نگاهي کوتاه به شهرستان ابهر

بقعه ملا حسن كاشي ابهر
در فاصله 2500 متري جنوب شهر تاريخي سلطانيه، بقعه زيبايي خودنمايي مي کند که به بقعه ملا حسن كاشي معروف است. تاريخ ساخت اين بقعه كه با ديواري محصور شده است، به قرن دهم هجري قمري نسبت داده مي شود و در کاشي هاي داخل اين بقعه نيز تاريخ 973 هجري قمري (اواخر سلطنت شاه تهماسب) حک شده است که تاريخ فوق را تاييد مي کند. اين بقعه داراي دو طبقه بوده و از نماي بيروني داراي طرح هشت ضلعي است که در نماي داخلي به مربع تبديل مي شود. ايوان هاي چهارگانه طبقه همكف با دهليزهاي زيبايي به يکديگر مرتبط شده و ايوان هاي كوچک كه به دو طبقه تقسيم شده اند نيز با يک راه پله ارتباطي با ايوان هاي بزرگ در طبقه همكف مرتبط مي شوند و حاصل اين ارتباط، گنبد زيباي دو پوششه اي است كه بر هسته چهار گوش مركزي جاي گرفته است. تزيينات داخلي بنا كه مقرنس كاري گچي است در دوره فتح‌علي شاه قاجار به هزينه حاكم زنجان انجام شده است. روبه‌روي بقعه بناي ديگري ديده مي شود که گفته مي شود محل مطالعات ملاحسن بوده است. 

ديگر امام زاده هاي شهرستان ابهر 
در محدوده شهرستان ابهر امام زاده هاي ديگري نيز وجود دارند که اطلاعات زيادي از شيوه معماري و چگونگي ساخت آن ها در دست نيست. از جمله اين امام زاده ها مي توان به مقبره امام زاده يونس در شريف آباد، بقعه امام زاده يعقوب (ع) كه قدمت آن به قرن سوم هجري قمري مي رسد، بقعه پير سكينه خاتون كه در قرن يازدهم هجري قمري ساخته شده و مقبره سلطان شهيد ازناب كه به قرن يازدهم هجري قمري مربوط مي شود، اشاره كرد. 

امام زاده عبدالخير ابهر
بناي آرامگاهي امام زاده عبدالخير که به لحاظ ساخت و معماري به اواخر دوره صفويه تا قاجاريه نسبت داده مي شود، در ميان يک قبرستان تاريخي در باختر روستاي قروه، از توابع شهرستان ابهر قرار گرفته است. اين بناي با ارزش تاريخي از نظر تکنيک هاي معماري با بقعه ملا حسن کاشي قابل مقايسه است. گنبد بناي امام زاده عبدالخير از نوع درپوشي است و بر روي پلان هشت ضلعي قرار گرفته که در نماي داخلي تبديل به فضاي چليپايي مي شود. اين بنا داراي سه فضاي ورودي با قوسي هلالي در جهت هاي شمالي، جنوبي و باختري مي باشد.

بقعه امام زاده کهريز ابهر
قدمت بناي تاريخي و زيباي امام زاده کهريز سلطانيه به دوره صفويه مي رسد. اين بناي آرامگاهي در يک کيلومتري باختر محوطه تاريخي سلطانيه قرار گرفته و به دليل مجاورت با قنات کهريز به امام زاده کهريز معروف شده است. اين اثر تاريخي از آجر و سنگ لاشه ساخته شده و نماي خارجي آن هشت ضلعي است که در صحن داخلي به فضاي چليپايي تبديل مي شود. در صحن آرامگاه سنگ قبري وجود دارد که داراي تکنيک ساخت و تزيينات پرکاري است و بر غناي تاريخي، هنري و فرهنگي اين بناي تاريخي افزوده است. اين بقعه را امام زاده قاسم يا امام زاده عبدالله نيز مي گويند که دليل اين نام گذاري چندان مشخص نيست. بناي امام زاده کهريز با شماره 2372 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است. 

بقعه امام زاده محمد ابهر
پلان بناي امام زاده محمد كه او را از نوادگان امام حسن مجتبي (ع) مي دانند، مستطيل شکل است و قدمت آن به قرن ششم هجري قمري مي رسد. اين بقعه در مرکز شهر ابهر، در خيابان امام خميني و کنار مسجد نور قرار گرفته است. بر روي مزار امام زاده محمد ضريح کوچک و ساده اي از جنس چوب نصب شده است. در بازسازي انجام شده در سال 1367 تغييرات مهم و اساسي در اين بقعه صورت گرفته و شکل کلي گنبد تغيير يافته است. با اين كار تا حدودي از ارزش هاي معماري اين بنا کاسته شده است. 

