نگاهي کوتاه به شهرستان بيرجند

خانه پردلي بيرجند 
خانه پردلي به عنوان يکي از منازل زيبا و قديمي بيرجند يادگاري است از معماري دوران قاجاريه که فضاي کالبدي و ساختار آن مشخص کننده نوعي فرهنگ معماري بيگاني است و عنصري از معماري که در آن به کار رفته يعني پيش ايوان سرتاسري و ستون هاي روي آن برگرفته از معماري آذري است که مبدا آن کشور روسيه بوده است و اصول معماري به‌کار رفته در اين بنا نشانگر تلفيق معماري ايراني و معماري بيگانه است. منازب قديمي با مشخصات منزل پردلي بيانگر آداب و رسوم اجتماعي افراد و نشانگر ذوق و سليقه معماران قاجاريه است‌که با استفاده از معماري اسلامي ساختار جديدي را به وجود آورده اند که بارزترين نمونه آن پيش ايوان و ستون ها باربر است که فقط جنبه زيبايي داشته و علاوه بر اين عنصر معماري به کار رفته در بنا و تزيينات آن نيز قابل وصف است چرا که نمونه آن در شهرستان بيرجند کم‌تر ديده شده است. 

موزه مردم شناسي بيرجند

اين موزه که در طبقه همکف باغ اکبريه در ارديبهشت ماه 1377 ميکوشد تا مشاغل و حرف منطقه جنوب خراسان را به نمايش بگذاردو گوياي شيوه معيشت و مشاغل مردم اين منطقه باشد، شيوه هايي كه در گذشته نه چندان دور پا بر جا بوده اند اما اكنون بسياري از آنها از بين رفته و برخي ديگر در حال نابودي است. از قسمت هاي اصلي اين موزه مي توان به مراسم عروسي ، كشاورزي ، سفالگري، عطاري، كفاشي، حكيم باشي، قالي بافي، نخ ريسي ، پارچه بافي و آهنگري اشاره كرد كه با استفاده از پيكره هاي ساخته شده به نمايش درآمده اند

خانه آراسته بيرجند

اين بناي زيبا در داخل بافت تاريخي بيرجند و در محور فرهنگي چهاردرخت قرار دارد. اين خانه تمامي ويژگي هاي خانه هاي سنتي را از لحاظ هماهنگي و همگوني با اوضاع جغرافيايي اقليمي اجتماعي اقتصادي و اعتقادي ساکنان خود دارد. دارا بودن عناصري مانند سردر ورودي، هشتي، دالان يا دهليز، حياط مرکزي، ايوان، اطاق هاي متعدد در چهار طرف، پوشش هاي گنبدي، ديوارهاي قطور و استفاده از خشت و گل در ساخت بنا از جمله اين ويژگي ها است. اين خانه متعلق به آقاي فرهنگ بوده و زمان ساخت آن به دوره قاجار بر مي گردد و با شماره1891 به ثبت تاريخي رسيده است. 

رباط آصف بيرجند
اين بنا توسط آصف الدوله که در سال 1251 ه.ق والي خراسان بوده است بنيان گذارده شده است. اين رباط با پلان چهار ضلعي ساخته شده و داراي حياط مرکزي وسيعي است که در اطراف آن حجره ها و فضاهاي ديگر بنا شده است. اين بنا جزو بناهاي دو ايواني محسوب مي شود. حياط مرکزي رباط ياد آور اتراق کاروان هاي مختلف در اين قسمت است. اين بخش بسيار ساده و عاري از هر گونه عنصر معماري است. اصطبل سر پوشيده اين بنا در قسمتي دور از اتاق هاي استراحت مسافرين احداث شده است و فضاي داخلي آن تقريبا دو يا سه برابر فضاي داخلي اتاق ها است. در ضمن بناي رباط آصف جزو خانه هاي رباط بياباني درشت محسوب مي شود. 

