ترجمه قرآن، برگ زرين كارنامه علمی فولادوند
گروه ادب: نيمه مردادماه، سالروز درگذشت محمدمهدی فولادوند، مترجم، اديب، قرآنپژوه، است كه اگرچه آثار متعددی از وی به چاپ رسيده، اما ترجمه وی از آيات وحی برگ زرينی در كارنامه علمی اين پژوهشگر است.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا)، محمدمهدی فولادوند، نويسنده، مترجم، قرآنپژوه و اديب نامدار ايرانی، نواده آيتالله حاج محسن اراكی(عراقی) و فرزند محمدحسينخان بختياری (ضرغام نظام) از امرای لشكر كامران ميرزا نايبالسلطنه، اميركبير (فرزند ناصرالدين شاه قاجار) است. وی در اول دیماه 1299 در منزل ناظمالتجار در اراك متولد شد. در دوازده سالگی به مدرسه علميه در نزديكی مدرسه سپهسالار تهران(شهيد مطهری) راه يافت و پس از منحل شدن آن به مدرسه دارالفنون رفت.
فولادوند در سال 1318 موفق به گرفتن ديپلم از اين مدرسه شد و آن گاه، برای ادامه تحصيل روانه دانشكده حقوق دانشگاه تهران شد. تمايلات ادبی و عرفانی وی از يكسو و عدم هماهنگی رشته حقوق با ذوق و قريحه وی از طرف ديگر، زمينه ترك تحصيل در رشته مزبور را برای ايشان فراهم كرد تا اينكه جهت تكميل يافتههای خويش در شهريور 1329 از راه مصر و ايتاليا به به فرانسه رفت و در مدت 14 سال اقامت خود در پاريس به فراگيری رشته ادبيات زبان خارجی در دانشگاه سوربن پرداخت. سپس به مدرسه السنه شرقيه پاريس و معهدالاسلاميه دانشگاه مزبور راه يافت و موفق به دريافت ليسانس ادبی از آنجا شد.
اين قرآنپژوه، در مدت اقامت خود در اروپا علاوه بر تحصيل زبانهای متعدد به چاپ بخشی از آثار خود همت گماشت و ضمن آن، به انجام پژوهشهای متعدد اقدام كرد. در همين ارتباط، رساله دكترای خود را درباره «عمر خيام » به زبان فرانسه منتشر كرد و «كتاب سبز» خويش را كه مورد توجه و تمجيدهای متعدد رجال درجه اول فرانسه قرار گرفت، در آن كشور به چاپ رساند. همچنين نزديك به دو هزار سخنرانی را در پاريس دنبال كرد، ولی جاذبه هنر، وی را به سوی سخنرانیهای رنه هويك استاد كلژ دُفرانس و عضو فرهنگستان فرانسه میكشيد و ضمن آن بيش از 120 بار به مشاهده موزه لوور آن شهر پرداخت.
وی جدای از اقامت يك و نيم دههای خود در فرانسه به مسافرتهای متعددی در اروپا پرداخت و از كشورهای انگلستان، هلند، اتريش، ايتاليا، يونان، اسپانيا، سوئيس، تركيه و مصر و عراق ديدن كرد و بر تكميل روزافزون مطالعات خويش میافزود.
فولادوند در آبان 1344 به تهران بازگشت و در بسياری از دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی از جمله، هنركده دراماتيك و هنرهای زيبای تهران و مدارس عالی ادبيات و زبانهای خارجه و علوم تربيتی، مدرسه عالی قضائی قم و دانشكده اسلامی به تدريس دروس مختلف فلسفه، زيباشناسی، ادبيات زبان فرانسه، تاريخ مذاهب و فرهنگ و تمدن پرداخت. دو سال قبل از آمدن به ايران در سال 1342 (1964) به عنوان عضو دائمی «انجمن نويسندگان فرانسه» (Associtation des ecrivains de langue Fransaise ) و انجمن شعرای آن كشور انتخاب شد.
كارنامه علمی و ادبی فولادوند
وی همچنين يكی از اعضای برجسته «انجمن فلسفی ايران و علوم انسانی» وابسته به يونسكو زير نظر علیاكبر سياسی از مؤسسان انجمن فلسفی ايران- تهران در سال 1324 بوده و در سال 1378 نيز به عنوان يكی از 13 دانشمند و انديشمند (فرزانگان) برجسته كشور از سوی سازمان صدا و سيما معرفی شده است.
فولادوند علاوه بر آشنايی با زبان انگليسی و مقدمات چند زبان اروپايی، دارای مجموعه آثاری در بيش از چهل كتاب ارزشمند است. آثار فرانسه او مايه ستايش و سپاس ژنرال دوگل، آلبرت شوايستر، فرانسوا مورياك، هانری دمنترلان، ژان ككتو مُورُ و سوريو و بسياری ديگر از اساتيد و منتقدان آكادمیهای سوئيس، فرانسه، كانادا و ... واقع شده است.
