نگاهي کوتاه به شهرستان ابهر

ابهر يکي از مهم ترين و ارزشمند ترين موردهاي جهانگردي و توريستي استان زنجان به شمار مي آيد که براي توسعه و گسترش صنعت گردشگري از توانايي هاي قابل توجهي برخوردار است. مهم ترين و تاريخي ترين اثر شهرستان ابهر، گنبد عظيم و مشهور سلطانيه است که به تنهايي قابليت برابري با ساير بناهاي استان را دارا است. ابهر يکي از شهرستان هاي خاوري استان زنجان و دومين شهرستان با اهميت بعد از زنجان است که داراي کوه ها و رودخانه هاي متعددي بوده و از جاذبه هاي طبيعي زيادي برخوردار است. تقريباً در تمام نقاط ابهر آثار زيبا و مکان هاي ديدني با ارزشي يافت مي شوند ولي بيش تر آثار تاريخي اين شهرستان در قسمت هاي شمالي منطقه واقع شده اند. معبد تاريخي داش كسن در كنار شهر تاريخي و با ارزش سلطانيه، آرامگاه چلبي اوغلي، آرامگاه ملاحسن كاشي و گنبد آجري سلطانيه در مجموع محور فرهنگي - تاريخي سلطانيه را تشكيل مي دهند. اين بناها در دشت مسطح و زيباي سلطانيه جلوه اي خاص داشته و همواره مورد بازديد دوست داران تاريخ و فرهنگ ايران زمين قرار مي گيرند. ابهر از نخستين زيستگاه هاي انساني ايران است كه از قدمت و پيشينه طولاني برخوردار مي باشد. يافته هاي باستان شناسي از تپه هاي باستاني منطقه بر وجود حيات در هزاره هاي قبل از ميلاد در اين منطقه مهر تاييد مي زنند. اين شهرستان مشاهير و بزرگان زيادي را پرورش داده و ديرينگي تاريخي اين منطقه سبب وجود جاذبه هاي تاريخي متعدد در آن شده است. دوخت گيوه، تهيه كلاه هاي نمدي و كفش هاي چرمي زنانه و مردانه از ديگر صنايع دستي اين ناحيه به شمار مي آيد. رويه گيوه، بيش تر توسط بانوان و دختران و از نخ مخصوصي بافته مي شود. سپس کفاش رويه ها را خريداري و با لاستيک و چرم به شکل گيوه قابل مصرف درمي آورد. صنايع دستي شهرستان ابهر از جمله صادرات اين منطقه هستند. 

