‌های نفیس آراسته بود، تا اینکه در این سال، طهماسب صفوی برای نخستین بار گنبد را با خشت‌‌های طلا زینت داد. او نخست کاشی‌‌های گنبد را برچید و پس از آن، روی گنبد را با ورق‌‌های مسی که رویه‌ای از طلا داشت، زراندود کرد.

پیشینه تاریخی و بانی گنبد
به یک روایت، مأمون پس از مرگ هارون و دفن او در بقعه هارونی، بر فراز بقعه قبه‌ای بنا کرد و به روایت دیگر، این بنا که یکی از تالارهای باغ منسوب به حمید بن قحطبه بود، خود قبه‌ای داشته است. به عقیده برخی مورخان، این قبه در حوادث خراسان مانند حمله سبکتکین در اواخر قرن چهارم، با آسیب حرم مطهر تخریب شد و پس از آن سلطان محمود غزنوی در سال 400 هـ.ق حرم را بازسازی کرد و قبه‌ای بر فراز بقعه ساخت. از آن زمان تا عصر سلجوقیان، حرم مطهر با همان قبه باقی مانده بود تا اینکه در اوایل قرن ششم در عهد سلطان سنجر سلجوقی، شرف الدین ابو طاهر قمی، وزیر سلطان سنجر سلجوقی، ضمن تعمیر روضه منوره، اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه کرد و آن همین گنبدی است که اکنون نهصد سال از احداث آن می‌گذرد. در زیر کتیبه دور گنبد آمده است: «عمل کمال الدین محمود یزدی» و در جای دیگر نوشته شده:‌ «کتبه علیرضا العباسی»

تخریب گنبد در طول دوران‌‌ها
پس از طلاکاری گنبد، چند رویداد از جمله فتنه ازبک‌‌ها در سال 997 هـ.ق و عبد المؤمن خان ازبک که ضمن تاراج نفایس آستان قدس رضوی، طلای گنبد و گلدسته را به غارت برد، باعث از بین رفتن طلاکاری گنبد شد. پس از این خیانت، در سال 1010 هـ.ق زمانی که شاه عباس صفوی پیاده از اصفهان به مشهد مقدس آمد، دستور طلاکاری دوباره گنبد را صادر کرد. این کار در سال 1016 هـ.ق پایان یافت و علیرضا عباسی، خوشنویس بنام روزگار صفوی نیز مأمور نوشتن کتیبه کمربندی دور گنبد به خط ثلث برجسته شد.
رویداد دیگری نیز باعث تخریب گنبد شد و آن زلزله شدید سال 1048 هـ.ق بود که در مشهد به وقوع پیوست. در این زلزله، شکستی در سطح خارجی گنبد به وجود آمد و تعدادی از خشت‌‌های زراندود آن ریخت. شاه سلیمان صفوی کسی بود که افتخار ترمیم گنبد و تجدید طلاکاری آن پس از این حادثه، به نام او در تاریخ ثبت شد. رویداد ننگین دیگر در تاریخ گنبد، به توپ بستن آن به دست روسی‌‌های تزاری است. آن‌‌ها در سال 1330 هـ.ق نقاطی از بدنه گنبد را به حجم یک کله قند شکاف دادند که اکنون هم از درون گنبد، جای اصابت تیرها قابل رؤیت است.
همه این عوامل به اضافه ساییدگی روکش طلای گنبد بر اثر گذشت زمان، باعث شد که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی برای تعمیر و تزیین مجدد گنبد فکر اساسی شود.
برای این منظور، خشت‌‌های قدیمی را از سطح گنبد برداشتند و لایه‌ای از بتون بر سطح آن ریختند. پس از آن با خشت‌‌های مسی روکش طلا، سطح گنبد تزیین شد. این خشت‌‌های زرین حدود هفتصد متر مربع از سطح گنبد را پوشش داده‌اند.

مناره‌‌ها

منارهمناره یا منار در لغت یعنی جای نور و روشنایی و در اصطلاح، بنایی است بلند که از قدیم بر فراز ایوان اصلی مسجدها، زیارتگاه‌‌ها و مدارس دینی می‌ساختند و از آن برای پرتو افکنی و اذان‌گویی استفاده می‌کردند.
علاوه بر این، مناره یا گلدسته، نمادی از مهم‌ترین عناصر معماری است که جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ معماری اسلامی و آداب و سنن اجتماعی ایران دارد. بنابراین، پیش از آنکه مناره در کنار مسجدها برای اذان‌گویی ایجاد شود،‌ به عنوان برج‌‌های راهنمایی بوده که مسافران را هدایت می‌کرده و در مواردی میلِ نشان راهنما به حساب می‌آمده است.
اکنون با احتساب دو مناره رفیع مسجد گوهرشاد، دوازده مناره در بناهای حوزه حرم حضرت امام رضا (علیه السلام) وجود دارد.
در مجموعه قدیمی آستان قدس رضوی، دو مناره با اختلاف قدمت وجود دارد؛ یکی در جنوب صحن انقلاب، نزدیک گنبد طلا و دیگری مقابل و به قرینه آن، در شمال صحن و بالای ایوان عباسی.
این دو مناره هر دو با روکش طلا تزیین شده‌اند و مناره نزدیک گنبد که به صورت منفرد ساخته شده، از سابقه تاریخی و قدمت بیشتری برخوردار است.
احداث مناره به صورت منفرد تا قرن ششم ادامه داشته و از آن به بعد ساختن مناره به صورت زوج معمول شد. بنابراین، تاریخ بنای مناره کنار گنبد به اوایل قرن ششم باز می‌گردد که به‌جای احداث دو مناره کنار گنبد، یک مناره ساخته شد. طهماسب صفوی در قرن دهم مناره مذکور را مرمت و به طلا آراسته کرد.
بعد از آن، نادر شاه افشار همزمان با طلاکاری ایوان امیر علیشیر، مناره کنار گنبد را نیز دوباره طلاکاری کرد.
بلندی مناره کنار گنبد، از سطح صحن انقلاب تا انتها، 5/40 متر و محیط آن حدود 13 متر است. ابتدای قسمت پایین گلدسته از سطح بام ایوان آجرچینی شده و بالای آن با کاشی تزیین یافته است. از بالای کاشی تا انتهای گلدسته با خشت‌‌های مطلا از نوع خشت‌‌های مطلای گنبد پوشیده شده است. زیر مناره، کتیبه‌ای به خط ثلث برجسته، حاوی صلوات بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) وجود دارد که در آخر آن نوشته شده: «کتبه بهاء الدین محمد الخادم 1142 هجری». بعد از آن آیه شریفه «ان الله یمسک السموات و الارض ان تزولا» دیده می‌شود. آیه شریفه «انا فتحنا لک فتحاً مبیناً» نیزبه خط بنایی درشت، زیرکاشی‌کاری ساقه مناره نوشته شده است. گلدسته کنار گنبد که در 252 سال قبل طلاکاری شده بود، به دلیل ضخامت کم (حدود 4 هزارم میلیمتر) و تأثیر عوامل طبیعی، فرسوده و بدنما شده بود. از این‌رو پس از انقلاب اسلامی با خشت‌‌های مطلای جدید بازسازی شد. به همین منظور، مانند بازسازی گنبد، خشت‌های مطلای قدیمی و فرسوده برچیده و زیر آن بتون ریزی شد، پس از آن سطح گلدسته مجدداً با ورق‌‌های مسی که به روش الکترولیت، حدود 16 هزارم میلیمتر روکش طلا شده بود، پوشیده شد. اکنون حدود 145 متر مربع خشت زرین بر سطح گلدسته وجود دارد.
دومین مناره، روی ایوان عباسی در شمال صحن انقلاب است که از آثار عهد نادری به شمار می‌رود. در تاریخ آمده است: نادر شاه دستور داد گلدسته دیگری در مقابل گلدسته شاهرخی بسازند و گلدسته‌‌ها و ایوان امیر علیشیر نوایی در صحن انقلاب را طلا کنند. استاد علی نقی مشهدی در مدت یک سال، گلدسته جدید را ساخت و طلاکاری کرد.
این مناره نیز از نظر کاشی‌کاری و آجرچینی ساقه و طلاکاری بالای آن، به قرینه و همچون مناره کنار گنبد است. در کتیبه این گلدسته نیز صلوات بر معصومان (علیهم السلام) بر خشت‌‌های زراندود به خط ثلث نوشته شده و در آخر آن عبارت «فی ذیقعده الحرام سنه 1145» و زیر آن به خط نستعلیق عبارت «عالی جناب سلاله السادات العظام امیر سید احمد الحسینی سرکشیک و کلب عتبه علیه روضه رضویه محمد جعفر خادم فی شهر رمضان المبارک 1146» دیده می‌شود.

رواق‌‌ها

اماکن سرپوشیده اطراف حرم مطهر، رواق نام دارد. رواق‌‌ها بناهایی با ارتفاع‌‌های مختلف هستند که به‌تدریج در اطراف روضه مبارکه ساخته شده و به مرور تغییراتی در آن‌‌ها به وجود آمده است.
در حال حاضر، مضجع شریف رضوی را 26 رواق از اطراف و جوانب در برگرفته و یک رواق نیز در شمال شرقی حرم مطهر در حال احداث است.
هر یک از این بناها دارای موقعیت مکانی، ابعاد، سابقه تاریخی، تزیینات، کتیبه‌‌های نفیس و احیاناً توسعه و نوسازی است که بر اساس تقدم و تأخر زمانی، در ادامه به آن‌‌ها اشاره می‌شود.