بقعه امام زاده يحيي ابهر
بقعه امام زاده يحيي که او را از نوادگان امام موسي کاظم (ع) مي دانند، در شهر صايين قلعه قرار گرفته و قدمت آن به قرن هشتم هجري قمري مي رسد. اين بنا در يک فضاي کاملاً روستايي و در جوار باغ هاي بيرون شهر احداث شده است. تپه تاريخي صايين قلعه در داخل محوطه اين بقعه قرارگرفته و بر جذابيت آن افزوده است. داخل اين بناي آجري و ساده، فاقد هرگونه تزيينات بوده و تزيينات نماي بيروني آن نيز منحصر به يک رديف كاشي فيروزه اي كار شده در منتهي اليه گنبد است. ضريح زيبايي كه داخل شبستان بر روي مزار نهاده شده و صندوق چوبي منبت کاري شده اي که داخل بقعه قرار دارد، هنري ترين اشياي اين بقعه هستند. صندوق مزبور از نمونه هاي باارزش منبت کاري قرن هشتم است كه ديواره هاي آن با نگاره هاي گياهي پرکار و خوش نقش تزيين شده است. در سمت شمالي صندوق، کتيبه اي وجود دارد که نام سازنده صندوق و آياتي از قرآن مجيد و تاريخ 797 هجري قمري بر آن حک شده است. پلان اين بنا با بقعه قيدار نبي واقع در خدابنده قابل مقايسه است و با شماره 980 در فهرست آثار تاريخي به ثبت رسيده است.

بناي امام‌ زاده اسماعيل ابهر
در شمال شهرستان ابهر، در ناحيه اي به نام شناط، بناي تاريخي و زيبايي وجود دارد که تماماً آجري بوده و گنبد زيبايي بر فراز آن به چشم مي خورد که از نوع دو جداره است. بناي تاريخي و زيباي امام زاده اسماعيل كه او را از نوادگان امام علي (ع) مي دانند، داراي تزيينات داخلي و خارجي با ارزشي است. سطوح خارجي اين گنبد داراي تزيينات پرکاري بوده که از پايين به بالا با کاشي هايي به رنگ سفيد، مشكي، زرد و سبز تزيين شده است. تزيينات داخلي اين بنا شامل، گچ كاري و آيينه ‌كاري هاي زيبايي متشكل از گل و بوته‌هاي اسليمي و تصاوير رنگارنگ پرندگان، جلوه خاصي به درون اين بقعه بخشيده است. پلان اين بقعه هشت ضلعي بوده و از درون به مربع تبديل مي شود. ضلع هاي هشتگانه آن يک در ميان به طور قرينه از چهار ايوان ورودي به شبستان و به سبک قوس هاي جناغي ساخته شده است. ظاهراً اين بنا در قرن نهم هجري قمري ساخته شده است و تزيينات آن به دوره صفويه تعلق دارد. برخي تذکره نويسان از دفن امام زاده اسماعيل در اين بقعه سخن گفته اند و آن را مربوط به قرن ششم هجري قمري مي دانند ولي سبک معماري بنا، نشان دهنده ساخت آن در قرن نهم است. 

ارگ سلطنتي ابهر

در حدود 37 کيلومتري شهر زنجان از شمال شهرستان ابهر و در وسط شهر تاريخي سلطانيه، ارگ سلطنتي سلطانيه که در گذشته کهن دژ ناميده مي شد، با ابعادي در حدود 450 × 450 متر در زميني به مساحت تقريبي 18 هکتار واقع شده و بناهاي تاريخي و آثار قديمي و ارزشمند بسياري را در بر گرفته است. محدوده ارگ از دو بخش خندق و حصار تشكيل شده و آثار ارزشمندي از معماري و شهرسازي دوران مغول را در خود جاي داده است. ارگ سلطنتي سلطانيه كه خواجه رشيدالدين فضل الله (وزير با لياقت الجايتو) نايب التوليه آن بوده است، علاوه بر گنبد بزرگ سلطانيه که در قسمت جنوب باختري آن قرار گرفته، شامل بناهاي متعددي بوده است که مجموعه ابواب البر، جالب ترين و مهم ترين عنصر شهري اين منطقه را تشكيل مي داده است. ابواب البر شامل مدرسه، دارالشفاء که محل درمان بيماران بوده، دارالضيافه که مرکز پذيرايي از مسافران و مامورين دولتي و اداي نذورات رسمي و مراسم آشپزي بوده، دارالكتب که کتابخانه عمومي بوده، دارالسياده که در آن ها از سادات مسافر پذيرايي مي شده، خانقاه که صوفيان و سالکان طي مراحل تصوف و ارشاد مريدان خود را در آن جا تربيت مي كردند، بيت القانون، ديوانخانه اي به نام كرياس، مسجد جامع و بالاخره آرامگاه سلطنتي با موقوفات متعدد، از مهم ترين قسمت هاي ارگ سلطنتي بوده است. امروزه تقريباً تمام بناهاي ياد شده به جز گنبد عظيم سلطانيه که در جنوب باختري ارگ قرار گرفته، از بين رفته اند كه تلاش و پيگيري از سوي باستان شناسان و کاوشگران براي شناسايي آثار اين دوره در محدوده ارگ در جريان است.