مکان هاي ديدني و تاريخي
ابهر يکي از مهم ترين و ارزشمند ترين موردهاي جهانگردي و توريستي استان زنجان به شمار مي آيد که براي توسعه و گسترش صنعت گردشگري از توانايي هاي قابل توجهي برخوردار است. مهم ترين و تاريخي ترين اثر شهرستان ابهر، گنبد عظيم و مشهور سلطانيه است که به تنهايي قابليت برابري با ساير بناهاي استان را دارا مي باشد. تقريباً در تمام نقاط ابهر آثار زيبا و مکان هاي ديدني با ارزشي يافت مي شوند ولي بيش تر آثار تاريخي اين شهرستان در قسمت هاي شمالي منطقه واقع شده اند. معبد تاريخي داش كسن در كنار شهر تاريخي و با ارزش سلطانيه، آرامگاه چلبي اوغلي، آرامگاه ملاحسن كاشي و گنبد آجري سلطانيه در مجموع محور فرهنگي - تاريخي سلطانيه را تشكيل مي دهند. اين بناها در دشت مسطح و زيباي سلطانيه جلوه اي خاص داشته و همواره مورد بازديد دوست داران تاريخ و فرهنگ ايران زمين قرار مي گيرند. روستاهاي تاريخي و ييلاقي اطراف شهرستان ابهر که نمايانگر جلوه هاي زيباي طبيعي و غلبه انسان بر طبيعت هستند، بقعه زيباي امام زاده ها که از اعتقادات خاص مردم و معماري روزگار خود حکايت دارند، معماري باارزش مساجد، تپه هاي متعدد تاريخي و مهم تر از همه گنبد زيبا و مشهور سلطانيه كه نقطه اوج آثار ديدني منطقه به شمار مي رود، همگي در مجموع نويد يک گردش طولاني و جذاب در طبيعت و تاريخ منطقه را به بازديد کنندگان مي دهند. وجود آثار تاريخي با شهرت جهاني و همچنين طبيعت زيبا همراه با غارهاي مشهور، سبب شده که شهرستان ابهر همواره از بازديدکنندگان متعدد داخلي و خارجي برخوردار باشد. با وجود اين که با ارزش ترين بناهاي تاريخي استان زنجان در محدوده شهرستان ابهر واقع شده اند ولي امکانات اقامتي و توريست پذيري منطقه ابهر شايسته و پاسخگوي مسافران اين خطه از استان زنجان نيست. به نظر مي رسد که با اندکي توجه در زمينه تبليغات اصولي و همچنين سرمايه گذاري در ساخت مراکز شايسته اقامت ميهمانان داخلي و خارجي و رواج و گسترش فرهنگ صحيح توريسم پذيري در ميان مردم منطقه، رونق تاريخي اين منطقه به آن باز گردانده شود و اين ناحيه به يکي از جذاب ترين مناطق توريستي استان تبديل گردد. روستاي وير و روستاي صخره اي قروه از جمله جاذبه هاي طبيعي شناسايي شده در شهرستان ابهر هستند که از ارزش هاي تاريخي بالايي بهره مند مي باشند. اين روستاها از يک سو با درهم آميختن طبيعت و تاريخ، خصوصيات اين خطه را به روشني به نمايش مي گذارند و از سوي ديگر نمايانگر غلبه انسان بر محيط هاي سخت طبيعي هستند. علاوه بر اين، شيوه هاي معيشت و زندگي در بسياري از روستاهاي ايران منحصر به فرد بوده و به عنوان بخشي از نمايه هاي تمدن ديرپاي ايراني به شمار مي آيند که در صورت معرفي بهتر از عوامل جذب طبيعت دوستان خواهد بود. 