* رواق دار الحفاظ
* رواق دار السیاده
* رواق گنبد حاتم خانی
* رواق گنبد الله وردیخان
* رواق توحید خانه
* رواق دار الفیض
* رواق دار الشکر
* رواق دار الشرف
* رواق دار الضیافه
* رواق دار السعاده
* رواق دار السلام
* رواق دار السرور
* رواق دار العزه
* رواق دار الذکر
* رواق دار الزهد
* رواق شیخ بهاء الدین
* رواق دار العباده
* رواق دار الاخلاص
* رواق دار الولایه
* رواق دار الاجابه
* رواق دار الهدایه
* رواق دار الرحمه
* رواق دار الحکمه
* رواق دار الحجه
* رواق امام خمینی (قدس سره)
* رواق دار الکرامه

صحن‌‌ها

فضاهای باز اطراف مرقد منور امام (علیه السلام)، صحن نام دارند. صحن‌‌ها همان فضاهای بزرگ و وسیعی هستند که موقع ورود به آن‌‌ها، دست به سینه می‌گیریم و رو به حضرت سلام می‌دهیم. این مکان‌‌ها محل تجمع زائرانی هستند که در هر گوشه و کنار ایوان‌‌های بزرگشان با خود خلوت می‌کنند و به راز و نیاز با امامشان می‌پردازند.
صحن‌‌ها در شب‌ها و روزهای خاص، محل انجام مراسم مذهبی هستند. در روز‌‌های سوگواری هم مردم به صورت دسته‌‌های عزاداری به صحن‌‌ها می‌آیند و عزاداری می‌کنند. علاوه بر این، صحن‌‌ها در بیشتر فصل‌‌های سال، محل اقامه نمازهای جماعت است.
در مجموع 9 صحن در اطراف رواق‌‌ها وجود دارند که عبارتند از: صحن انقلاب اسلامی، صحن آزادی، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن کوثر، صحن غدیر، صحن هدایت و صحن رضوان.

* صحن انقلاب اسلامی
* صحن آزادی
* صحن جمهوری اسلامی
* صحن قدس
* صحن جامع رضوی
* صحن غدیر
* صحن هدایت
* صحن کوثر
* مسجد گوهرشاد

محراب‌‌ها

محراب از ریشه حرب به معنای محل مبارزه با شیطان است. در واقع محراب یک فرورفتگی در نما است که به صورت‌‌های مختلف از قبیل کادرسازی و متمایز کردن آن به وسیله رنگ و مصالح، از بخش‌‌های دیگر ساختمان جدا می‌شود.
محراب در طول دوره‌‌های مختلف به شیوه‌‌های گوناگون تزیین شده است. محراب‌‌های گچبری شده با نقوش برجسته، استفاده از سفال‌‌های لعابدار، استفاده از کاشی، آجرکاری و یا زمینه ساروای از سنگ مرمر از شیوه‌‌های مختلف تزیین محراب به‌شمار می‌روند.
استفاده از تزیینات خاص و شیوه‌های مختلف معماری اسلامی در زیباسازی محراب‌‌ها، نشانگر اهتمام به مباحث معنوی و عرفانی است. چرا که محراب به عنوان عنصر داخلی مسجد و با بهره‌گیری از رنگ‌‌های خاص، وحدت و یگانگی خداوند را به تصویر می‌کشد. دو محراب قدیمی در طرفین در پیش روی حضرت رضا (علیه السلام) در حرم مطهر رضوی، از باشکوه‌ترین محراب‌‌های ساخته شده در معماری اسلامی هستند که روح هر زائر دل‌شکسته‌ای را صیقل داده و به ملکوت آسمان‌‌ها می‌برد. توضیح کوتاهی در مورد این دو محراب در ادامه آمده است.

دوازده محراب خدا
نمای این دو محراب بسیار نفیس و ممتاز، از کاشی مینابی چینی مانند، ضلع جنوبی (طرفین در پیش رو) را زینت بخشیده است. این محراب‌‌های روح‌نواز، یک پارچه از کاشی مینابی چینی مانند متعلق به اوایل قرن هفتم پوشیده شده‌اند. کاشی نفیس این محراب‌‌ها، قدمتی هشتصد ساله دارند و طرح کلی آن‌‌ها به‌گونه‌ای است که بیننده در آغاز تعدادی طاق نمای هلالی و تو در تو را می‌بیند. این طاق نماها صورت در هم پیچیده‌ای به آن‌‌ها بخشیده و در خانه‌‌هایی محیط بر یکدیگر که کتیبه‌‌هایی برجسته و به رنگ کبود روشن دارند، خودنمایی می‌کند.
ستون‌‌ها و هلال‌‌های محراب‌‌ها با رنگ فیروزه‌ای، تمام کتیبه‌‌ها را در خود گرفته است. مجموعه این طاق نماها که به دوازده محراب شهرت دارد، از درخشندگی و شفافیت ویژه‌ای برخوردار است.
تلفیق اشکال و نقوش این محراب‌‌های نفیس چنان است که در نگاه بیننده، یک محراب با دو ستون در دو طرف آن مجسم می‌شود.
بر سطح محراب‌‌ها، چند کتیبه با خطوط کوفی و ثلث برجسته، به رنگ لاجوردی و زمینه سفید، آیات و احادیثی متناسب با نماز و محراب نقش بسته است. طراح و سازنده این محراب‌‌ها، محمد بن ابی طاهر کاشانی است که با همکاری سید شمس الدین حسینی، معروف به ابوزید نقاش، به سال 612 هـ.ق این آثار گران‌بها را آفریده‌اند.
در بخش پایین محراب، نام ابوزید نقاش و تاریخ اثنی عشر و ست مائه (612 هـ.ق) نقش بسته است. ابعاد محراب غربی در ضلع پیش رو 70/2*15/2 و محراب سمت دیگر 40/2*75/1 متر است. در یکی از کتیبه‌‌های محرابِ سمت غربی درِ پیش روی مبارک، به خط کوفی برجسته آیه زیر نوشته شده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم انما ولیکم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکوه و هم راکعون»
بر سطح محراب، ابتدا به خط کوفی برجسته آیه شریفه زیر نوشته شده:
«ان الحسنات یذهبن السیئات ... لا یضیع اجر المحسنین» و در پایان کتیبه‌‌ها بر سطح محراب می‌خوانیم: فی ربیع الاول سنه اثنی عشر و ستمائه. 612 (هـ.ق»

مسجد بالاسر

مسجد بالاسر بعد از روضه منوره از لحاظ قدمت، تاریخی‌ترین بنای حوزه حرم مطهر است. این مسجد کوچک در غرب بقعه منوره و بالاسر مبارک، بین حرم و رواق دار السیاده واقع شده و 8 متر طول، 5/4 متر عرض و 10 متر ارتفاع دارد.
مسجد بالاسر دارای سه صفه شرقی، غربی و شمالی است. صفه شرقی به حرم مطهر متصل شده که زائران پس از طواف و زیارت از طریق آن به مسجد بالاسر وارد می‌شوند و به اعتقاد «الصلوه عند رأس الامام»، در آنجا دو رکعت نماز زیارت به‌جا می‌آورند. بنابر نقلی، در گذشته بین حرم و صفه شرقی مسجد، دیواری وجود داشته است. در سال 1227 هـ.ق که محمد ولی میرزا، استاندار خراسان بوده، این دیوار برداشته شد و مسجد به حرم متصل گردید. صفه شمالی مسجد به رواق دار الشکر مرتبط است.
در ضلع جنوبی مسجد بالاسر، محرابی از کاشی معرق با سبکی بسیار جالب دیده می‌شود.‌ در کنار این محراب، تاریخ 1363 هـ.ق و در طرف دیگر آن، نام کاشی‌ساز و نقاش محراب (محمد خان رضوان) از همان کاشی گره‌سازی شده است. تزیینات و کاشی‌کاری ازاره مسجد بالاسر، همانند ازاره حرم مطهر و در ادامه آن است. در بالای ازاره، کتیبه سنگ حرم با ابیات فارسی به خط نستعلیق و با رنگ سیاه، حد فاصل بین ازاره مسجد و معرق‌کاری دیوارها را تشکیل می‌دهد. در مطلع ابیات ضلع شرقی و جنوبی مسجد، چنین آمده است:
تبارک الله از این روضه همایون فر * که برتر از دو جهان است نزد اهل هنر
و در مقطع آن می‌خوانیم:
نوشت کلک دبیر از برای تاریخش * که نصب شد گویی در حریم کعبه حجر
در بالای طاق متصل به حرم مطهر، دو بیت زیر از دعبل خزاعی، شاعر اهل بیت در مورد دفن حضرت به کاشی معرق نقش بسته است:
قبران فی طوس خیر الناس کلهم * و قبر شرّهم هذا من العبر
ما ینفع الرجس من قرب الزکی و لا * علی الزکی یقرب الرجس من طرر
(دو قبردر طوس در کنار یک‌دیگرند، یکی قبر بهترین انسان‌‌ها و دیگری گور بدترین آن‌‌ها و این ازعبرت‌‌های روزگار است. نه همجواری پلید با پاک به او سودی می‌رساند و نه نزدیک بودن انسان پاک با پلید به وی زیان می‌رساند.)
در معرق‌کاری مسجد بالاسر، آیاتی از قرآن و نیز عباراتی مانند: «یا مجیب دعوه المضطرین» مکتوب است.

سابقه تاریخی مسجد بالاسر
بنا به شواهد تاریخی، مسجد بالاسر را ابوالحسن عراقی، معروف به دبیر، از رجال دوره غزنویان، در سال 425 هـ.ق حدود هزار سال قبل ساخته و مدفن او در جوار همین مسجد است. ابن بطوطه، جهانگرد معروف که در سال 734 هـ.ق از مشهد دیدن کرده، ضمن مشاهده قبر علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، به مسجد بالاسر که در کنار بارگاه رضوی بوده، اشاره نموده است.

