برانگیختن حس سرخوشی در کودک

از تولد تا 2 سالگی

به نظر شما حس شوخ طبعی در نوزادان دارای چه مفهومی است و از چه موقع پدید می آید؟ کودک بعد از 18 ماهگی، زمانی که اندک اندک زبان را فرا می گیرد، از عهده ی درک شوخی های ساده برمی آید و همچنان که بالنده تر می شود، خودش هم می تواند شوخی کند. به هر حال، این احساس از 3 یا 4 ماهگی ایجاد می گردد.در این سن، نوزاد احساس خویشتن را به شکل اخم و تخم، گریه و خنده نمایان می سازد. هنگامی که پدر بخندد و شکل های عجیب و غریب در آورد، او نیز می خندد، گویی مزاج پدر را درمی یابد، اما به راستی چنین نیست!

کودک 3 یا 4 ماهه، علت خنده را نمی فهمد و واکنشش به سبب رفتار خنده دار نیست، بلکه به-دلیل احساس وی است. او با ملاحظه ی نشاط پدر، خود را سهیم می داند و همراه با او لب به خنده می گشاید.تقلید از پدر و مادر برای کودک از اهمیت به سزایی برخوردار است، چرا که کودک در این حس - بسان ویژگی هایی همانند محبت و پشتکار - با انگاره (الگو) قرار دادن کردار والدین این خصوصیات را یاد می گیرد. از همین روی، بیشتر پدران و مادران بذله گو، کودکان شوخ طبعی دارند و لبخند و شادمانی بزرگ ترها، این احساس را از اوان کودکی آنان برمی انگیزد.

برانگیختن حس سرخوشی در کودک

قوه ی درک کودک از پانزده ماهگی به بعد افزایش می یابد، به گونه ای که وقتی صدای جانوران را تقلید می کند، پی می برد که پدرش به نحو متفاوتی با رفتار اقدام می ورزد. وی اینک معنی مزاج را درمی یابد و از آن لذت می برد.موقعی که قوه ی شنوایی کودک در هیجده ماهگی رشد می نماید، مفهوم هر عمل کردی را نیکوتر می فهمد. به عنوان مثال چنان چه مادر کفش هایش را به دست بگیرد و تکان شان دهد، برای او به این معنی است که: «مادر به خرید می رود» لیکن وی در بیست ماهگی، کاربرد نابه جای کفش را دانسته، به همین علت می خندد.

کودک در پایان 2 سالگی می تواند خودش هم شوخی کند. به-عنوان مثال امکان دارد کودک دو ساله کیف مادر را بردارد و به زبان کودکانه بگوید: «ماما، بای بای (خدا نگه دار) من می روم سر کار.» یا اسباب بازی برادر بزرگ ترش را بردارد و آن را در غیر جایش پنهان سازد و چون عملی را به گونه ی دیگری وانمود کرده است، خودش نیز می خندد.«شوخ طبعی، تأثیر بس مهمی در رشد و بالندگی کودک دارد و از جمله راه هایی است که وی توسط آن، قدرت خلاقیت و استدلالش را مطرح می سازد و نیز وسیله ی تفریحی جالب برای کودکان و بزرگ سالان به شمار می رود.» «جیمز ام. هرزوگ»

از 2 سالگی تا 5 سالگی

هنگامی که روی داد جالبی رخ دهد، بزرگ سالان می خندند، اما کودکان پیش دبستانی بیشتر وقت ها، بی جهت خندیده، خنده ی سایرین را تقلید می کنند. از نظر آن ها موارد عجیب خیلی خنده دار است. مثل مضحک قلمی متحرک (کارتونی) که در آن ماهی، عینک زده باشد و با مشاهده ی سگی که روی میز آشپزخانه برود و بشقاب های شام را بلیسد و سپس از آن جا به زمین بیفتد و ... همه ی اتفاقات نامعلوم از دید کودکان جالب است.

کودکان چهار- پنج ساله از واژه های نامفهوم لذت می برند. با توجه به این که زبان، اصول و قواعدی دارد و قاعدتاً جمله ها هموزن نیستند، وقتی به شکل موزون و شعر به کار می روند، برای-شان خنده دار است. آن ها حتی از شوخی های ناپسند هم خوش شان می آید. چنین کودکانی می-دانند که به زبان راندن بعضی لغت ها برای بزرگ ترها پذیرفته نیست. با این وصف، حتی در صورتی که خودشان نیز مفهوم آن کلمه را ندانند، عمداً به کار می برند تا پدر و مادر را تهییج کنند. خوش بختانه چشم پوشی از این رفتارها  باعث می گردد که کودک این کردار ناستوده را از یاد ببرد؛ زیرا اگر والدین به آن رفتار اعتنا نگذارند، برای آن ها نیز جذابیتی نخواهد داشت.