کشاورزي و دام داري 
کشاورزي و دامداري اساس اقتصاد منطقه ابهر را تشکيل مي دهند. كشاورزي اين منطقه به علت جريان رودخانه ابهررود و ايجاد سرزمين هاي آبرفتي و حاصلخيز وسيع در اطراف اين شهرستان و همچنين تامين آب مورد نياز كشاورزي توسط آب هاي سطحي و زيرزميني، رودها، چشمه ها، چاه هاي ژرف و كاريزهاي متعدد رونق يافته است. محصولاتي چون گندم، جو، ‌بنشن، انگور، زردآلو، سيب، بادام و گردو در اين شهرستان به عمل آمده و مهم ترين محصولات كشاورزي اين شهرستان محسوب مي شوند. به جز رودخانه هاي متعدد منطقه كه آب كشاورزي مورد نياز اهالي را تامين مي کنند، قنات ها نيز در تامين آب کشاورزي و آب آشاميدني اهميت زيادي دارند. انگور، بادام، سيب و گردو مهم ترين محصولات باغي شهرستان ابهر هستند. از مجموع زمين هاي زير کشت انگور در استان زنجان، 44 درصد زيرکشت انگور آبي و ديم قرار دارند که از ميان شهرستان هاي استان، شهرستان ابهر اولين توليد كننده انگور آبي استان بوده و از نظر کشت اين محصول از اهميت زيادي برخوردار است. اين منطقه در زمينه توليد بادام، دومين شهرستان توليد کننده بادام بعد از شهرستان خدابنده است و حدود 50 هکتار از زمين هاي اين ناحيه زير کشت محصول بادام قرار دارند. در حدود 299 هكتار از زمين هاي باغي و کشاورزي ابهر زير کشت سيب و 87 هکتار از آن ها زير کشت گردو هستند. بازرگاني شهرستان ابهر را صادرات فرآورده هاي مختلف كشاورزي، ‌باغى، دامي و صنايع دستي تشکيل مي دهد. انواع اين فرآورده ها از مهم ترين صادرات اين شهرستان به شمار مي آيند. 
سيستم دام‌داري در شهرستان ابهر، به صورت سنتي و صنعتي انجام مي گيرد. بيش تر روستاييان منطقه داراي دامپروري هاي کوچکي هستند که معمولاً آن ها را به شيوه سنتي مديريت مي کنند ولي در سال هاي اخير دامپروري هاي بزرگ صنعتي توسط شرکت هاي تعاوني در منطقه ساخته شده که عملکرد خوبي داشته اند. پرورش انواع طيور نيز در اين منطقه مورد توجه واقع شده و در منطقه سبز دشت، واحد هاي مرغ داري گوشتي به صورت صنعتي داير شده است. قدمت کشاورزي و دامداري در منطقه ابهر سبب شده است که مواد اوليه و خام براي انواع صنايع دستي در اين منطقه وجود داشته باشد و صنايع دستي يکي از مشاغل مهم مردم ناحيه محسوب شود. انواع صنايع دستي از قبيل قالي بافي، جاجيم بافي، كلاه بافي، كفش دوزى و گيوه دوزى بيش تر توسط زنان و دختران ناحيه بافته مي شود. قالى هاي منطقه كه از مواد و رنگ مرغوب تهيه مي شوند از نوع اعلاء بوده و بيش تر در روستاهاي اطراف ابهر و در كارگاه هاي خانگي، توسط زنان و دختران بافته مي شوند و قابليت صادرات به کشورهاي اروپايي را دارند. جاجيم بافي نيز از ديگر هنرهاي دستي شهرستان ابهر است كه بيش تر در روستاها رواج داشته ولي امروزه از رونق کم تري در ناحيه برخوردار است.

وجه تسميه و پيشينه تاريخي
نام ابهر از واژه پهلوي «اوهر» به معناي محل بستن آب ها، گرفته شده است. «او» در واژه اوهر به معناي آب (نماد زندگي در آيين زرتشت) و «هر» به معني دشواري كار و محدود كردن است. در كتاب حدود العالم، واژه ابهر به معناي آبادي که آب فراواني براي ايجاد آسياب دارد، آورده شده است. براساس بررسي هاي انجام شده، نخستين جايگاه سكونتگاهي ابهر، در تپه قلعه در کناره ابهر رود بوده که اين منطقه را مي توان از جمله نخستين زيستگاه هاي انساني استان زنجان به شمار آورد كه قدمت آن به هزاره هاي پيش از ميلاد مي رسد. کشفيات موجود ثابت كرده است که قدمت «قلعه تپه» يا «تل دارا» به دوره کيانيان مي رسد، همچنين ثابت شده که کاخ داراب شاه (پادشاه کياني) در اين منطقه قرار داشته و احتمالاً در آن دوران، از اين قلعه به عنوان پادگان سربازان استفاده مي شده است. منطقه ابهر از نخستين زيستگاه هاي انساني ايران است كه از قدمت و پيشينه طولاني برخوردار بوده است. نشانه هاي موجود در تپه هاي باستاني منطقه، بر وجود حيات درهزاره اول پيش از ميلاد در اين منطقه گواهي مي دهند. به استناد شواهد تاريخي موجود، در سال 821 پيش از ميلاد، قبايل مختلف مادها تحت رهبري فرمانده خود "هاناسيروکا" در محلي به نام " بيت سگبات" واقع در دره ابهر چاي در قسمت جنوب باختري قزوين، جمع شدند و در اين محل ميان آن ها و آشوري ها نبردي درگرفت. در حدود قرن هفتم پيش از ميلاد و پس از آن نواحي تحت تسلط آشور، به محدوده قزوين و خاور همدان تا قسمت علياي دره قزل اوزن مي رسيد و در دوره ساسانيان ناحيه هاي واقع بين دو رودخانه ابهر رود و خررود (که هم اکنون نقاطي چون تاکستان، فارسجين و نرگه در خاور ابهر را شامل مي شود) بسيار آباد و ازموقعيت ممتازي برخوردار بوده است. 
در دوره ساسانيان منطقه ابهررود تحت تسلط يکي از هفت خاندان مهم حکومت گر ايران بنام خاندان مهران قرار داشته و از رونق خوبي برخوردار بوده است. در دوره اسلام نيز به علت هم مرز بودن با ديلم و تمايل سرداران عرب به تسلط بر ديلم اهميت خاصي داشته است. پايتخت شدن سلطانيه در زمان ايلخانان سبب رونق منطقه اي ابهر شد اما در زمان تيمور اين شهر به کلي ويران گرديد. پس از آن در دوره صفويه و در زماني که قزوين پايتخت کشور بود، اين منطقه نيز از اهميت ارتباطي زيادي برخوردار شد. در دوران قاجار نيز به دليل ارتباط ايران با روسيه و گذشتن مسير ارتباطي تهران - روسيه از راه ابهر و زنجان، اين منطقه اهميت ارتباطي داشته است. آثار موجود در تپه هاي باستاني موجود در منطقه ابهر بر تاريخ طولاني تر منطقه گواهي مي دهند ولي به علت کمبود اطلاعات و انجام نشدن حفاري هاي علمي در آن ها، گمان هاي تاريخي، مورد ترديد است. گفته مي شود در سال 1330 هجري قمري جهانشاه خان افشار، يكي از مالكين مقتدر و رييس ايل افشار خمسه، در قلعه تپه كاوش كرده و اشياي با ارزشي را که مي توانست بر ديرينگي تاريخ اين منطقه گواهي دهد، از زير خاک بيرون آورده و با خود برده است. از آن جا که در اين كاوش هيچ گونه اصول حفاري و باستان شناسي رعايت نشده، اين منطقه به كلي زير و رو شده و ادامه کار براي کارشناسان دشوار شده است. 