مشاهیر مدفون در حرم

* آرام - محمد یوسف (1313-1394 ه‍ . ق)
* اصفهانی - حسنعلی(نخودکی)(1279-1361 ه.ق)
* بجنوردی - محمد تقی (م: 1314 ه‍ .ق)
* پیشنماز ـ محمد علی (م: 1290 ه‍ . ق)
* تبریزی - غلامحسین (1260-1359 ه‍ . ش)
* جبرئیلی - غلام سرور (1306-1376 ه‍ . ش)
* حائری زعفرانی - سید محمد (1283-1363 ه‍ . ق)
* خادمی اصفهانی - سید حسین (1280-1363 ه‍ . ش)
* رئیسی - محمدتقی (1312-1404 ه‍ . ق)
* سبزواری - حسین (1309-1386 ه‍ . ق)
* دامغانی - محمد کاظم (1316-1401 ه‍ . ق)
* صادقی - قاسم (1315-1360 ه‍ . ش)
* غروی اصفهانی - مهدی (1303-1365 ه‍ . ق)
* شاهرودی - حسین (1315-1410 ه‍ . ق)
* طباطبایی قمی - سیدمهدی (م: حدود 1358 ه‍ . ش)
* فاضل خراسانی - محمدعلی (م: 1342 ه‍ . ق)
* کاشانی - سید حسن (م: 1342 ه‍ . ق)
* قائینی - ابوتراب (متوفی حدود 1328 ه‍ . ق)
* عابدی قائنی - سید محمد (1325-1404 ه‍ . ق)
* مازندرانی - محمد صالح (1297-1391 ه‍ . ق)
* ناظر - محمد صادق (م: 1300 ه‍ . ق)
* گلپایگانی - سید محمد باقر (1245-1315 ه‍ . ق)
* هاشمی نژاد – سیدعبدالکریم (1311-1360 ه‍ . ش)
* واعظ - احمد (1240-1303 ه‍ . ق)
* یزدی - حسین (م: 1352 ه‍ . ق)
* جعفری - محمدتقی (1304-1377 ه‍ . ش)
* بافقی - محمدعلی (م - 1339 ه‍ . ق)
* تربتی - اسحاق (1157-1237 ه‍ . ق)
* پایین خیابانی - حسن (م: 1342 ه‍ . ق)
* ابوترابی - سید عباس (1295-1379 ه‍ . ش)
* آشتیانی - مرتضی (1281-1365 ه‍ . ق)
* خالصی - محمد مهدی (1277 یا 1276-1343 ه‍ . ق)
* درچه‌ای‌زاده - سید ابوالعلی (متوفی 1339 ه‍ . ش)
* حاج میرزا - محمد باقر (1239-1319 ه‍ . ق)
* شاهرودی - عباس (م: 1341 ه‍ . ق)
* رشتی نجفی - محمد (1297-1352 ه‍ . ش)
* سبزواری - سید محمد (1118-1198 ه‍ . ق)
* فاضل قندهاری - عبدالله (1227-1312 ه‍ . ق)
* قزوینی - هاشم (1270-1339 ه‍ . ش)
* علوی ـ سید محمود (1276-1340 ه‍ . ش)
* فیض گنابادی - عبدالرحیم (1276-1364 ش)
* عیدگاهی ـ عبدالرحیم (1280-1334 ه‍ . ق)
* محامی - محمدرضا (1310-1377 ه‍ . ش)
* محدث خراسانی - علی (1329-1370 ه‍ . ق)
* محقق سبزواری - محمدباقر (1017-1090 ه‍ . ق)
* مدیر شانه‌چی - کاظم (1306-1380 ه‍ . ش)
* مروارید - محمدرضا (1299-1338 ه‍ . ق)
* مجتهدی ـ جعفر (1303-1374 ه‍ . ش)
* ادیب بجنوردی - سید حسین (1259-1341ه.ش
* محمد ابن ابی جمهور احسایی
* غلامرضا طبسی
* عبدالجواد ادیب نیشابوری
* محمدحسن خراسانی
* یونس اردبیلی
* حبیب الله مجتهد خراسانی

مسیرهای تشرف به حرم مطهر

برای تشرف به حرم مطهر آقا علی ابن موسی الرضا (علیه السلام) چهار مسیر وجود دارد؛ از طریق خیابان‌‌های شیرازی، طبرسی، نواب صفوی، امام رضا (علیه السلام) و شهید اندرزگو. مسیر تشرف ار هریک از این خیابان‌ها به شرح زیر است.
1ـ مسیر غربی حرم: خیابان شیرازی ـ مبادی ورودی ـ بست شیخ طوسی
از اینجا به بعد از دو مسیر می‌توانید به حرم مطهر مشرف شوید:
* سمت راست: از طریق صحن جمهوری اسلامی
صحن جمهوری اسلامی > دار الولایه > دار السیاده > دار الحفاظ > حرم مطهر (از طریق کفشداری 15 و 16)
* سمت مقابل: از طریق صحن انقلاب اسلامی
صحن انقلاب اسلامی > دار الولایه > دار الشرف > دار الشکر > دار الفیض > توحید خانه > رواق الله وردیخان > دار الضیافه (از طریق کفشداری‌‌های 1 تا 6)

2ـ مسیر شمالی حرم: (پشت سر مبارک)، از خیابان طبرسی
تشرف از این مسیر بسیار ساده است و طرفداران زیادی هم دارد. در این مسیر پس از عبور از مبادی ورودی، از گذرگاه‌‌های زیر بگذرید:
بست شیخ طبرسی > صحن انقلاب > حرم مطهر
وارد صحن انقلاب که شدید به همان ترتیبی که در مسیر غربی و از طریق صحن انقلاب گفته شد، بروید.

3ـ مسیر شرقی حرم: (پایین پای مبارک)، از خیابان نواب صفوی
از طریق خیابان نواب هم پس از عبور از مبادی ورودی، دو مسیر برای تشرف به حرم مطهر وجود دارد: بست شیخ حر عاملی و صحن آزادی
* بست شیخ حر عاملی > صحن انقلاب > حرم مطهر (از طریق کفشداری‌‌های 1 تا 6 و رواق‌‌های ذکر شده در مسیر غربی)
* صحن آزادی
از صحن آزادی هم دو مکان برای تشرف هست:
صحن آزادی > دار السعاده > گنبد حاتم خانی > حرم مطهر
صحن آزادی > دار لسرور > دار السلام > دار الحفاظ > حرم مطهر

4ـ مسیر جنوبی حرم: (پیش روی مبارک) خیابان‌‌های امام رضا و شهید اندرزگو
در این مسیر پس از عبور از ورودی‌‌های باب الرضا (علیه السلام) (خیابان امام رضا (علیه السلام)) و باب الجواد (علیه السلام) (خیابان شهید اندرزگو یا خسروی نو) که هر دو به صحن جامع رضوی می‌رسند، سه امکان برای تشرف به حرم مطهر وجود دارد:
صحن جامع رضوی > رواق امام خمینی(قدس سره) (که در حال ساخت است)
صحن جامع رضوی > صحن قدس > مسجد گوهرشاد > رواق دار السیاده یا دار الحفاظ > حرم مطهر
صحن جامع رضوی > بست شیخ بهائی > رواق دار الولایه > حرم مطهر (از طریق کفشداری‌‌های 13 و 14)

هنرهای به کار رفته در حرم مطهر

تزیینات حرم
در میان آثار کهن معماری، معماری آرامگاه‌‌ها و آستانه‌‌ها به لحاظ وجوه مختلف تزیینی، از ویژگی‌‌های چشمگیری برخوردار است. این بناها یک کانون و هسته مرکزی دارند که همان بقعه یا حرم بوده و مرقد امام یا امام زاده‌‌ها در آن جای دارد.
روضه منوره امام هشتم (علیه السلام)، بیش از دوازده قرن قدمت دارد و طی این سال‌‌ها، واحدهایی با سبک و شیوه معماری و تزیینی مختلف به هسته مرکزی یعنی حرم افزوه شده است.
به‌طور کلی، آثار هنری و تزیینات موجود در حرم مطهر در سه بخش زیر تقسیم بندی می‌شوند:
بخش ازاره و معرق‌کاری دیوار بالای ازاره
بخش آینه‌کاری و مقرنس در حرم مطهر
بخش کتیبه‌‌های حرم
در ادامه به ویژگی‌‌های هر یک از این بخش‌‌ها اشاره می‌شود.

ازاره‌‌ها
ازاره حرم مطهر که آن را همچون حاشیه‌ای رنگین بر دامن بنا دوخته‌اند، از حدود دو متر بالاتر از کف حرم شروع می‌شود و از چند قسمت تشکیل شده است. ابتدا حاشیه‌ای کوتاه از سنگ مرمر سفید، به عرض حدود بیست سانتی متر و بالای آن معرق‌کاری، به ارتفاع 92 سانتی متر، از کاشی‌‌های قدیمی ممتاز و نفیس سنجری است. این کاشی‌‌های الوان و بسیار ظریف، به ابعاد هنری منظم و اشکالی شش و هشت گوش، بزرگ و کوچک و کوکبی شکل، چند ضلعی و گاه مربع است.
کاشی‌‌های ازاره بیشتر با خطوط رقاع، ثلث و اسلیمی برجسته تزیین شده‌اند. علاوه بر این، بر روی بیشتر آن‌‌ها آیات و احادیث و کلمات قصار و امثال و اشعاری نیز به خط نسخ قرن ششم و هفتم دیده می‌شود. نوع کاشی‌‌ها بسیار ظریف و دارای رنگ‌‌های فیروزه‌ای، قهوه‌ای، لاجوردی، تغاری و سفید است.
تاریخ‌‌های مکتوب بر این کاشی‌‌ها عبارت است از: خمس مائه (500 هـ.ق. با حذف قسمتی از آن). اثنی عشر و خمس مائه (512)، اثنی عشر و ست مائه (612)، ستین و سبع مائه (760) و تاریخ 538 هـ.ق.
از تاریخ‌‌های مکتوب بر کاشی‌‌های ازاره حرم مطهر معلوم می‌شود که حرم یک نوبت در اوایل قرن ششم هجری (512) و بار دیگر در اوایل قرن هفتم هجری (612)، با کاشی‌‌های نفیس و ممتاز سنجری تزیین شده است. اکنون حدود 800 تا 900 سال از عمر کاشی‌‌های ازاره حرم می‌گذرد. این کاشی‌‌های ممتاز و نیز کتیبه اطراف جبهه خارجی در پیش روی مبارک، در رواق دار الحفاظ، از شاهکارهای بی‌نظیر و از قدیمی‌ترین کاشی‌‌های عهد اسلام است.

تزیینات کتیبه‌‌ها
بالای معرق‌کاری ازاره حرم، حاشیه کوچکی به عرض حدود 15 سانتی متر وجود دارد که با نقش‌‌های بدیع و بسیار زیبا به خط طلایی رنگ، آیات و سوره‌‌هایی از قرآن، مانند سوره مبارکه واقعه و احادیثی از معصومان تزیین شده که علاوه بر ارزش هنری، به ارزش معنوی آن نیز می‌افزاید.
علاوه بر این حاشیه، کتیبه‌ای دیگر به عرض حدود 50 سانتی متر از کاشی چینی مانند وجود دارد که با خطوط برجسته و خط ثلث حلبی، آیات سوره‌‌های «فتح، هل اتی و نور» بر آن مکتوب شده و ادامه سوره از حرم مطهر به مسجد بالاسر رسیده، پس از یک دور کامل از دیوار مسجد خارج و دوباره به دیوار جنوبی حرم وارد می‌شود و در کنار در ورودی حرم مطهر به اتمام رسیده است.
در بالای این حاشیه، کتیبه‌ای از سنگ مرمر اعلا که بسیار هنرمندانه کنده‌کاری شده، با عرض حدود 40 سانتی متر دیده می‌شود که قصیده‌ای از مرحوم دبیر الملک و اشعاری از مرحوم دکتر قاسم رسا به خط نستعلیق بر آن حک شده است.