مواردی که موجب خنده و شادی کودکان نمی گردد

مواردی که بیش از حد غیرعادی باشد، نه تنها سبب نشاط کودکان نمی گردد، بلکه آن ها را بیمناک می کند. به همین علت کودکان پیش دبستانی از نمایشگاه حیوانات (سیرک) خوش شان نمی آید. مثلاً کودک با مشاهده ی دلقک با کلاه گیس نارنجی و چهره ای که بی اندازه نقاشی شده باشد، دچار وحشت می شود.چرا که هنوز فرق حرکات نمایشی و واقعی را درنمی یابد و نیز نمی-داند که آن دلقک، هیولا نیست بلکه شخصی است با قیافه ی مبدل.

برای این دسته از کودکان، حد وسط میان خنده و ترس خیلی اندک است. موقعی که رفتار والدین نامعمول باشد، می توانید این موضوع را آشکارا دریابید. به طور مثال اگر پدر همانند پیرمردی راه برود، فرزند دو یا سه ساله اش می خندد. اما چنان چه بازی تداوم یابد، وی دلواپس می شود و می گرید. زیرا هنوز نمی-داند که پدر وانمود می کند یا نه؟ (از پنج سالگی به بعد کم تر اتفاق می افتد که کودک کردار و نیت پدر و مادر را در نیابد.)

خنده باعث تسکین و آرامش کودک در مقابل دلهره ها می گردد

اکثر مواردی که از دیدگاه کودکان، خنده آور است، از نظر بزرگ ترها جذاب نیست. مثلاً در صورتی که یکی از شخصیت های مضحک قلمی متحرک ( کارتونی) تلویزیونی، با ماهی تابه به سر دیگری بزند، کودک از ته  دل می خندد. این گونه کارتون ها برایش جذابیت دارد، چرا که خشونت را به شکل خنده دار نمایان می سازد. همچنین خنده، ترس از مرگ و مجروح شدن را می زداید.

ضمناً کودکان از طریق تمسخر معلولان، بیم و هراس شان را درباره ی صدمات جسمی می کاهند و به این ترتیب خویشتن را آرام می سازند. هر چند علت خندیدن شان عادی و پذیرفتنی است، لکن پدران و مادران نباید کردار فرزندان شان را تحمل کنند، بلکه ضرورت دارد که ایشان را شدیداً از این اقدام برحذر دارند.«لازم است که پدر و مادر استعداد و خلاقیت کودکان را پیرامون شوخ طبعی و بذله گویی ترغیب نمایند.

موقعی که لطیفه و یا داستان خنده داری تعریف می کنند (ولو اگر جزئیات شان را کامل نگویند و بخشی از آن ها را از یاد ببرند)، تحسین شان کنند و سیمای شگفت آوری به خود بگیرند. از ترفندها و شیطنت های آن ها جهت جلب توجه شان لذت ببرند و با آن ها همراهی کنند. به هر جهت، امکان دارد کودکان در طول زندگی با دشواری هایی روبه رو شوند که خوش بختانه حس شوخ طبعی، آن ها را در رویارویی با این مشکلات مدد می کند.» «چارلز فلتر»

از شش سالگی تا یازده سالگی

کودکان از آغاز سال تحصیلی، بیشتر از هر چیز به درس و دوستان تمایل پیدا می کنند و به سرگرمی های جدیدی چون بازی فکری و بازی با اسم ها علاقه مند می شوند.کودکان پیش دبستانی از شنیدن طنز و لطیفه لذت می برند ولی تا زمانی که بزرگ تر شوند، توانایی بیان لطیفه ای را کاملاً ندارند. به طور مثال، هنگامی که کودک هفت ساله می پرسد: «چگونه می توانی حرکت زمان را سریع تر کنی؟» و سپس در جواب می گوید: «با پرتاب ساعت از پنجره»، به راستی او توانایی خویشتن را در تبحر استدلال، تنظیم وقت و بازی با کلمات می-نمایاند که تا دو سال قبل، فاقد آن بود.

احساس شوخ طبعی، با تشویش های کودک نظیر ترس از مجروح شدن و میزان توانایی هایش ارتباط دارد. مثلاً هنگامی که کسی به زمین بخورد و یا گفتار و کردار هم کلاسی هایش معلم را خشمگین کند، وی خنده سر می دهد. زیرا در این موارد خودش را با کودکان دیگر می سنجد و از خنده به منزله ی وسیله ای جهت آرامش خویش سود می جوید.

دلیل دیگری که موجب خنده ی کودکان می شود، این است که آن ها از ورود به جهان بزرگ ترها نگرانند و در این قبیل موارد، تشویش شان را با خنده می کاهند. مثلاً احتمال دارد کودک هشت ساله در مراسم مذهبی نتواند جلوی خنده اش را بگیرد، زیرا از این که همانند بزرگ ترها اقدام می کند، مشوش و مقید است و خود را با خندیدن از این قید و بند می رهاند.