معبد صخره اي داش کسن ابهر
معبد صخره اي داش کسن يا مجموعه غارهاي داش کسن که در حدود 10 کيلومتري جنوب خاوري روستاي وير و ارتفاعات سلطانيه واقع شده، نيايشگاه آيين مهرپرستي درعهد ساسانيان بوده است. اين معبد با پلاني چليپايي همراه با محرابه مهرپرستان به سده هاي اول و دوم ميلادي تعلق دارد. نقش و نگارها و طرح هاي داخل اين غار در دوره هاي مختلف تاريخي و بيش تر توسط حاکمان وقت يا نزديکان آن ها صورت گرفته است. مسلم شده که قدمت نقوش موجود در غار به دوره ايلخانان مغول يعني قرن هشتم هجري قمري بازمي گردد. معبد داش کسن که از نظر نقشه و خطوط تزييني از باارزش ترين نمونه هاي معماري صخره اي در طول تاريخ معماري ايران به شمار مي آيد، در زمان خود بسيار مقدس بوده و نقوشي از هنر چيني و ايراني را بر تن خود دارد که اکنون بسيار مهم هستند. از ميان نقش هاي چيني اين معبد، نقش اژدهايي به طول 5 متر و عرض حدود 5/1 متر قابل ذکر است که از بزرگ ترين نقش هاي معبد به شمار مي آيد. طاقچه هاي زيبايي که در قسمت هاي باختري و خاوري معبد و در کنار نقش اژدها کنده شده اند، از ديگر آثار باارزش سنگ تراشي در اين غار هستند. نقش هاي اسليمي موجود در اين غار که بسيار هنرمندانه تراشيده شده اند، نمايانگر دخالت هنرمندان مسلمان در به وجود آوردن نقش هاي اين معبد است. 

بناي تاريخي چلبي اوغلي ابهر
بناي تاريخي و معروف چلبي اوغلي منسوب به سلطان چلبي است و به نظر مي رسد در قرن هشتم هجري قمري ساخته شده باشد. مجموعه بناهاي چلبي اوغلي در جنوب باختر منطقه سلطانيه و در مسيرعبوري سلطانيه به خدابنده قرار گرفته است. اين بنا مقبره سلطان چلبي است که مي توان آن را به دو بخش خانقاه و مقبره تقسيم كرد. ستون هاي رواق دور صحن خانقاه در ضلع باختري در حال مرمت و بازسازي هستند. براساس نظر پژوهشگران، ساختمان خانقاه که شامل صحن مرکزي است، زودتر از ساختمان مقبره ساخته شده است. کتيبه اي که در قسمت ايوان جنوبي حک شده، يکي از مدارک مهم در يافتن تاريخ واقعي خانقاه است. از متن باقيمانده اين كتيبه، چنين استنباط مي شود كه بناي خانقاه بين سال هاي 657 و 683 ساخته شده است. طرح معماري خانقاه با الهام از افکار و عقايد صوفيه ساخته شده و از ساخت هر يک از اين فضاها منظور خاصي وجود داشته است. در ضلع هاي باختري و باختري خانقاه، 9 حجره به طور قرينه و روبروي هم قرار گرفته اند. بناي چلبي اوغلي روبروي گنبد بزرگ سلطانيه و بقعه ملا حسن کاشي قرار گرفته و از کنار هر يک از اين سه بنا، دو بناي ديگر را به راحتي مي توان ديد. 