مشخصات جغرافيايي
شهرستان ابهر يكي از هفت شهرستان استان زنجان است كه در خاور استان و در 48 درجه و 35 دقيقه تا 49 درجه و 25 دقيقه درازاي باختري و 35 درجه و50 دقيقه تا 36 درجه و 45 دقيقه پهناي شمالي خط استوا قرار گرفته و مساحت آن بيش از 3362 كيلومتر مربع است. اين شهرستان در قسمت باختري استان زنجان واقع شده و مركز آن شهر ابهر است كه در 49 درجه و 13 دقيقه درازاي خاوري و 36 درجه و 8 دقيقه پهناي شمالي و در ارتفاع 1540 متري از سطح دريا واقع شده است. شهرستان ابهر از شمال به شهرستان طارم و قزوين، از شمال باختري به شهرستان زنجان، از باختر به شهرستان ايجرود، از جنوب باختري به شهرستان خدابنده، از جنوب به شهرستان بويين زهرا، از جنوب خاوري به شهرستان تاکستان، از خاور به شهرستان خرم دره و از شمال خاوري به شهرستان قزوين محدود مي شود. براساس سرشماري سراسري سال 1375، اين شهرستان 148،424 نفر جمعيت داشته که از اين تعداد 55،266 نفر در مركز شهرستان زندگي مي كردند. بر اساس آخرين تقسيمات کشوري سال 1381 شهرستان ابهر، از دو بخش مرکزي و سلطانيه، هشت دهستان به نام هاي ابهررود، حومه، درهجين، دولت آباد، صايين قلعه، سلطانيه، سنبل آباد و گوزلدره و چهارشهر به نام هاي ابهر، صايين قلعه، هيدج و سلطانيه تشكيل شده است.