آینه‌کاری‌‌ها
سطح تمامی دیوارهای حرم از بالای ازاره تا بالای طاق و صفه‌‌ها، با کاشی‌‌های رنگارنگ معرق‌کاری شده و سقف حرم به طرز بسیار زیبایی مقرنس آینه شده که به آینه‌کاری سقف حرم به اصطلاح «قطار آینه» می‌گویند.
در ابتدای آینه‌کاری سقف، کتیبه تاریخی و ارزشمند آینه با عرض حدود 80 سانتی‌متر وجود دارد که سوره مبارکه «جمعه» را با خط ثلث حلبی به خط «علیرضا عباسی»، خطاط معروف عهد صفویه، به صورت گچبری در بردارد. در عهد قاجاریه و هنگام آینه‌کاری حرم، روی خطوط این کتیبه نیز آینه‌کاری شد. بانی آینه‌کاری حرم مطهر، مرحوم میرزا صادق قائم مقام نوری می‌باشد که در دوره قاجاریه و تولیت عضدالملک به سال 1275 هـ.ق، تزیینات آینه‌کاری را در حرم مطهر انجام داده است.

کفشداری‌‌ها

کفشداری‌‌ها در محل اتصال رواق‌‌ها به صحن‌‌ها قرار دارند.
تعداد 16 کفشداری ثابت، با 24 ورودی از صحن‌‌ها و 20 ورودی از رواق‌‌ها و وسعت 738 متر مربع در اطراف رواق‌‌ها، از کفش‌‌های زائران نگهداری می‌کنند.
از این تعداد، پنج کفشداری در صحن انقلاب، سه کفشداری در صحن آزادی، یک کفشداری در رواق امام خمینی(قدس سره)، دو کفشداری در مسجد گوهرشاد، دو کفشداری در بست شیخ بهائی و سه کفشداری در صحن جمهوری اسلامی است.
تعدادی از کفشداری‌‌ها خانوادگی است، برخی به آقایان اختصاص دارد و تعدادی نیز ویژه بانوان است.
نگهداری کفش رایگان است و اکنون کفشداری‌‌ها توسط کفشداران افتخاری، از طبقات مختلف اجتماع اداره می‌شوند. در حال حاضر تعداد کفشداران حرم، بیش از 1800 نفر است که در هشت کشیک روزانه و شبانه به‌صورت افتخاری خدمت می‌کنند.

مدارس

* مدرسه میرزا جعفر مرکز معنوی حوزه علمیه مشهد
* مدرسه مستشاریه (سید میرزا، ملاتاج)
* مدرسه خیراتخان معتبرترین مدرسه علمیه
* مدرسه دو در

خدام

نزدیک به 1000 نفر خادم در 8 کشیک خدمت می کنند.آنها کشیک خود را طی مراسم تحویل کشیک،تحویل میگیرند و در محل تعیین شده از سوی ناظم کشیک،انجام وظیفه می کنند. خدام باید در غبار روبی رواقها بر اساس،برنامه های تنظیم شده،انجام مراسم گل آرایی فوق ضریح،شستشو،تطهیرو غبارروبی روضه منوره حضور داشته باشند.انجام وظیفه درمقابل درهای ورودی حرم مطهر،رواق ها و روضه منوره که از اطراف اداره امور خدام مشخص می شود،قفل یا بازکردن درهای حرم مطهر که توسط سر کشیک یا در غیاب وی،توسط معاون کشیک انجام می شود،هم از وظایف خدام است. همه خدام باید ظاهری آراسته داشته باشند و شعائر و اخلاق اسلامی را رعایت کنند. همچنین باید با لباس رسمی خدمت و نشان مخصوص در کشیک خود حاضر باشند و به دقت مواد آیین نامه خدمت در اماکن متبرکه را اجرا کنند.شرکت به موقع در مراسم خطبه خوانی شهادت امام رضا(ع)،عاشورا و شام غریبان از وظایف تمام خدام است

حفاظ

حفاظ،به خادمانی می گویند که صبح و شب بعد از نماز،مراسم صفه و خطبه را با حضور حافظان و با قرائت قرآن مجید برگزار می کنند. هم اکنون 60 نفر از حفاظ این وظایف را انجام می دهند.

دربانان

در حال حاضر حضرت رضا(ع) حدود هزار و پانصد نفر دربان رسمی،رسمی غیرموروثی،افتخاری،تشرفی و ویژه دارند که در هشت کشیک خدمت می کنند.حفظ نظافت و طهارت صحن ها، حفظ نظم و آرامش در صحن ها و راهنمایی زائران با رعایت اخلاق اسلامی، غبارروبی صحن ها براساس برنامه تنظیم شده،برف روبی بام صحن ها و بام حرم،انجام وظیفه در ایوانها،با در دست داشتن عصای مخصوص،به عهده دربانان است. دربانان هم مانند سایر خدام،وظیفه دارند در رواق دارالسعاده یا دارالحکمه برای شرکت در مراسم خطبه صبح و تحویل کشیک و همین طور در مراسم خطبه خوانی شب شهادت حضرت رضا(ع) شب عاشورا و شام غریبان حضور داشته باشند.

آلبوم تاريخي تصاوير مشهد مقدس

صحن عتيق و سر در ايوان ساعت حرم امام رضا(ع)در روز عاشورا در دوره قاجار
عكاس: عبدالله قاجار
تاريخ عكس:1309 ق

    نماي سقاخانه و فضاي داخلي صحن عتيق حرم امام رضا(ع)در دوره قاجار
عكاس: آنتونيو جيانوزي
تاريخ عكس: 1275ق.

      نماي قبرستان قتلگاهمشهد - واقع در شمال حرم مطهر امام رضا(ع(در دوره قاجار
عکاس: عبدالله قاجار
تاريخ انتشار: 1309ق.   

نمايي  از صحن پهلوي به هنگام خرابي

نماي ايوان مدرسه علميه حسن خان در بست بالا خيابان حرم امام رضا(ع)

عکاس: محمدصانع

تاريخ عكس:1350

نماي ضريح فولادي حرم امام رضا (ع)

تاریخ عکس ۱۳۱۵

نماي سقاخانه و سنگفرش قديمي صحن عتيق (انقلاب فعلي) حرم امام رضا(ع)

تاریخ عکس :1352

نمايي از خيابان طبرسي ، گنبد و مناره‌هاي حرم مطهر امام رضا ( ع )

عکاس : محمد صانع

تاریخ عکس : 1352

صحن عتيق و سر در ايوان ساعت حرم امام رضا(ع)در روز عاشورا در دوره قاجار
عكاس: عبدالله قاجار
تاريخ عكس:1309 ق

      نماي سقاخانه و فضاي داخلي صحن عتيق حرم امام رضا(ع)در دوره قاجار
عكاس: آنتونيو جيانوزي
تاريخ عكس: 1275ق.

     نماي قبرستان قتلگاه مشهد- واقع در شمال حرم مطهر امام رضا(ع( در دوره قاجار
عکاس: عبدالله قاجار
تاريخ انتشار: 1309ق.

نماي قبرستان قتلگاه مشهد - واقع در شمال حرم مطهر امام رضا (ع) در دوره قاجار
عکاس: عبدالله قاجار
تاريخ انتشار: 1309ق

نمايي  از صحن پهلوي به هنگام خرابيژ

نماي ايوان مدرسه علميه حسن خان در بست بالا خيابان حرم امام رضا(ع(

عکاس: محمدصانع 

تاريخ عكس:1350

 
   نماي ضريح فولادي حرم امام رضا (ع)
  تاریخ عکس:  ۱۳۱۵

  نماي سقاخانه و سنگفرش قديمي صحن عتيق (انقلاب فعلي) حرم امام رضا(ع)

تاریخ عکس :1352

نمايي از صحن عتيق(انقلاب فعلي) حرم امام رضا(ع) در دوره قاجار

 عكاس:عبدالله قاجار

تاريخ عكس: 1309ق

پنجره فولادي صحن انقلاب (کهنه) حرم مطهر امام رضا(ع)

تاريخ عكس:دوره پهلوي دوم

دورنماي  گنبد وبارگاه حرم امام رضا (ع)در دوره قاجار 

عكاس :آنتونيو جيانوزي

تاريخ عكس:1275ق.

نماي ايوان طلاي ناصري ،گلدسته طلا،سقاخانه و قسمتي از صحن جديد(آزادي فعلي) 

عكاس :منوچهر خان عكاسباشي

تاريخ عكس:1300ق

نمايي ازايوان طلاي ناصري  و فضاي داخلي صحن آزادي حرم مطهر امام رضا(ع)

سال 1325

نمايي از بازاربزرگ و گنبد مدرسه علميه دو درب واقع در ضلع جنوب غربي حرم

امام رضا(ع) قبل از توسعه و نوسازي 

عکاس: محمد صانع 1355 

نمايي از گنبد و گلدسته حرم مطهر امام رضا(علیه السلام) از داخل نقاره خانه 

عکاس:محمد صانع1350

درب پيش روي مبارک حرم امام رضا(ع)

نمايي از صحن نو حرم مطهر امام رضا ( ع ) و گلدسته مسجد جامع گوهرشاد

عکاس : محمد صانع

نماي فلکه حضرت قبل از خرابي - روبروي باغ رضوان

عکاس : محمد صانع

تاریخ عکس :1350

درب ورودي رواق دارالسياده حرم امام رضا(ع)از طرف مسجد گوهر شاد

تاريخ عكس : 1355

نمايي از ضريح مطهر حضرت رضا (ع) و درب ورودي پيشروي مبارك

عکاس : محمد صانع

تاریخ عکس : 1353

نمايي از گنبد ، گلدسته و ايوان غربي صحن عتيق (انقلاب فعلي) حرم امام رضا(ع)از بست بالا خيابان

عکاس : محمد صانع

تاریخ عکس : 1353

منظره نقاره‌خانه و گنبد و گلدسته مطهر حرم امام رضا(ع)از پشت بام مدرسه علميه خيرات خان

نمايي از گنبد حرم مطهر امام رضا(ع) - گلدسته ها، ايوان طلا، خيابان طبرسي  مشهد

عنوان: نمايي از خيابان امام رضا(ع(. (تهران) قبل از توسعه و نوسازي
تاريخ انتشار: ‎۱۳۵۳