بناي تاريخي چلبي اوغلي ابهر
بناي تاريخي و معروف چلبي اوغلي منسوب به سلطان چلبي است و به نظر مي رسد در قرن هشتم هجري قمري ساخته شده باشد. مجموعه بناهاي چلبي اوغلي در جنوب باختر منطقه سلطانيه و در مسيرعبوري سلطانيه به خدابنده قرار گرفته است. اين بنا مقبره سلطان چلبي است که مي توان آن را به دو بخش خانقاه و مقبره تقسيم كرد. ستون هاي رواق دور صحن خانقاه در ضلع باختري در حال مرمت و بازسازي هستند. براساس نظر پژوهشگران، ساختمان خانقاه که شامل صحن مرکزي است، زودتر از ساختمان مقبره ساخته شده است. کتيبه اي که در قسمت ايوان جنوبي حک شده، يکي از مدارک مهم در يافتن تاريخ واقعي خانقاه است. از متن باقيمانده اين كتيبه، چنين استنباط مي شود كه بناي خانقاه بين سال هاي 657 و 683 ساخته شده است. طرح معماري خانقاه با الهام از افکار و عقايد صوفيه ساخته شده و از ساخت هر يک از اين فضاها منظور خاصي وجود داشته است. در ضلع هاي باختري و باختري خانقاه، 9 حجره به طور قرينه و روبروي هم قرار گرفته اند. بناي چلبي اوغلي روبروي گنبد بزرگ سلطانيه و بقعه ملا حسن کاشي قرار گرفته و از کنار هر يک از اين سه بنا، دو بناي ديگر را به راحتي مي توان ديد. 

تپه صايين قلعه ابهر
تپه تاريخي صايين قلعه، به هزاره اول پيش از ميلاد تعلق دارد با وسعت 40×60 و ارتفاع 4 متر، در داخل محوطه امام ‌زاده يحيي (ع) قرار گرفته است. گمانه هاي موجود حاكي از اين است که وسعت اين تپه تاريخي بيش تر از تپه امروزي بوده است. قبرهاي موجود در محوطه از زيست انسان ها در اين تپه و در سه دوره مشخص در اين تپه حکايت دارد. آثار کشف شده از اين تپه بر استقرار انسان ها در هزاره اول قبل از ميلاد، قرن هشتم هجري قمري و آثار مربوط به دوره هاي جديد تر اسلامي گواهي مي دهند.

تپه تاريخي تپه قلعه ابهر
محوطه تاريخي تپه قلعه در روستاي قلعه در3 كيلومتري شمال باختري سلطانيه، در قسمت جنوب باختري چمن سلطانيه، به ابعاد 140×70 متر و به ارتفاع 15 متر قرار گرفته است. اين تپه از نظر آثار باستاني بسيار غني بوده و براساس مطالعات انجام شده روي سه لايه‌ از اين تپه، نتايج خوبي به دست آمده است. در لايه هاي زيرين قلعه تپه، سفال‌ هايي با نقش داغدار ديده شده كه به وفور در لايه‌هاي پايين و اطراف تپه پراكنده شده‌ و انتساب نخستين لايه تمدني آن را به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد تاييد مى كنند. فراواني ظروف معروف سلطان آبادي و سفال‌هاي مشخصه سلطانيه با لعاب فيروزه‌اي و نقش مشكى در لايه دوم، تعلق آن را به دوران ايلخاني قطعي كرده است. لايه سوم تپه قلعه نيز به بقاياي قصر معروف فتحعلي شاه قاجار تعلق دارد. پژوهشگران و باستانشناسان، تپه قلعه سلطانيه را بقاياي قصر سوگلي فتحعلي شاه قاجار مي دانند. 

تپه نور ابهر
تپه تاريخي نور كه قدمت آن به هزاره اول و دوم قبل از ميلاد مي رسد، در قسمت جنوبي چمن سلطانيه به ابعاد 150×150 و به ارتفاع 17 متر قرار گرفته است. اين تپه در انتهاي محله دارالشفاء واقع شده و در حفاري‌هاي انجام گرفته، دو دوره ساختماني مشخص، را نشان مي دهد. يكي از اين دوران اواخر هزاره اول و اوايل هزاره دوم پيش از ميلاد و ديگري دوره ايلخاني است. پلان و عناصر معماري به دست آمده از لايه هاي بالايي تراين تپه، انتساب آن را به دوره ايلخاني محرز مي كند. لايه نخستين اين محوطه تاريخي با توجه به پراكندگي سفال‌هاي خاكستري تيره و مطالعه يك قبرستان پيش از تاريخ كه در يک كيلومتري آن واقع شده است، تمدن ساكنان اين تپه را در رديف تمدن‌هاي اواخر هزاره اول و اوايل هزاره دوم قبل از ميلاد قرار مى‌دهد. 

تپه يونجه‌زار ابهر
محوطه تاريخي تپه يونجه زار به هزاره دوم پيش از ميلاد نسبت داده مي شود. اين تپه در نزديكي روستاي دهجلال و به فاصله 7 كيلومتري جنوب سلطانيه در سمت چپ جاده سلطانيه - خدابنده قرار گرفته است.