ابهر رود

مهم ترين رودخانه جاري در سرتاسر شهرستان ابهر و شريان حياتي اين منطقه است. اين رود شاخه ‌اي از رودخانه شور فشاپويه بوده و در شهرستان‌هاي ابهر، تاكستان، قزوين، كرج، تهران و قم جريان دارد و از دو شاخه فصلي و دايمي تشکيل شده است. سرچشمه شاخه فصلي آن از كوه سرآهند در حوالي گردنه الله اكبر سلطانيه است. شاخه دايمي آن به نام كينه ورس نيز از كوه هاي رستم، سالارداغي و سندان سرچشمه مي گيرد. اين شاخه از شعبات متعددي تشكيل شده و با جهت شمال باختري به جنوب خاوري در نزديكي ابهر به شاخه فصلي مي پيوندد و با نام ابهررود جريان مي يابد. اين رودخانه در مسير خود آب هاي ابهر، خرم دره، چالچوق و سيلاب هاي شناط و جندق را پذيرا شده و پس از مشروب ساختن مزارع روستاها و شهرهاي مسير خود در صايين قلعه، هيدج، خرم دره، ابهر، تاكستان، دو دانگه و قزوين به رودخانه شور و در آخر به درياچه نمک قم مي ريزد. مقدار آبي كه در رودخانه ابهر رود جريان دارد، در ايستگاه هيدرومتريک روستاي قروه 316 ميليون متر مكعب در سال اندازه گيري شده است. اين رودخانه در شهرستان ابهر و در پايين ترين سطح شهر قرار دارد. در بعضي از قسمت هاي مسير آن، آب از زير زمين بالا آمده و به آب رودخانه افزوده مي گردد به همين خاطر اين رودخانه نوعي زاينده رود به شمار مي آيد. اهالي در نقاط مختلف شهر، با بستن بندهايي آب را از مسير خود منحرف كرده و به سمت مزارع شهرها و روستاها روانه مي كنند، ولي آب رودخانه تا رسيدن به بند پاييني دوباره افزايش پيدا كرده و پرآب مي گردد. در اطراف اين رودخانه و ديگر رودخانه هاي منطقه، درختان تبريزي، بيد، نارون و سپيدار توسط اهالي كاشته شده كه مصارف صنعتي و ساختماني دارند. اين درختان پس از رشد كافي قطع شده و براي مصارف صنعتي به تهران و ديگر شهرهاي مجاور حمل مي شوند. 
در دامنه بيش تر كوه هاي منطقه چشمه هايي وجود دارد كه در فصل هاي بهار، پاييز، زمستان و تابستان آب در آن ها جاري است و دره هاي سبز و خرمي را در مسير خود به وجود آورده اند و به واسطه آن ها، سراسر منطقه در فصل هاي مختلف به رنگ هاي گوناگون درمي آيند. زيباترين فصل آن ها در بهار است که حاشيه اين چشمه ها، سرسبز، پرگل و زيبا است. قنات هايي نيز توسط اهالي منطقه حفر شده كه از آن ها در آبياري باغ ها و مزارع استفاده مي شود. قنات هاي آخوند، خودآفرين، امام جمعه محمد بيک، خونين، آب قنات علي، گشنيز گلي، غازگلي، كاريز پاشا و... مشهورترين اين قنات ها هستند كه در آبياري مزارع و باغ ها نقش مهمي را ايفا مي کنند و در شهرها و روستاهاي پيرامون شهرستان ابهر پراکنده شده اند. 
 

مسجد جامع قروه

مسجد جامع قروه يکي از بناهاي با ارزش قرن پنجم هجري قمري و دوره سلجوقي مي باشد که در روستاي قروه در فاصله 18 کيلومتري خاور شهرستان ابهر قرار گرفته است. اين مسجد كه به مسجد جمعه نيز معروف است، قدمتي نزديک به هزار سال دارد و به شكل چهار تاق که گنبدي بر روي آن قرار گرفته، ساخته شده است. اين مسجد بازسازي شده و يک صحن گنبددار و دو شبستان در طرفين آن، مسجد کنوني را تشکيل مي دهند. تزيينات و نقش هاي مسجد که بيش تر طرح هاي گياهي هستند، از طرح هاي معماري دوره آل بويه (يعني سال 585 هجري قمري) مي باشند. در محراب مسجد، كتيبه اي زيبا به خط نسخ گچبري شده كه از ساخت اين مسجد در سال 413 هجري قمري حکايت دارد. كتيبه ديگري به خط ثلث بر حاشيه داخلي بنا نقش بسته که بسيار زيبا بوده و در آن تاريخ پايان كتيبه سال 585 هجري قمري ذکر شده است. تزيينات ياد شده همراه با ترنج هاي درهم بافته شده گچي و سطوح زيبا با طرح هاي آجرچيني، اين مسجد را به يکي از شاهکارهاي هنري قرون مياني اسلام تبديل كرده است. 