ارگ حاجي آباد بيرجند 
ساختمان‌هاي ارگ‌حاجي‌آباد به‌وسيله امير شوکت‌الدوله علم بنا شده است و به علت اين‌که حاکم مزبور دو همسرداشته است يکي از همسران وي که اصليت آن هريوندي بوده است در اين ارگ اقامت مي گزيند و همين زن مادر اسدالله اعلم مي شود. قناتي نيز به نام حاجي آباد در کنار ارگ احداث مي شود و بعد از آن دهي نيز به نام حاجي آباد زيربجد به وسيله خدمه و افراد روستايي ايجاد مي شود. 
به طوري که گفته اند شوکت الملک ماهي دو بار به اين ارگ مي آمده است و بعد از فوت شوکت الملک اين ارگ به دخترش که زن خزيمه علم بوده به ارث مي رسد. مطلعين مي گويند ساختمان ارگ در طبقه اول تماما با پارچه هاي رنگين پوشيده بود. هم‌چنين استخر آبي که روبه‌روي ارگ است در مقابل درب ارگ قرار داشته و ساختمان ارگ نيز در زمان خود محل حکم‌راني فرمان‌رواي قهستان يعني شوکت الملک علم بوده است محوطه ديوار ارک داراي 4 برج بوده است که جهت نگهباني از آن استفااده مي شده است. هم‌چنين اين ارگ داراي 4 باغ بوده که به نام هاي باغ بزرگ – باغ نهالي – باغ زيرين و باغ طاقي خوانده مي شدند و محوطه ارگ را در ميان گرفته بودند. به تدريج به علت اين‌که قنات شوکت آباد قنات حاجي آباد را خشک کرد باغ هاي اين محل رو به نابودي و تخريب گذارد و محل روستا خالي از سکنه شد. 
تاريخ بنا نيز به اواسط دوره قاجاري9 مي رسد که مشخصات بنا ارگ حتجي آباد از 2 بناي مستقل تشکيل شده به عنوان اقامتگاه تابستاني از آن استفاده مي شده است. ساختمان جلويي که از بناي ديگر بزرگ‌تر است و فرم آن از بخش به وجود آمده طبقه هم‌کف و طبقه اول بنا مشتمل بر چند دالان سرسرا و اتاق هاي تشريفاتي يا 2پذيرايي و اتاق هاي نشيمن است. به طور کلي اتاق ها شامل چند طاقچه به صورت قرينه و غير متقارن مي باشند. و تزيينات اين طبقه فقط در دو اتاق تشريفقاتي به صورت زيبايي ديده مي شود که تزيينات آن شامل مقرنس و گچبري هاي حاشيه فوقاني ديوار اتاق هاي مذکور مي باشد. تمامي طاق هاي موجود در اين طبقه بصورت کشيده و با قوس نيم دايره بوجود آمده است. نحوه قرار گيري اتاق هاي کوچگ و اتاق هاي بزرگ در طبقه اول بصورت قرينه است به‌طوري که اتاق نشيمن جبهه شمالي بنا در مجاورت جبهه جنوبي ساخته شده و به همين ترتيب... ضمنا ورودي طبقه اول از طريق يک دالان صورت مي گيرد لازم به ذکر است که دالان هاي عنصر دسترسي فضاها نسبت به يکديگر است سقف اين طبقه بصورت ضربي و با طاق خنچه پوش تحت پوشش داده شده است بدنه بنا تخريب شده و از بين رفته .است. راه پله از کناره خاوري بنا بوده که در حال حاضر فقط آوار آن باقيست بخش همکف بنا مشتمل بر دالان هاي ورودي است که مشتمل بر دالان هاي ورودي است مه ارتباط دهنده فضاهاي داخلي بخش همکف بنا نمي باشند همچنين اين بخش داراي شومينه هاي بسيار ساده اس در بدنه ديوار است. اين طبقه فاقد تزيينات است. اتاق ها نيز به شکل تو در تو با فرم چهار گوش که طاقچه هايي متعددي در آن تعبيه شده که سقف طاقچه ها نيم دايره است طاق‌نماها نيز دارا ي فرم طاقچه ها مي باشند بدنه خارجي بخش هم کف با استفاده از طاق‌نماها متعدد با قوس تيز شکل جالب توجهي به بنا داده است.
ورودي دالان همکف به‌طور قرينه در دو طرف بصورت طاقدار با قوس خنچه پوش يک گلويي تزيين شده است سقف بخش همکف در بهضي مناطق گنبدي و در مواردي نيز به صوزت خنچه پوش است. بخش همکف بنا احتمالا محل اقامت نگهبانان بنا ارگ و خدمه آن بوده است که جهت استراحت به اين بنا مي آمدند بناي دوم که در فاصله 30 متري در جبهه شکال باختري بناي ارگ واقع است مخصوص اقامت اصطبل بانان و نگهداري چهارپايان بوده است. بخش همکف بناي دوم مشتمل بر چند اتاق است که با استقاده از راهرو و دالان به تمامي قسمت هاي اين بخش رفت و آمد مي کردند. طبقه اول شامل چند اتاق است که در آن هيچ تزييني به چشم نمي خورد. از طريق يک پلکان از جبهه شمالي بنا از پايين به طبقه اول فضاي ارتباطي چه امروزه از سقف طبقه اول چيزي باقي نمانده است ولي شواهد مشخص کننده پوشش تخت در اين طبقه مي باشد . 
مصالح به کار رفته در اين دو بنا خشت خام، آجر، گچ و کاه گل و چوب مي باشد. که خشت خام روي تير چوبي و پروازها حالت سقف به بنا داده است. نوع بهره برداري خصوصيات بارز بنا ار اين بنا بدليل تخريب فضاهاي اصلي استفاده اي نمي شود و اگر قسمتهاي مخروبه آن مرمت شود مي توان از اطراف بنا جهت يک مکان تفريحي استفاده کردو حتي از خود بنا نيز مي توان به به عنوان چايخانه سنتي و يا يک مکان فرهنگي استقاده کرد. 
عوامل تزيين شده و نوع آن ها 1. تزيينات گچبري بدنه فوقاني ديوار در اطاق هاي شمالي جنوبي طبقه اول ارگ 2. نوع طاق ها که با قوس هاي خنچه پوش تخت آذين شده است. 3. نوع طاقچه ها با سقف نيم دايره 4. چشمه طاق هاي طبقه اول ارگ که در تمام جاهاي بنا به چشم مي خورد. طاق‌نماهاي متعدد بنا که با قوس تيز ساخته شده است توضيح ضروري و اختصاصي بنا ياد آور اين نکته ضروري است که اين ارگ باعث آباداني اطراف آن نيز شده است. به طوري که بعد از حفر يک قنات و تامين آب منقه روستايي به نام حاجي آباد در کنار آن احداث شد و اکثر اهالي آن نيز به خدمت ارگ درآمدند مي توان گفت بناي ارگ به لحاظ مسطح بودن سقف بام با استفاده از نيرهاي چوبي کنار هم هيچ شباهتي به معماري منطقه گرم و خشک نداشته و همان مساله در مورد ارگ هاي حکومتي مطرح مي شود که حاکمان سعي داشتند که ارگ و ساختمان حکومتي آن‌ها مشابعتي با منازل عام نداشته باشد.
بخاطر همين امر است که ما در اين بنا سقف گنبدي و شاخص هاي معماري کويري را مشاهده نمي کنيم. و به همين علت اين ارگ را مي توان ساختمان مهم در کنارديگر بناهاي حکومتي دانست اگر چه داراي ارزش هاي معماري فراواني است ولي نسبت به ارگ هاي موجود ديگر در شهرستان بيرجند داراي ارزشمندي کم‌تري است. 