همچنين ترجمه قرآن كريم از وی به زبان فارسی كه حاصل بيش از 30 سال پژوهش، ترجمه و كنكاش در آن است، جزو ممتازترين ترجمههای 50 سال اخير معرفی گشته و علاوه بر چاپ چندين باره آن، اخيراً مقرر شد تا يك و نيم ميليون نسخه از آن برای استفاده كشورهای فارسی زبان شوروی سابق چاپ شود.
فولادوند در زمينههای مختلف ادبی و فرهنگی آثار ماندگار و شاگردانی با ذوق و فعال از خود بر يادگار نهاده است. وی به چند زبان از جمله فارسی، فرانسه، عربی و...، سراينده اشعار عميق و بديعی و نيز نويسنده توانای نثرهای ادبی، فلسفی، عرفانی و ... بوده است. «منتخب اشعار و نوشتههای فرانسه» وی در سال 1963 در ژنو به زيور طبع آراسته شد كه هماكنون جز منابع ناياب است. «ترجمه رباعيات خيام»، «در جستجوی زيبايی (هيدا)»، «سنفونیها»، «زن در انديشه خدا»، «صلح و شمشير» و ... از ديگر آثار معروف اين انديشمند در فرانسه است. مدتی قبل نيز راديو پاريس (فرانسه) از چاپ چهارم ترجمه رباعيات خيام وی به نيكی و ستايش ياد كرده است.
علاوه بر اين، ديوان اشعار فارسی فولادوند متجاوز از دو هزار و هفتصد صفحه كه متضمن مضامين ژرف، ديدگاههای نو نسبت به هستی، حيات، انسان و ... بوده و در زبان فارسی نيز «مَهدا» تخلص كرده است. وی در سال 1368 در پرورش افكار، سخنرانی زيبای خود را با عنوان «تفاهم ميان ملل» به استناد آيه 13 سوره حجرات در حضور سفرای فرانسه، بلژيك و سوئيس ايراد كرد و در همين ارتباط، با تدوين كتاب «صلح و شمشير» به زبان فرانسه كه جلب نظر كميته علمی و پژوهشی جايزه صلح نوبل اُسلُو (نروژ) را كرده، اقدام كرده است.
بخش عمدهای از آثار فولادوند به زبانهای مختلف در ايران و خارج از كشور به چاپ رسيده و بسياری از آنها نيز در چاپهای بعد تجديد شدهاند كه از اين موارد میتوان به ترجمۀ رباعيات خيام، كتاب سبز، هيدا، سمفونیها يا صلح بر فراز جهان و... اشاره كرد.
فولادوند علاوه بر ترجمه، تأليف چند آثر ارزشمند به زبان فارسی را نيز در كارنامه علمی خود دارد كه از اين جمله میتوان به «نخستين درس زيباشناسی» اشاره كرد. اين اثر دربردارنده درسهايی درباره زيباشناسی يا فلسفه هنر است. وی مدتی در دانشكدههای هنر دراماتيك به تدريس زيباشناسی مشغول بوده و اين كتاب حاصل تحقيقات استاد در اين باب است.
«خيامشناسی» از ديگر آثار اين نويسنده است كه در آن مطالب و مآخذ جديد درباره خيام و رباعيات منسوب به اين شاعر ذكر شده است. همچنين چاپ مجموعه قصايد، غزليات، رباعيات و تكبيتهای فولادوند در قالب «ديوان اشعار» از ديگر آثار اين نويسنده است كه در كارنامه علمی وی درج شده. در اين اثر بالغ بر چند هزار بيت شعر بوده كه بعضاً، برخی از آنها نيز به زيور طبع آراسته گشته است. همچنين «حافظ در آستان وحی»، «حافظ دلها»، «مثنوی عصر ما»، «نكتههايی درباره قرآن»، «پيرايش اسلام از اوهام» و... نيز از ديگر تأليفات اين نويسنده است.
اتقان و استواری، دو ويژگی عمده ترجمههای فولادوند
بخش ديگر فعاليتهای فولادوند به ترجمه آثار از ديگر زبانها به فارسی اختصاص دارد كه در اين راستا آثار متعددی به قلم وی به چاپ رسيده است. «انسان مسئول و تاريخساز از ديدگاه قرآن» از جمله اين آثار است كه با حواشی و گفتار پايانی مترجم به نام «اگر در تاريخ» كه موضوع مهمی در تاريخ بوده و تاكنون نيز موضوع بسياری از سوء تفاهمات به شمار می رفته است، از سوی بنياد قرآن به چاپ رسيده است.
«خدا و دانش» دربردارنده گفتوگوی ژان گيتون با دو فيزيكدان است كه از زبان فراسه به فارسی برگردانده شده است. ترجمه فولادوند به دليل همنشينی و همصحبتی با نگارنده اثر، نسبت به ديگر برگردانهای ارائه شده از اين كتاب، كاملتر و جامعتر است.