شوخ طبعی پسران و دختران

کودکانی که در کاربست واژه ها جهت بیان ایده های شان مهارت فراوانی دارند، قادرند احساس شوخ طبعی خویش را بهتر بر زبان آورند؛ در صورتی که افراد کم حرف، احساس شان را از طریق رفتار نمایان می سازند. با عنایت به جنس کودکان، نظریه ای را می توان تعمیم داد: دختران احساس شوخ طبعی را به شکل تمسخر، ادا در آوردن و یا در پاره ای موارد، اذیت کردن و توصیف لطیفه های پیش پا افتاده می نمایانند، ولی پسرها با کارهای نمایشی خنده دار و یا رد و بدل کردن ضربه های مشت با دوستان، یا به زمین خوردن و حتی دلقک بازی، شوخی خویش را نشان می-دهند؛ این ها وسیله ای برای جلب توجه سایرین است.

کودک دبستانی با لطیفه گویی می تواند روی نگرانی اش سرپوش گذارد و ماهرانه سخن بگوید. از لحاظ تربیتی هم معلوم شده است که پسران با لطیفه گویی می توانند خودشان را مطرح سازند. بدیهی است احساس شوخ طبعی نه فقط سبب رفع نگرانی هاست بلکه نشانی از رشد اعتمادبه نفس کودک است. یک کودک ده ساله، با تعریف لطیفه در خود احساس اطمینان می کند. او علی رغم احتمال نخندیدن اطرافیان، شهامت لطیفه گفتن را به  خود می دهد.

دختران و پسران در سنین ده - یازده سالگی، مهارت بذله گویی و قصه های جالب و خنده دار را به دست می آورند و به خوبی قادرند این امر را از دیگران تقلید کنند. کودکان طی این روند رشد، رقابت و احساس مسئولیت را هم فرا می گیرند.دکتر «میهن علامه»، روان پزشک کودکان، شوخ طبعی را در زمره ی ویژگی های بسزا و روشی ارزنده در بالندگی کودک و ارتقای تعاملات مثبت اجتماعی وی معرفی می کند و در این مورد معتقد است:

«خندیدن به مسائل ظاهراً پیش پا  افتاده و ساختن داستان های خنده دار، از موضوعات گوناگون و جستارها (مباحث) ی که غالباً افراد آن ها را جدی می گیرند، از خصایص هویدای کودکان به شمار آمده، آنان از این طریق به کشف حقیقت و واقعیت های زندگی می-پردازند. پژوهش ها نشان گر آن است که کودکان شوخ طبع، در قیاس با همسالان شان از زندگی با نشاط تری برخوردار بوده، عزت نفس فزون تری دارند و مهار ساختن اوضاع، از ویژگی های مرسوم-شان به حساب می آید.

در خانواده هایی که پرورش مهارت شوخ طبعی از اصول تربیتی پدر و مادر شمرده می شود، کودکان از عهده ی انتقال عواطف و احساسات شان به سایرین برمی آیند و روابط اجتماعی مؤثرتری را دارند. این کودکان تندتر از کسان دیگر، مهارت ها را فرا گرفته، خویشتن را با شرایط نوین و پیش بینی نشدنی، دم ساز می کنند.»

دکتر «مسعود آبیار»، روان شناس و استاد دانشگاه براین باور است که : «ترویج خنده و اهمیت بخشیدن به نگرش متفاوت کودکان در محیط خانواده، با افزایش هوش هیجانی (ای کیوی) کودکان ارتباط مستقیم دارد.»وی می افزاید: «تجربه نشان می دهد در غالب خانواده ها، پندارهای متفاوت و شوخ طبعانه ی کودکان، سرسری گرفته شده و در پاره ای موارد سرکوب می گردد؛ این در حالی است که آنان با بهره جویی از تفکری که در دانش روان شناسی به اندیشه ی جادویی شهرت دارد، به اعمال مختلفی دست می زنند.

با این روش اندیشه، با دوستان خیالی شان سخن می گویند، مهمانی برپا داشته و در بازی های خود، حرکات و حرف های عجیب و خنده دار می زنند. اگر این کردار از طرف والدین و مسئولان آموزشی جدی گرفته نشود و کودکان به آفرینش دنیای خیالی، دروغ-گویی و شیطنت متهم گردند، مهارت ارتباط اثربخش و افزایش خلاقیت در آنان کاهش می بابد»

دکتر «ثمین ملکوتی»، روان پزشک کودک درباره ی طرز پرورش مهارت شوخ طبعی از نخستین سال های تولد می گوید: «نوزادان درک روشنی از طرز ارتباط متقابل و انتقال حس شوخ طبعی ندارند ولی مفهوم لبخند و شادکامی را در اطرافیان خویش به خوبی درک می کنند و به محرک-هایی چون قلقلک دادن، شکلک در آوردن و حرکات خنده دار، به شکل خنده پاسخ می دهند.

به عقیده ی این متخصص، زمانی که پدر و مادر و اعضای خانواده، صداهای حیوانات را تقلید می-کنند، این حرکات برای نوزادان 9 تا 15 ماهه - که در پی کشف و شناخت جهان پیرامون خود هستند - جالب بوده و می خندند. خنده و خشنودی ایشان، نقش ارزنده ای در پرورش حس شوخ طبعی و ارتقای میزان خلاقیت شان دارد.»

ترجمه: ا.امیردیوانی

منبع: ماهنامه پیام زن،شماره240