بقعه امام ‌زاده زيدالكبير ابهر

بقعه امام ‌زاده زيدالكبيربنايي آجري با سبك معماري كم نظير است که بر فراز آن گنبد كاشي كاري شده زيبايي از نوع گنبدهاي مخروطي شکل وجود دارد. بقعه امام زاده زيدالکبير- كه گفته مي شود ازنوادگان امام علي (ع) است – در انتهاي خيابان استاد مطهري ابهر واقع شده و سبک معماري آن از قرن نهم هجري قمري متاثر شده است. برج و گنبد آجري اين بقعه به شكل مخروط بوده و از پايه‌هاي آجري و بدنه مدور تشكيل شده است. اين بنا با زيبايي خاص با پلان مستطيل كه در زواياي جبهه جنوبي، دو نيم دايره آن را قطع كرده اند، طراحي و اجرا شده است. بناى بقعه ابتدا بر روي دو رديف سنگ سبز تراشيده و استوار شده و بقعه آن با آجر به طور ساده ساخته شده است. از تاريخي که روي در چوبي بقعه حک شده، چنين برمي ‌آيد كه اين بنا در سال 850 هجري قمري ساخته شده است. روبه‌روي ضريح امام زاده، يك حسينيه نوسازاحداث شده که به نام حسينيه حضرت رقيه (س) مشهور است و از ارزش هاي معماري و تاريخي برخوردار نيست. 
 