عنوان: نمايي از صحن نو ( آزادي ) ، نقاره خانه ، گنبد و گلدسته طلا حرم مطهر امام رضا ( ع )
عکاس: محمد صانع
تاريخ عكس:1351

عنوان: چهارمين ضريح مطهر امام رضا (ع (معروف به ضريح شير و شکر

عنوان: نمايي از مدرسه علميه ميرزا جعفر وحرم مطهر امام رضا(ع(از طرف خيابان طبرسي - مشهد

عکاس: محمد صانع

تاريخ عكس 1342

نمايي ازمسجد جامع گوهرشاد

تاریخ انتشار : خرداد 1352

نمايي از گنبد طلاي حرم مطهر امام رضا (ع) و بافت قديم شهر مشهد

تاريخ عكس:اوايل دوره پهلوي اول

زائرين ضريح مطهر حضرت رضا (ع) قبل از تفكيك وجدا سازي

عکاس : محمد صانع

تاريخ عكس:1355

نمايي از صحن عتيق(انقلاب فعلي) وزائران حرم مطهر امام رضا (ع)

تاريخ عكس:1345

نمايي از رواق دارالضيافه حرم مطهر امام رضا ( ع)

                                          عکاس : محمد صانع 1355

نمايي  از صحن پهلوي به هنگام خرابي

تاريخ عكس:1353

نمايي از صحن عتيق وايوان عباسي حرم امام رضا(ع) در دوره قاجار

عكاس :عبدالله قاجار1309

به سمت بهشت  

به گزارش مرکز گردشگري علمي-فرهنگي دانشجويان ايران (istta)- واژه اورامان یا هورامان از دو بخش «اهورا» و «مان» به معنى خانه، جایگاه و سرزمین تشكیل شده است. پس اورامان یعنى سرزمین اهورایى و جایگاه اهورا مزدا. «هور» معنى دیگرى هم دارد.
هور در اوستا به معنى خورشید است. هورامان را مى‌توان جایگاه خورشید هم معنى كرد. جنوب شرقى شهر مریوان روستایى به نام «اورامانات تخت» قرار دارد كه جاده‌اى به طول هفتاد و پنج كیلومتر آن را به شهر مریوان متصل مى‌كند. اگر حفظ اصالت و فرهنگ ابیانه‌اى‌ها و معمارى ماسوله را كنار هم قرار و گسترش دهیم، روستاى اورامانات تخت خواهد بود. این روستا را هزار ماسوله مى‌نامند. زیرا معمارى آن همانند ماسوله است. حیاط هر خانه بام خانه‌اى دیگر است، اما با وسعتى بیشتر.
معمارى اورامانات و سرسبزى این منطقه كوهستانى رویاى پله‌هایى به سمت بهشت را متصور مى‌كند. خانه‌هاى این روستا با سنگ و اغلب به صورت خشكه و به صورت پلكانى ساخته شده است. مردم منطقه معتقدند اورامانات تخت زمانى شهرى بزرگ بوده و مركزیتى خاص داشته به همین دلیل از آن به عنوان تخت یا مركز (حكومت) ناحیه‌اى اورامان یاد مى‌كرده‌اند. به غیر از وضعیت خاص روستا از نظر معمارى، موقعیت چشمه‌هاى پرآب، مراسم خاص و آداب و رسوم و وجود مقبره و مسجد پیر شالیار و به ویژه جمعیت و تعداد سكنه قابل توجه آن نشانگر اهمیت منطقه از زمان ساسانى است. پوشاك كردى آمیزه‌اى از رنگ و نقش است. در كجا و چگونه مى‌توان زیباترین رنگ‌هاى دنیا را در كنار هم دید. لباس مردم اورامانات كردى است. پیش از ورود پارچه و كفش‌هاى خارجى و سایر منسوجات داخلى به استان كردستان، بیشتر پارچه‌ها و پاى افزار مورد نیاز آنها توسط بافندگان و دوزندگان محلى بافته و ساخته مى‌شده است.
ساخت پاى افزار «گیوه» یا «گلاش» یا «كالى» بر عهده اوراماناتى‌ها و مردم و آبادى‌هاى هجیع، نودشه، بوده و بافت را مردم آبادى‌هاى نوسود شهرستان پاوه بر عهده داشته‌اند. جولایى، بافت، پارچه و انواع منسوجات مانند بوزو، ربال، جاجیم، بره بوشمین، موج، جوراب، دستكش، زنگال و كلاء انواع دستبافت‌هاى این منطقه هستند. مردان كرد اورامانى چوخه، پانتول، ملكى شال، دستار، فرنجى و كله بال و زنان آن جانى، كلنجه، شال، كلاه و كلله مى‌پوشند. انواع این لباس‌ها با زیورآلات مختلف تزئین شده‌اند و رنگارنگ هستند. قارچ، كرفس، كنگر، ریواس، خوژه، پنیر، شیر، عسل، گردو، انجیر موادغذایى این منطقه را تشكیل مى‌دهند. پلو، «دوغه وا» یا آش دوغ، ساوار، گردول، ترخینه، دوختن یا آش گزنه، هتیمچه با گوشت گوسفند، شدروا، گرما، رشته پلو، رشته رون یك آبه، پرشین، شلغم ترش، و كلانه، از غذاهاى اورامانى است.
از تولیدات هنرهاى سنتى مثل گلیم، سجاده، نمد، سبد، گیوه به عنوان سوغات این محل نام برد. اما دلیل دیگرى به غیر از درمان و سیاحت در یك منطقه سنتى براى سفر وجود دارد. میراث فرهنگى و كهن ایران زمین مى‌تواند دلیلى براى كشش مسافران به شهر‌هاى مختلف باشد. هخامنشیان و شكوه شان زبانزد و مایه افتخار ایرانیان است.
موقعیت جغرافیایی
منطقه هورامان ناحیه ای كوهستانی كه به لحاظ زبانی و سابقه تاریخی جایگاه ویژه ا ی در جمع ساكنان مناطق كردنشین دارد، دو بخش شمالی شهرستان پاوه (بخش مركزی و بخش نوسود)، بخشی از استان كردستان( شامل مریوان و مناطق اطراف آن)، و مناطقی از كشور عراق را در بر می گیرد. آن بخش از منطقه هورامان كه در داخل مرز های كشور ایران قرار دارد. خود به دو بخش هورامان تخت و هورامان لهون قابل تقسیم است. از مقایسه نقشه ی تقسیمات كشوری و موقعیت ویژه منطقه هورامان می توان در یافت كه منطقه هورامان تخت به تمامی، در استان كردستان و منطقه هورامان لهون به تمامی در استان كرمانشاه قراردارد.

.

شهرهای مهم اورامانات
• پاوه :شهرستان پاوه حدوداًدر 120 كیلومتری شمال غربی استان كرمانشاه واقع گردیده است. كه از شمال و شمال شرقی به استان كردستان، از جنوب و جنوب غربی به شهرستان جوانرود و از غرب و قسمتی از شمال غربی به كشور عراق محدود میگردد. این شهرستان با وسعت 1260 كیلومتر مربع با 19/5 درصد كل مساحت كرمانشاه شامل سه بخش، هشت دهستان و حدود 135 روستا(شامل 84 روستای مسكونی و 51 روستای خالی از سكنه) می باشد.بخشهای مختلف آن عبارتند از بخش باینگان شامل دهستانهای شیوه سر، كلاشی، ماكوان، بخش نوسود شامل دهستانهای سیروان، شرام، بخش مركزی شامل دهستانهای شمشیر-هولی و منصور آقایی می باشد.شهر پاوه در محدوده 35 درجه و دودقیقه تا 35 درجه و سه دقیقه عرض شمالی و 46 درجه و 21 دقیقه تا 46 درجه و 23 دقیقه طول شرقی در ارتفاع حدود 1525 متری از سطح دریا قرار گرفته است.
• مریوان: واقع در استان كردستان با جمعیتی برابر با185116 نفر
• سروآباد: واقع در استان كردستان
• ته ویله: واقع در شمال شرقی شوشمه و نوسود
• بیاره: واقع در شمال ده ر گا شیخان و غرب هانه گه رمه له
ناحیه هورامان كوهستانی و پربرف و باران است. میزان بارندگی سالیانه حدود 800-900 میلی متر می باشد. بخش اعظم این بارش به صورت برف و در قلل و دامنه كوهها صورت می گیرد.

سابقه تاریخی و اعیاد رسمی
هورامان سرزمینی باستانی است؛ این سرزمین، دست كم، از زمان ورود آریایی به ایران، جزو مناطقی بوده كه اقوامی كه در آن سكونت داشته اند. و آنطور كه از شواهد بر می آید، در دوران حكومت های مختلف كه از آن زمان به بعد، بر نواحی از ایران حكم رانده اند، همچنان اقوامی (به ویژه اقوام كرد) را در خود جای داده است. چرم نبشته های اورامان) هورامان) كه قدمت شان به حدود قرن اول میلادی می رسد، شاهدی بر قدمت این سرزمین (دست كم تا قرن اول میلادی) هستند. این سرزمین، در حال حاضر، محل سكونت كردهای هورامی زبان ایران و عراق است. با توجه به مسلمان بودن و معتقد بودن هورامی های به آئین اسلام اعیاد رسمی آنان نیز همانند عیدهای مبارك و مقبول دنیای اسلام می باشد . عید سعید فطر(رمضان) و عید سعید قربان و در كنار این دو عید مهم، ماه مولود پیامبر اكرم در این منطقه محترم و برگزاری مراسم های میلاد رسول اكرم(ص) معمول و مرسوم می باشد. مردم هورامان شافعی مذهب هستند. مردم هورامان كرد و یه گویش هورامی(اورامی) تكلم می كنند. مكنزی: هورامی گویشی از گورانی، و همانگونه خواهیم دید، احتمالا، باستانی ترین گویش آن، و گویشی است كه كمتر از گویش های دیگر دچار دگرگونی شده است.

مراسم پیر شالیار

مراسم پیر شالیار در روستایاورامان‌تختهورامان) کردستان، هر سال دو بار در نیمه بهار و نیمه زمستان برگزار شده و عروسی «پیر شالیار» در سه روز جشن گرفته می‌شود. مقبره پیر شالیار که از موبدان زرتشتی بوده است در انتهای جاده آسفالته اورامان قرار دارد. این مراسم شامل ذبح دام قربانی، دف زنی، نوعی رقص، خوردن آش، و شب‌نشینی و خواندن شعر و دعا است
.