«آفرينش هنری در قرآن»، « قرآن و نسل امروز»، «سفری از شك تا ايمان»، «خدا را ديدم»، «از ژرفای قرآن»، «اقتصاد ما»، «نقدی بر آراء ماركس»، «فرهنگ فرانسه- فارسی و فارسی- فرانسه»، «ابن مقفع قربانی اختناق بنی عباس»، «درحريم نور» مشتمل بر ترجمه شرح دعای ابوحمزه ثمالی و «دعای كميل» دربردارنده ترجمه اين دعا با مقدمه به زبان فرانسه، «چگونه قرآن را به فارسی ترجمه كنيم» و... از ديگر آثاری است كه از سوی اين نويسنده و مترجم به چاپ رسيده است.
ترجمه قرآن کریم، برگ زرین فعالیتهای پژوهشی استاد
شايد مهمترين اثری كه از فولادوند به چاپ رسيده، ترجمه وی از آيات وحی به زبان فارسی باشد. وی ترجمه كامل قرآن را براساس زبانشناسی با مقدمه و توضيحات ارائه كرده است.
ترجمه ممتاز فولادوند حاصل نزديك به چهل سال مطالعه مداوم بوده و با بيش از صد دوره ترجمه فارسی كهن و جديد، تفاسير عربی و ترجمههای فرانسه و انگليسی مقابله شده است. تاكنون نزديك به يك ميليون نسخه از آن به چاپ رسيده است.
مترجم طی چهارده سخنرانی، پرده از بسياری از سوء تفاهمات قرآنی برداشته است. وی درباره ترجمه اين اثر نفيس چنين مینويسد: «قرآن را با قلب، روح و احساس خودم برای ترجمه كردن در نظر گرفتم و ترجمه آن را از سال 1346 تحت عنوان «گلهايی از قرآن» شروع كردم و قصد داشتم فقط قسمتهايی از آن را ترجمه كنم. اما بعداً تصميم به ترجمه متن كامل آن گرفتم و اتفاقاً وقتی كار ترجمه قرآن به پايان رسيد، دولت وقت (پهلوی) اصرار زيادی داشت تا آن را با چاپ نفيسی منتشر كند. منتهی در نظر داشتند روی جلدش طرح تاج چاپ شود كه من مخالفت كردم و صراحتاً گفتم: اگر قرار است روی جلد قرآن تاج چاپ شود، همان بهتر كه چاپ نشود، تا اينكه بالاخره، بعد از سال 1357 و تغيير شرايط به چاپ رسيد.»
وی سپس به ويژگی ترجمه مزبور اشاره داشته و میگويد: «بنده اين كتاب آسمانی را بعد از مقايسه با شش ترجمه فرانسه و دهها ترجمه فارسی و تفاسير متعدد عربی و يكی دو انگليسی، نخست به صورت «تحتاللفظی» ترجمه كردم و بعد چون ديدم نظير ترجمه معزی و هيئت هفت نفره حوزه علميه قم میشود و سر و ته درستی ندارد و مبتدا و خبر آن مشخص نمیشود، آن قدر با هر جمله «كُشتی» گرفتم و آن را پس و پيش كردم تا سرانجام به تأئيد الهی و قريحه شاعرانه خداداد كاری كردم كه هم به متن مقدس خيانت نشد و هم احياناً در بسياری موارد، واجد نوعی موسيقی و «وزن عروضی» شد. نظير «ترا میپرستيم تنها و بس- بجز تو نجوئيم ياری ز كس» يا «نزديك شد قيامت و از هم شكافت ماه(سوره قَمَر)» يا «آنگاه كه خورشيد بهم در پيچيد(سوره تكوير)» كه انشاءالله شايد در چاپهای آينده به تأييد خداوند داننده باز بهتر و زيباتر در سطح بينالمللی گسترش يابد.»
گويی كه تدوين و تحقيق و ترجمه متون و علوم همراه با انديشيدن در حوزههای مورد دغدغه استاد، جزء وجودی زندگی و شخصيت وی را تشكيل داده باشد تا اواخر حيات با بركت خويش به سان دانشجويی عاشقپيشه و پژوهشگری آراسته، پيوسته در حال مطالعه، پژوهش و تأليف و ترجمه موضوعات مورد نظر خود، ايام سبز كهنسالی خويش را سپری كرده است.
اين گونه است كه ايشان در مصاحبه به عمل آمده از خود گفت: «خداوند خاك مرا برای نويسندگی و ترمه بيخته است. كاش میشد كه دوباره جوان میشدم و با تجربياتی كه اينك دارم، دوباره تأليف و ترجمه را شروع میكردم.»
فولادوند در صبحگاه سهشنبه مورخ 15/5/1387 در منزل ساده و بیپيرايه خود در سن 88 سالگی جان به جان آفرين تسليم كرد. پيكر نحيف استاد در بامداد 16/5/1387 در منزل ايشان مورد وداع خانواده و دوستان و برخی از مسؤلان فرهنگی قرار گرفته و با قرائت نماز از سوی حجتالاسلام و المسلمين محمود دعايی در محل خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا) تا دانشگاه تهران تشييع و ضمن انتقال به شهرری در ابن بابويه به خاك سپرده شده است.