گنبد بزرگ سلطانيه

البته نظر پژوهشگران در صحت و سقم اين نظريه ها با يکديگر متفاوت است و آراء و نظريه هاي مختلفي در اين باره ارائه شده است، ولي آن چه مهم است اين که سلطان محمد خدابنده با هر انگيزه اي که داشته است، بزرگ ترين گنبد آجري جهان آن روز را ساخته و آن را به شکل باشکوه و بي نظيري تزيين كرده است. گنبد سلطانيه از نظر حجم و فرم معماري داراي اهميت بسياري است و نقطه عطف تاريخ معماري ايران به شمار مي آيد. معماري گنبد در فرم كلي رابطه بسيار گسترده اي با معماري گذشته ايران دارد و احتمال مي رود كه نخستين بنايي باشد كه تحول معماري دوران سلجوقي به ايلخاني را به روشني به نمايش مي گذارد. عده اي از پژوهشگران معتقدند که فرم و شکل معماري گنبد سلطانيه، تقليدي از چادرهاي شاهانه و عشايري است كه البته اين مسئله تا حدودي نيز ثابت شده است. بناي با شكوه و عظيم سلطانيه، داراي سه طبقه کاملاً مشخص است و عظمت خود را بيش تر در كم وزني ظاهري مجسم مي سازد. بر اساس محاسبات انجام شده سنگيني بنا در حدود 200 تن تخمين زده شده و جالب ترين ويژگي بنا، اين است که سنگيني آن از طريق ستون هاي هشت گانه به پي هايي که تنها 50 سانتي متر از پيرامون جرزهاي باربر بزرگ تر هستند، منتقل مي شوند. طبقه اول گنبد سلطانيه همکف بوده و ايوان هاي هشت گانه را در خود جاي داده است، طبقه دوم شامل دهليزهاي ارتباطي و طبقه سوم نيز در بر گيرنده پا طاق گنبد و پايه هاي هشت ضلعي مناره ها است. به طور کلي فضاهاي اين بنا شامل گنبدخانه، تربت خانه، سردابه، مناره و گنبد است که طرح معماري همه اين فضاها بسيار پيچيده است. تزيينات موجود در گنبد سلطانيه شامل تزيينات آجري، گچبري، کتيبه ها، کاشي کاري، رنگ و نقاشي سنگي و چوبي است كه اين تزيينات به نوعي نمايانگر کمال معماري ايران هستند. براساس يافته هاي باستان شناسي، گنبد سلطانيه در روزهاي نخست ساخت خود، داراي 4 ورودي بزرگ و 4 ورودي كوچک بوده است. به نظر مي رسد كه ورودي هاي بزرگ مورد استفاده مردان و ورودي هاي کوچک که به ايوان هاي کم وسعت طبقه اول منتهي مي شده، مورد استفاده زنان بوده است. در زمان سلطان محمد خدابنده ورودي جنوبي گنبد، به لحاظ ساخت تربت خانه (نمازخانه) به عنوان ورودي اين بناي الحاقي مورد استفاده قرار مي گيرد در نتيجه پس از اتمام تربت خانه، بنا داراي 3 درب بزرگ و 4 درب كوچک مي شود. تزيينات درب بناي گنبد سلطانيه در دو مرحله تزيينات کاشيکاري و تزيينات گچبري صورت گرفته است. 
هشت مناره گنبد سلطانيه با فرم و ابعاد يكسان در زواياي اضلاع هشت ضلعي طبقه سوم کار گذاشته شده اند. اين گنبد دو جداره بوده و از دو قشر موازي و مجزا که فقط با پشت بندهاي آجري بين خود به هم مربوط هستند و فرم واحدي را شامل مي شوند، تشکيل شده است. به همين لحاظ بي نظيرترين و بلندترين گنبد آجري ايران و جهان است. تعدد ايوان هاي کوچک و بزرگ در طبقات و ارتباط گنبدخانه، تربت خانه و سرداب با هم و هماهنگ با قوس ها و طاق ها، همچنين تزييناتي نظير، ترنج هاي بزرگ شبکه اي، گل هاي ياقوتي، کاشيکاري منقوش و کتيبه هايي به خط کوفي و نسبت هاي هماهنگ، رنگ هاي درخشان و روغني که در تعادل کامل هستند، به بناي گنبد ظاهري يگانه بخشيده و در ساختار کلي شاهکار بي نظيري را خلق كرده است که سال هاي طولاني دوست داران فرهنگ و تاريخ معماري ايران را براي تماشا به سوي خود جذب نموده است. 

من چهار سال در دانشگاه ازدا واحد ابهر دانشچو بودیم ابهر یکی از شهرهای زیبا و دارای مردم مهمان نوازی هست

کوه ها، غارها، دشت ها، جلگه ها شهرستان ابهر
کوه هاي اطراف شهرستان ابهر، روند باختري به خاوري داشته و به صورت موازي با هم در شمال و جنوب شهرستان ابهر قرار گرفته اند. مهم ترين رشته كوه هاي شهرستان ابهر را رشته کوه هاي البرز با جهت خاوري - باختري و کوه هاي گروملاداغي با جهت شمال باختري - جنوب خاوري تشکيل مي دهند. سنگ هاي رشته كوه هاي جنوبي ابهر - که ملاداغي ناميده مي شوند - شامل سنگ هاي شيل و آهک هاي كرتاسه و متعلق به دوران اول و دوم زمين شناسي هستند. اين سنگ ها حدود 300 ميليون سال قدمت دارند. فلات مرتفع ابهر - زنجان، شهرستان طارم را از رشته كوه هاي طويل و باريک سلطانيه، جدا مي كند.