پیرشالیار

پیر شالیار که یکی از روحانیان بزرگ زرتشتی بوده است. پیرشالیار فرزند جاماسب، یکی از رهبران و مُغان آیین زردشت بوده که در اورامان می‌زیسته است، در افسانه‌های مردم منطقه اورامانات پیری اسطوره ای به نام «پیر شالیار» هست که می گویند صاحب کرامات بوده است. از جمله این کرامات عجیبی که درباره او روایت می کنند ماجرای شفا یافتن «شاه بهار خاتون» دختر شاه بخارا است که «پیر شالیار» او را شفا می‌دهد. ماجرا از این قرار بوده است که «شاه بهار خاتون» کر و لال است و تمام طبیبان از مداوای او عاجز می مانند تا اینکه آوازه «پیر شالیار اورامی» بهبخارا می رسد. پادشاه بخارا هم شرط کرده است که هر کسی دخترش را شفا دهد او را به عقد وی درمی آورد؛ بالاخره عموی پادشاه با عده ای از اطرافیان پادشاه به سمت اورامان به راه می افتند تا دختر را به نزد «پیر شالیار» ببرند. وقتی که نزدیک روستای «اورامان تخت» می رسند گوش‌های دختر به طوری آنی شنوا می گردند و وقتی هم به نزدیکی‌های خانه «پیر شالیار« می رسند صدای نعره دیوی توجه آنها را جلب می‌کند و سریع دیو از تنوره ای که هم اکنون اهالی به آن «تنوره دیوها» می گویند و نزدیک خانه «پیر شالیار« هست، بر زمین می افتد و کشته می شود، در این اثنا زبان «شاه بهار خاتون« هم باز می‌شود و شروع به صحبت کردن می کند. پادشاه دخترش را به عقد وی در می آورد و مردم جشن عروسی بزرگی برای پیرشالیار و بهار خاتون برپا میکنند که مراسمی که امروز برگزار برگزار می‌شود سالگرد همان روز است.

چگونه ارزان سفر کنيم؟

وقتي حرف از سفر به ميان مي‌آيد افراد واکنش‌هاي مختلفي به آن نشان مي‌دهند، برخي به مقصد سفر فکر مي‌کنند، برخي ديگر به هزينه سفر و برخي به هر 2 آن. جدا از قشر خاصي از جامعه که دستشان حسابي به دهانشان مي‌رسد و از صرف هزينه مالي براي خوشگذراني هيچ ابايي ندارند، بسياري از افرادي که در قشر متوسط جامعه قرار مي‌گيرند سفر را در مقاصد دور مي‌بينند و با اين تصور پيش از آنکه مقصد سفر خود را انتخاب کنند به ناگاه با يک حساب سرانگشتي هزينه‌هاي جاري در طول سفر از پول بنزين، محل اقامت و خورد و خوراک گرفته تا سوغات و ساير هزينه‌هاي پيش‌بيني نشده را جمع و تفريق کرده و پس از آن با گفتن اين جمله که «ديگه کي مي‌تونه مسافرت بره!»، فکر سفر را از ذهن خود پاک کرده و ماندن در خانه را به بيرون رفتن از آن ترجيح مي‌دهند. اين در حالي است که با اندکي مديريت هزينه که برخي راهکارهاي آن در ادامه مورد اشاره قرار مي‌گيرد همه افراد و خانواده‌ها مي‌توانند سفري ارزان را تجربه کنند.

1- مهمترين معيار براي انتخاب مقصد سفر طول مسير است. بسياري از افراد سفر را در انتخاب مقاصد دور و صرف پول بيشتر مي‌دانند، اين در حالي است که سفر با هدف بهبود در روحيه و کسب تجارب جذاب و جديد انجام مي‌شود و بعد مسافت تاثيري در روحيه بخشي و نوع تجارب اکتسابي در طول سفر ندارد؛ پس الزاما نبايد مقاصد طولاني را براي سفر انتخاب کنيد، چراکه علاوه بر خستگي هزينه‌هاي زيادي را به شما تحميل مي‌کند.

2- چنانچه براي آسايش بيشتر سفر با وسيله نقليه شخصي را ترجيح مي‌دهيد در صورتي که جيبتان صاف و ساده است بهتر است مقاصد کوتاه را براي سفر انتخاب کنيد و اگر هواي سفر به مناطق دورتر را داريد بايد به فکر انتخاب وسيله نقليه عمومي نيز باشيد؛ پس مي‌توان نتيجه گرفت انتخاب مقاصد کوتاه مي‌تواند به عنوان راهکاري مهم براي کاهش هزينه‌هاي سفر شما انتخاب شود.

3- انجام سفرهاي يک‌روزه نيز راهکار ديگري براي کاهش هزينه‌هاي سفر است که اين نوع سفرها را مي‌توانيد در داخل استان محل سکونت خود و يا استان‌هاي همجوار انجام دهيد و با حذف هزينه اقامت هزينه سفر خود را مديريت کنيد. اگر کمي در مورد استان محل سکونت خود مطالعه داشته باشيد متوجه خواهيد شد در استان شما نيز منابع گردشگري بسياري وجود دارد که تاکنون از آنها بي‌اطلاع بوده‌ايد و يا از وجود آنها آگاهي داشته‌ايد اما تمايلي براي بازديد از خود نشان نداده‌ايد. بنابراين انتخاب استان خود به عنوان مقصد سفر به مديريت هزينه شما کمک مي کند.

4- اگر قصد يک شب اقامت در مقصد را داريد مي‌توانيد اتاقي را براي يک شب در هتلي ساده و يا اماکن اقامتي خصوصي استيجاري رزرو کنيد. به طور معمول هدف از سفرهاي يک روزه دور شدن از فضاي زندگي روزمره است، بنابراين مي‌توانيد تنها يک يا 2 مورد از ديدني‌هاي مقصد سفر خود را انتخاب کرده و تصور بازديد از بيشتر ديدني‌هاي مقصد سفر را که ممکن است براي شما خستگي به دنبال داشته باشد از ذهن خود خارج کنيد.

5-  اگر حوصله محيط‌هاي شلوغ را داريد مي‌توانيد سفر را به صورت گروهي انجام دهيد. در سفرهاي گروهي که با برنامه‌ريزي مشترک انجام مي‌شود مي‌توانيد از اتوبوس و يا ميني‌بوس کرايه‌اي استفاده کنيد؛ از اين طريق علاوه بر کاهش هزينه سفر در مصرف سوخت و هزينه آن صرفه‌جويي مي‌کنيد.

6- سفر با تور نسبت به سفرهاي شخصي به مراتب ارزان‌تر، بهتر و با کيفيت‌تر است. با اين وجود بيشتر افراد تصور مي‌کنند رفتن با تور به معناي پرداخت هزينه‌اي سنگين است. در حالي که استفاده از تور براي سفر نه تنها باعث پرداخت هزينه کمتر مي‌شود، بلکه از نظر کيفيت به مراتب بهتر از سفرهاي شخصي است. سفر با تور خريد يک مجموعه از خدمات از هزينه رفت و برگشت تا محل اقامت، صبحانه، ناهار و شام است که چون به شکل عمده توسط آژانس خريداري مي‌شود، تا 40 درصد ارزان‌تر از سفرهاي شخصي براي مسافر تمام مي‌شود، علاوه براين از ايمني بيشتري برخوردار است.

7- چنانچه با وسيه نقليه شخصي سفر مي‌کنيد بهتر است پيش از سفر در مورد مسير سفر و مکان‌هايي که قصد بازديد از آنها را داريد اطلاعات لازم را جمع کنيد؛ با اين روش در طول سفر نسبت به انتخاب مقصد و مکان قرارگيري جاذبه‌هاي گردشگري دچار سردرگمي نمي‌شويد و اين خود گامي ديگر در راستاي بهينه‌سازي مصرف سوخت و کاهش هزينه سفر است. همچنين آگاهي از نوع تجاربي که ممکن است در طول سفر کسب کنيد نيز به انتخاب نوع مقصد سفر کمک مي‌کند و از اين طريق حسرت هزينه‌هاي صرف شده در طول سفر را نخواهيد خورد.

8- پيش از سفر ليست کاملي از وسايل مورد نياز را تهيه کنيد، از چادر مسافرتي گرفته تا لوازم بهداشتي همچون صابون، شامپو، خميردندان و حتي دارو؛ استفاده از محصولاتي که در منزل است مانع از اين مي‌شود که شما در طول سفر هزينه‌اي را بابت تهيه هريک موارد مورد اشاره صرف کنيد و به اين ترتيب بازهم موفق شده‌ايد در هزينه‌هاي خود صرفه‌جويي کنيد.

9- برنامه آشپزي را پيش از سفر تدارک ببينيد. طبيعتا اگر امکان طبخ غذا در مقصد سفر و يا طول مسير براي شما فراهم باشد پس پختن غذا بهتر از خوردن آن در رستوران است، چراکه غذايي که توسط خود شما پخته شود علاوه بر اينکه سالم‌تر است، هزينه کمتري را به شما تحميل مي‌کند. آگاهي از اينکه در سفر و با توجه به منطقه‌اي که به آن سفر مي‌کنيد ممکن است هوس خوردن چه نوع غذاهايي را داشته باشيد بسيار مهم است؛ چراکه در اين صورت مي‌توانيد مواد غذايي لازم را در مقدار مورد نياز از منزل بياوريد، از اين طريق ديگر نيازي به تهيه مواد غذايي نخواهيد داشت و با اين روش باز هم توانسته‌ايد هزينه سفر خود را مديريت کنيد. بسياري از افراد مايل‌اند در طول مسير، بساط پختن کباب و جوجه کباب برپا کنند تا غذاي سالم، مطبوع و با کيفيتي خورده باشند که در اين مورد بهتر است گوشت و مرغ را از منزل و در ظرف يخ گذاشته و دقت کنند در طول راه و قبل از کباب کردن، کاملا سرد نگهداري شود.

10- تنقلات جز جدانشدني سفر است، به طوري‌که تمامي افراد از مصرف تنقلات در طول سفر لذت مي‌برند؛ اين در حالي است که زياده‌روي در مصرف تنقلات که در اشکال مختلف قابل تعريف است علاوه بر هزينه بالا سلامت افراد به خصوص کودکان را در سفر به خطر مي‌اندازد. تمايل به مصرف سوسيس و کالباس در طول سفر به عنوان ميان وعده و يا غذاي اصلي در ميان بسياري از خانواده‌ها ديده مي‌شود، قيمت سوسيس و کالبس درجه عالي و با کيفيت نيز بالا است که مصرف حتي يک وعده آن در کنار ساير مخلفات همچون خيارشور، چيپس، سس، نوشابه و ... نيز هزينه ‌بر است. از سوي ديگر احتمال فسادپذيري کالباس و سوسيس زياد است،‌ بنابراين مصرف اين گونه غذاهاي آماده براي سفر توصيه نمي‌شود؛ چراکه در صورت مسموميت هزينه درمان در سفر نيز به ساير هزينه‌ها اضافه خواهد شد.