سنگ نگاره و نقش كال جنگال بيرجند

مجموعه نگاره‌هاي کال‌جنگال در طول دوره‌اي به همين نام و در فاصله حدود 35 کيلومتري جنوب باختر بيرجند در رشته کوه باقران پراکنده اند. اين نگاره ها شامل تصاوير و کتيبه هاي مربوط به دوره اشکاني است. تصوير اول شامل تصوير جنگ يک مرد پارتي با يک شير است که کمي کوچک‌تر از اندازه طبيعي ترسيم شده است. در بالاي اين تصوير کتيبه اي پهلوي در دو سطر ديده مي شود که تصوير دوم تصوير سر يک مرد پارتي به حالت نيم رخ است. در زير اين تصوير نيز کتيبه اي پهلوي در يک سطر نگاشته شده است. مهم‌ترين بخش کتيبه ها شامل هفت سطر کتيبه پهلوي است که بر روي دو تخته سنگ که در کنار هم قرار دارند نگاشته شده اند. متاسفانه به دليل پوسته شدن لايه سنگ اين کتيبه ها به شدت در معرض تخريب قرار دارند. تنها نوشته‌اي كه در نقش مرد و شير ‌سالم مانده؛ چنين است: بري ارتخشتر نخوري خشترب (يعني: پورا در شير نخور شهربان) اين نوشته از دوران ساسانيان بوده و اهميت بسياري دارد. اين كتيبه به شماره 2532 به ثبت تاريخي رسيده است. 