در اينجا تنها نکاتي کلي در مورد چگونگي برنامه‌ريزي سفر در راستاي ارزان‌سازي و کاهش هزينه‌هاي آن ارائه شد. بي‌ترديد نکات زيادي وجود دارد که به کاهش هزينه‌هاي شما در طول سفر کمک مي‌کند که با اندکي تامل مي‌توانيد به آنها دست پيدا کنيد و گامي بزرگ در راستاي ارزان‌‌سازي سفر خود برداريد

تالاب میانکاله

تالاب میانکاله اولین تالاب بین‌المللی ثبت شده در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر است. در این تالاب که ۱۰۰ هزار هکتار مساحت دارد ۴۰ گونه پرنده زندگی می‌کنند.

ته نمکدان!

گزارشی از سفری پرخطر به غار نمکدان قشم؛ طولانی‌ترین غار نمکی جهان از زبان مهندس‌بیژن‌دره‌شوری

غار نمكدان
 

"گذرگاه‌های تنگ و تاریک و گاهی به ضخامت بدن انسان؛ عبور سینه‌خیز از این گذرگاه‌های تنگ که کانی‌های تیز نمک از همه طرف آن بیرون زده برای پرخطر کردن یک سفر غارنوردی کافی است اما سرگذشتی که در پی می‌خوانید ماجرای دیگری هم دارد، ماجرای جوی باریکی در غار نمکدان که به اتفاقی خطرناک تبدیل شد؛ آبی که در نگاه اول بی‌خطر به نظر می‌رسید. با بارش یک باران کوتاه چیزی نمانده بود تا طولانی‌ترین غار نمکی جهان را به گور دسته‌جمعی تبدیل کن."

شنیدن خبر اکتشاف بزرگ‌ترین غار نمکی جهان در ایران هیجان‌انگیز بود. سال 85 بود که خبرش را مستقیم از مهندس‌بیژن‌دره‌شوری، کارشناس پیشکسوت محیط‌زیست و رئیس وقت ژئوپارک قشم شنیدیم. او برایمان از تحقیقات هفت ساله گروهی اهل کشور چک با همکاری دانشجویان دانشگاه شیراز گفت و اینکه تمام غار را در چند مرحله کشف کرده‌اند. سفر به بزرگ‌ترین غار نمکی جهان، بهانه اصلی سفر گروه ما به قشم شد؛ همان سال غار را پیمایش کامل کردیم و سه‌سال بعد برای  بررسی بیشتر و کار عکاسی و نقشه‌برداری کامل به آنجا برگشتیم. خطر در کمین بود و نمی‌دانستیم. آب‌وهوای قشم خبر از احتمال بارش‌های موسمی و شدید می‌داد. هواشناسی هم نظرش برای این چند روز همین بود؛ بارش‌های پراکنده. این آغاز ماجرای ما در این غار بود؛ غاری که داستان زندگی‌اش به چند هزار سال پیش برمی‌گردد.
 

غار متغیر
دهانه غار نکمدان با آنچه ما در سال 85 دیده بودیم و در گزارش تیم چک خوانده بودیم کاملا تفاوت داشت. رودخانه‌ای گل‌آلود به جای جوی باریک آب به وجود آمده‌بود و حوضچه‌های پله‌ای بلوری دهانه غار که جایی  برای آب درمانی مردم محلی این‌جا بود از بین رفته بود. اینها نشان از وجود سیلابی مخرب در روزهای قبل داشت

 جوی تمام‌وقت
جوی باریکی از آب‌نمک اشباع شده و رودخانه‌ای بلورین. این جریان در تمامی طول سال در جلوی دهانه غار نمکدان وجود دارد و منظره ورودی غار را بسیار زیبا کرده است
عکس: عبدالحسین رضوانی

 شاخ‌گوزن‌های منحصر به‌‌فرد
استلاگمیت‌های تیز و بلورین شاخ گوزنی که منحصرا در غارهای نمکی تشکیل می‌شود در بیشتر تالارهای اولیه غار به چشم می‌خورند. بلورهایی که انگار مربوط به موزه جواهرات هستند و قدم زدن در میان آنها شکوهی خاص در ذهن تداعی می‌کند

 تالار استراحت
بعد از هر صد متر سینه‌خیز به تالارهایی از غار می‌رسیدیم که می‌توانستیم برای استراحت کمی سرپا بایستیم. وجود استلاگمیت‌هایی که همگی آنها در فاصله یک متر و 20 سانتی‌متری از کف غار شکسته شده‌اند و وجود آب گل‌آلود کف غار نشان از ارتفاع سیل بزرگی داشت که در چند روز گذشته در این نقطه وسیع غار جریان داشته است

 ترجیح فرار برقرار
با پایین آمدن سطح سیل و بیرون آمدن راهروهای باریک از زیر آب،  به سمت دهانه غار حرکت کردیم و تمامی نفرات تیم با دستور سرپرست و مسئولین فنی تیم، مرحله به مرحله و قبل از بالا آمدن مجدد آب از غار خارج شدیم. آنقدر بچه‌ها در هنگام بازگشت سریع حرکت می‌کردند که گاهی کوله‌های خود را فراموش می‌کردند

خطر نزدیک است
هنگام پیش‌روی متوجه بالا آمدن و شدید شدن جریان آب در کف غار شدیم. این یعنی اعلام خطر! برای همین هم از اینجا به بعد دستور بازگشت و استقرار تیم در نقطه‌ای امن صادر شد

زندگی‌ادامه دارد
جالب است که دهانه غار در بازگشت شکل دیگری به خود گرفته بود. ما از اینکه می‌توانستیم یک‌بار دیگر نمای ورودی غار را ببینیم خیلی خوشحال بودیم، برای همین هرکداممان با فراغ بال گوشه‌ای نشستیم و به غار چشم دوختیم

پانورماهای سه بعدی از "سی و سه پل اصفهان"

 ایران به روایت تصویر

پانورماهای سه بعدی از اماکن تاریخی و طبیعی استان اصفهان

میدان امام (ره)  نقش جهان اصفهان

میدان نقش جهان اصفهان

مسجد جامع نایین اصفهان

امامزاده محمدیه نایین اصفهان

کارگاه ریسندگی نایین اصفهان

نارین قلعه نایین اصفهان

حسینیه نایین اصفهان

مسجد محمدیه سرخوش نایین

حسینیه بزرگ زواره

خانه ابراهیمی

 مسجد خسرو اردستان

بازار اصفهان

بازار اصفهان

بازار قیصریه

قیصریه

حسن صدیقی فرد- یکی از معروفترین سازندگان پارچه های رومیزی در میدان نقش جهان

فروشگاه قلمکاری برادران فخوری، بازار چیت سازها

عصارخانه شاهي

رودخانه زاینده رود

حاشیه رودخانه زاینده رود

مکان های زیبایی که شاید از نزدیک ندیده باشید!

آبشار کبودوال

Kaboodval Waterfall

 

 

 

آبشار شیرآباد
Shir Abad Waterfall

 

 

 

لرستان - آبشار شوی

Lorestan - Shooy Waterfall

 

لرستان - آبشار بیشه

 

Lorestan - Bisheh Waterfall

 

 

 

 

آبشارهای شوشتر

Shooshtar Waterfalls
 

 

 

 

کرمانشاه - بیستون

Kermanshah - Bistoon

 

رودخانه سیروان - کردستان

Kordestan - Sirvan River
 

 

 

دریاچه زریوار - کردستان

Kordestan - Zarivar Lake
 

 

 

 

 

 

جزیره هنگام

Hengam Island

 

 

 

 

 

درفک

Dorfak

 

 

 

 

دریاچه سد طالقان

Lake of Taleghan Dam

 

 

 

چشمه‌های باداب سورت

Badab Sort Springs

 

 

 

قلعه رودخان

Roodkhan Castle
 

 

 

 

 

روستای کندلوس

Kandeloos Village

 

 

روستای ماسوله

Masooleh Village

 

 

 

 نئور و سوباتان

Neor & Sobatan

 

 

 

ایگل

Igel
 

 

چابهار گل افشان - کهیر
Chabahar Gelafshan - Kahir

با روستای زید در ایلام آشنا شوید

بدون شک آثار پنهان گردشگری و تاریخی زیادی در استان ایلام وجود دارد که تاکنون اطلاعات این آثار پنهان در جایی عنوان نشده و تاکنون به طور کامل در خفا بوده اند. به همین منظور به روستای "زید" از توابع شهرستان دره شهر رفته ایم تا یکی از شگفتی ها یعنی انبارهای تاریخی گندم در دل صخره های بزرگ را در این روستا گزارش کنیم. روستای زید در بین راه ایلام به دره شهر در 25 کیلومتری شهر دره شهر قرار دارد و یکی از روستاهای زیبای استان ایلام است. این روستا به دلیل وجود "امامزاده تاریخی زید بن علی" به این اسم لقب گرفته است و این امامزاده از نوادگان امام موسی کاظم(ع) است و از گذشته تاکنون جایگاه بالایی نزد مردم داشته است. دره های بسیار بزرگ و شگرفی که تاکنون در استان ایلام شناسایی نشده اند در این روستا قرار دارد که البته تعداد آنها بیش از پنج تا شش دره بزرگ است.

دره های بزرگ پشت روستای زید قرار دارند و فاصله چندان زیادی با روستا ندارند ولی بسیار بزرگ و خطرناک هستند و برای دیدن این دره ها باید حتما لوازم کوهنوردی به همراه داشت. روستای زید با 100 خانوار و 800 نفر جمعیت از روستاهایی است که طرح هادی در آن به طور ناقص اجرا شده و اجرای جدول کشی و آسفالت خیابان از اصلی ترین نیازهای روستاست. اما دره های بزرگ و زیبای روستا ما را به سمت خود می کشاند و می توان از نزدیک شاهد زیبایی های دره ها باشیم. از طرفی آثار پنهانی و تاریخی در دره ها دیده می شود که تا پیش از این کسی راجع به این انبارهای تاریخی گندم چیزی در استان ایلام عنوان نکرده است. البته در انتهای روستا، خانه قدیمی وجود دارد که نشان می دهد این خانه با آن انبارها ارتباط دارند ولی طبق گفته اهالی روستا این انبارهای گندم متعلق به 700 تا 800 سال پیش است و تاکنون کسی بر روی این انبارها مطالعه نکرده است.