سنگ نگاره لاخ مزار بيرجند
سنگ‌نگاره لاخ‌مزار بيرجند در جنوب خاوري شهر بيرجند در كنار آبادي كوچ قرار دارد. بررسي‌ها نشان داده‌كه از دوران پيش از تاريخ تاكنون رهگذراني كه از دره كوچ و از كنار سنگ گذشته و مسير خراسان به كرمان را طي كرده‌اند؛ يادگارهايي بر سنگ نگاشته‌اند كه بيانگر انديشه و باورهاي‌شان بوده و به شمار مي‌رود. نبشته‌ها؛ شامل خط‌هاي تصويري، پهلوي اشكاني، پهلوي ساساني، فارسي و عربي هستند. علامت‌ها ، نشانه‌ها و سمبل‌هايي از مظاهر طبيعت را شامل مي‌شود

ارگ کلاه فرنگي بيرجند
ارگ کلاه‌فرنگي در حاشيه خيابان شهيدمطهري واقع شده و اکنون ساختمان بخشداري مرکزي بيرجند است. اين بنا که در شش طبقه و به سبک زيگورات ساخته شده است از بناهاي شاخص بيرجند است. از شش طبقه بنا تنها دو طبقه آن داراي کاربري است و بقيه طبقات تنها به منظور فرم بخشي ساخته شده اند. در مرکز بنا حوض خانه با ويژگي هاي معماري جالب توجهي وجود دارد. ورودي اصلي بنا در ضلع جنوبي آن قرار دارد که قبل از آن پيش طاقي ساخته شده که از آجر واقع شده است. فضاي حوض خانه از لحاظ تزيينات مهم‌ترين بخش بنا است. تزيينات انبوه مقرنس از جمله اين تزيينات است که در سقف ديده مي شود. اين بنا محل حکمراني حسام الدوله بوده است وزمان ساخت آن‌ به دوره زنديه بر مي گردد

ارگ بهارستان (قلعه خشتي) بيرجند
ارگ بهارستان مجموعه بناهايي است‌که‌ در‌کوچه‌کوشه اي بيرجند واقع است. مهم‌ترين بخش بنا کوشک آن است که در سه طبقه و به صورت هشت ضلعي ساخته شده است. نماي خارجي اين بخش داراي تزيينات آجرکاري با زره هاي هندسي شبيه بناهاي دوره زنديه شيراز است. بخش دوم قلعه دفاعي بنا است که داراي يک برج و حصار است اين بخش که از خشت و گل ساخته شده است آسيب هاي زيادي بر اثر عوامل جوي بر آن وارد شده است. سومين بخش حياط اندروني و اطاق هاي دور تا دور آن است پس از تاسيس مدرسه شوکتيه که مخصوص پسران بوده است اين بخش از ارگ به مدرسه دختران اختصاص مي يابد و نام مدرسه نسوان را به خود مي گيرد. زمان ساخت مجموعه مربوط به دوره زنديه است. 

حمام چهار درخت بيرجند
اين بنا در بافت قديمي محله چهار سوي بيرجند واقع شده و از آثار دوره قاجاريه به شمار مي‌آيد. بناي حمام پايين‌تر از سطح معبر قرار گرفته و مشتمل بر رخت كن، گرمخانه، خزينه‌هاي آب سرد و گرم، تون و فضاهاي مربوط ديگر است. اين حمام ، امروزه متروك شده و تنها از فضاي رخت كن آن براي ورزش باستاني استفاده مي‌شود.
اين بنا در بافت قديمي محله چهار سوي بيرجند واقع شده و از آثار دوره قاجاريه به شمار مي‌آيد. بناي حمام پايين‌تر از سطح معبر قرار گرفته و مشتمل بر رخت كن، گرمخانه، خزينه‌هاي آب سرد و گرم، تون و فضاهاي مربوط ديگر است. اين حمام ، امروزه متروك شده و تنها از فضاي رخت كن آن براي ورزش