همانطور که در تصویر مشخص است این انبارها به گونه ای بسیار زیبا و عجیب بر روی صخره ها بزرگ با گل و سنگ و چوب درست شده اند و مردم آن زمان از انبارها برای ذخیره گندم استفاده کرده اند و طوری طراحی شده اند که گندمها در این محل تا سه سال ماندگاری دارند و خراب نمی شوند. وجود این انبارهای گندم در دل صخره ها از یک طرف برای ماندگاری و ذخیره گندم و از طرفی برای جلوگیری از تهاجم راهزنان طراحی شده است که با توجه به وجود دو صخره روبروی هم نشان می دهد که در این مکان امنیت نیز مد نظر قرار گرفته است. نزدیک صخره ها که بشویم شگفتی ساخت این انبارها بیشتر به چشم می خورد که تعداد آنها نیز بیش از 30 انبار است.

وجود این انبارهای تاریخی گندم در دل صخره ها و چنین ارتفاعاتی انسان را به شک می اندازد که چگونه امکان دارد در گذشته بدون هیچ امکانات لازمی که حتی مردم امروزی هم می توانند با راحتی از آن بالا بروند، ساخته شده اند. طبق گفته بعضی از اهالی روستا در بعضی از انبارهای تاریخی گندم به خصوص در ارتفاعات بالاتر اشیایی وجود دارد که امکان بیرون کشیدن آنها نیست. اما در دره بزرگ روستا دو صخره روبروی هم هستند و جالب اینکه در دل هر دو صخره این انبارهای تاریخی گندم ساخته شده است.

در این صخره نیز انبارهای تاریخی گندم به همان شکل که بر روی صخره اولی ساخته شده بود، بنا شده اند و در واقع در این مکان انبارهای تاریخی زیادی وجود دارد. هر چند در این زمینه مطالعاتی انجام نشده و نمی توان قدمت این انبارهای گندم را به طور دقیق تخمین زد ولی وجود این انبارها در دل صخره ها و نحوه ساخت آنها خالی از لطف برای بازدید گردشگران نیست هر چند در روستا مکانهای دیدنی گردشگری زیادی وجود دارد. اما در کنار این همه انبار تاریخی گندم، یک انبار به طور ویژه و تنها در دل صخره ها ساخته شده است و با دیگر انبارها تفاوت دارد.

این انبار تاریخی مخصوص ذخیره نمک بوده است که به طور جداگانه در آن سوی انبارهای گندم ساخته شده است. شاید واقعا نکات جالب دیگری هم در این انبارها وجود داشته باشد که از چشم ما پنهان باشد ولی باید با مطالعه و پژوهش و بررسی دقیق، این انبارها را مورد واکاوی قرار داد. اما در کنار انبارهای تاریخی گندم و نمک، دو آسیاب تاریخی در بین دره یعنی وسط دو صخره قرار دارد که نشان می دهد روزگاری این منطقه محل اصلی گندم و آسیاب گندم که در زندگی گذشته حرف اول تغذیه مردم را می زده، داشته است.

تصویر فوق یکی از همان آسیابهای تاریخی است که در کنار صخره قرار داد و نشان می دهد روزگاری گندم های موجود در انبارها به وسیله این آسیابها برای مصرف مردم آسیاب می شده است. به طور کلی با توجه به وجود خانه های قدیمی، انبارهای گندم و نمک و آسیاب ها می توان گفت این دره به لحاظ طبیعی و تاریخی می تواند در کشور معرفی شود و مورد استناد برای بسیاری از مطالعات تاریخی قرار گیرد چه بسا اطلاعات ارزشمندی را به محققان در این زمینه بدهد.

روستای آتشگاه خانه ای برای آبشارها

طبيعت در تبديل آتشگاه به يکي از جذاب ترين مکان هاي گردشگري چهارمحال و بختياري نقش اساسي داشته است...

به گزارش مرکز گردشگري علمي-فرهنگي دانشجويان ايران (istta) -استان چهارمحال و بختياري سرزمين لاله هاي واژگون است، روستاي آتشگاه از توابع بخش مرکزي لردگان در استان چهارمحال و بختياري را انتخاب کرده ايم که کمتر لاله وحشي دارد ولي شک نکنيد طبيعت آتشگاه هم آنقدر هم بکر و دست نخورده است که از سفر به آن پشيمان نمي شويد.

قدمت اين روستا به دوره قاجار برمي گردد؛ همان زماني که عشاير بختياري آن را به عنوان يکي از ييلاق هاي خود پسنديدند و چادرهايشان را در مجاورت آبشارهاي زيباي آن که در مساحتي سه کيلومتري گسترده شده اند، برپا کردند. طبيعت در تبديل آتشگاه به يکي از جذاب ترين مکان هاي گردشگري چهارمحال و بختياري نقش اساسي داشته است. درختان کهنسال بلوط و گردو و بنه در سراسر دره تنگي که روستا در آن واقع شده، کوه هاي شورم جلا و دريک در جنوب و شمال روستا و حتي جنس آهکي آنها که سبب به وجود آوردن غارها و آبشارهاي متعدد در منطقه شده، همگي از جاذبه هاي بي نظير اين منطقه به شمار مي روند.

اگر خواستيد از آتشگاه سوغاتي بخريد، از اهالي سراغ گياهان معطر و دارويي يا شير و پنير و ماست و دوغ محلي يا گليم هاي ساده و با دوامشان را بگيريد.براي سفر به اين روستا، بايد به شهرستان لردگان برويد و از آنجا دو جاده هست که شما را به آتشگاه مي رساند. اولي که طولاني تر است جاده اي است که از روستاهاي منجر موثي و کيهان و چله گاه و کلار و چمن بيد و دره نامدار و قلعه سوخته و باغ کاج و ده کهنه مي گذرد و جاده دوم که کوتاه تر است، از لردگان و ميلاس و سردشت و آبزا و دلي رد مي شود و به آتشگاه مي رسد.

این روستا را حتما در پاییز و زمستان ببینید!

الزامی وجود ندارد که تنها در تابستان و بهار سفر کنیم، گاهی سفر در پاییز و زمستان هم می‌چسبد، وقتی که مقصد و دسترسی به آن نیازمند طی کردن راه طولانی و دشواری نباشد. حتما هم لازم نیست خیلی در پی ناشناخته‌ها باشیم، گاهی دیدن روستاهای اطراف شهری که در آن زندگی می‌کنیم و آشنا شدن با آداب و رسوم اهالی و دیدن مناظر طبیعی هم می تواند تجربه منحصر به فردی باشد.

روستای زیبای "برگ جهان" از توابع لواسانات در شهرستان شمیرانات است که سفر به آن برای تهرانی دور از دسترس نیست و می توانند در فرصت تعطیلاتی یک روزه مهمان آن شوند.این روستا در ضلع شمال غربی لواسان بزرگ، در دامنه جنوبی رشته کوه البرز واقع شده است.

رودخانه برگ جهان در این روستا از ارتفاعات اطراف روستا سرچشمه می گیرد و پس از ریختن به رودخانه رودبار در نهایت به سد لتیان می ریزد. طول رودخانه برگ جهان 10 کیلومتر است.
آب و هوای روستا در بهار و تابستان معتدل و مطبوع و در پاییز و زمستان سرد است. البته درست است که هوای روستا در پاییز سرد است اما دیدن این روستا را در پاییز به شما توصیه می کنیم. زیباترین مناظر ممکن را در پاییز برگ جهان می بینید نه تابستان و بهار. درختان روستا در این فصل‌ ترکیبی از رنگ‌های گرم نارنجی و زرد وقرمز و قهوه‌ای می‌شوند و ناخودآگاه گرما را مهمان وجودتان می کنند.

گردو، سیب، زردآلو، گیلاس، آلبالو و هلو در باغ‌های این روستا فراوان است و می توانید از این میوه‌ها به عنوان سوغات ببرید. البته فرآورده های لبنی روستا شیر، ماست، کره و عسل تولیدی اهالی هم پیشنهاد خوبی برای سوغات هستند.

روستای برگ جهان در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارد. باغچه های سرسبز و پر از گل این روستا سرشار از سرزندگی وزیبایی هستند.نام فامیلی اهالی این روستا اثباتی، پلویی، جان نثاری، شاهانی، طوسی، علیمردانی، کوشکستانی، لبافی، مجاوری و مقدس است.

در سفر به برگ جهان دیدن کوچه باغ های روستا که آن را به یکی از زیباترین و جذاب ترین روستاهای استان تهران تبدیل کرده را از دست ندهید. درست است که بیشتر افراد توصیه می کنند در تابستان و بهار سفر کنید اما زیبایی بعضی شهرها، روستاها یا مناظر در پاییز چند برابر می‌شود و برگ جهان نیز از این دسته دیدنی‌ها است. آرامگاه امامزاده اسماعیل (ع) که می‌گویند از نواد‌های امام موسی کاظم (ع) است، در ضلع غربی روستا قرار دارد.

در شمال رودخانه برگ جهان صخره رسوبی بزرگی با حدود 45 متر ارتفاع قرار دارد که به "تنگل خانه" مشهور است. عده‌ای می‌گویند اهالی روستا در گذشته در مواقع احساس خطر به آن پناه می‌بردند."تنگل خانه" سال 1382 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.غاری هم در روستا وجود دارد که به زندان خانه لار معروف است و دلیل این نام گذاری این است که در گذشته از این غار به عنوان زندان استفاده می‌شده است. آبگوشت، انواع آش‌ها، قیمه و انواع کباب ها از سوی اهالی به گردشگران ارایه می شود.

برای رفتن به "برگ جهان" از تهران به سوی جاده گردنه قوچک سپس گلندوئک، روستای افجه حرکت کنید ،سپس به روستای برگ جهان می رسید. البته مسیر دسترسی دیگری برای رسیدن به این روستا وجود دارد،دراین مسیر از تهران به سمت جاده دماوند حرکت می کنید، سپس به جاجرود و سد لتیان می روید و بعد از عبور از روستای نیکنامده به برگ جهان می‌رسید.