مسجد علامه ابهر
مسجد علامه در کنار بناي گنبد سلطانيه واقع شده است و تاريخ ساخت آن به دوره ايلخانان و تجديد بناي آن به دوره قاجاريه بازمي گردد. اين مسجد فاقد گنبد بوده 4 ستون داخل آن به طاق گنبدي شکلي متصل مي شوند. امامت اين مسجد را علامه حلي يکي از دانشمندان معروف زمان ايلخانان برعهده داشته است. 
مسجد جامع ابهر,br> مسجد جامع ابهر در وسط شهر ابهر واقع شده و قدمت آن به سال 554 هجري قمري مي رسد. اين مسجد داراي دو قسمت باختري و خاوري و دو درب ورودي است. معماري اين مسجد که مربوط به قرن ششم هجري قمري است با افزودن قسمت هاي جديد تا حدودي لطمه ديده است. مسجد نورالنبي در وسط شهر ابهر قرار گرفته است و گفته مي شود که در قرن يازدهم هجري قمري ساخته شده است.

آرامگاه پيرسقا ابهر
پير سقا يكي از قطب‌هاي صوفيه و در زمره عرفا بوده است و احتمال مي رود که كلمه پير يكي از عناوين صوفيه باشد. بناي تاريخي آرامگاه پير سقا در روستاي پير سقا و به قولي پير زاغه در 30 كيلومتري سمت باختري شهر ابهر قرار گرفته است. فرم بنا و نحوه ساخت آن حكايت از ساخت اين بنا در دوره صفويه دارد. بناي آرامگاه پير سقا ابتدا مشرف به يک واحد هشتي است كه 90/2 مترعرض و 87/1 متر عمق دارد. پلان آرامگاه از نماي خارجي هشت ضلعي است كه چهار ضلع مقابل هم داراي 90/2 متر عرض و چهار ضلع ديگر به شكل قوسي اجرا شده است. پلان قسمت داخلي به شكل چليپا بوده و سقف بازوي چليپا با قوس‌هاي جناغي پوشانده شده و بر هسته مركزي گنبد زيبايي استوار شده است. اين گنبد از نوع تک پوششي بوده و عناصر اجرايي آن از آجر است. در زير اين گنبد مقبره اي است كه توسط يك ضريح فلزي محافظت مي ‌گردد.

مقبره شيخ براق ابهر
شيخ براق بابا از بزرگان مسلک مولويه و خاصان دربار سلطان محمد خدابنده (الجايتو) بوده است. مقبره شيخ براق در جنوب باختري محوطه تاريخي سلطانيه قرار گرفته و در گويش مردم اين منطقه کچه بورک (کلاه نمدي) ناميده مي شود. قدمت اين مقبره به دوره ايلخانان مغول مي رسد و بناي آن از نوع مقابر برجي هشت ضلعي است که در بخشي از آن خانقاه نيز به چشم مي خورد.

بقعه پير احمد زهرنوش ابهر
در قسمت جنوبي ابهر و در انتهاي خيابان 17 شهريور يک بناي آجري و قديمي به چشم مي خورد که از آثار تاريخي و ارزشمند منطقه است. ساخت اين بنا به قرن هاي ششم تا هشتم هجري قمري نسبت داده مي شود. درخصوص آن که اين بناي آجري آرامگاه چه کسي و متعلق به چه دوراني است، نظريه هاي گوناگوني وجود دارد ولي از ميان تمام اين نظريه ها تعلق اين بقعه به پير احمد زهرنوش به واقعيت نزديک تر است. مولانا قطب الدين احمد ابهري (500 - 577 هجري قمري) سرسلسله صوفيان، محدث صاحب کمال و معروف به پيراحمد زهرنوش، مريدان خود را در اين محل ارشاد مي كرده است. آرامگاه اصلي با پلان چهارطاقي ساخته شده که با ايجاد شکست در جرز به بناهاي بيست وجهي تبديل گرديده است. در ساخت اين بنا، از سازه هاي معماري سنتي و قديمي استفاده شده که هم اکنون از اين سازه ها تنها گنبد آجري آن برجاي مانده است. گنبد زيباي بنا به سبک پنج و هفت و همانند گنبدهاي دوره سلجوقي احداث شده كه با گنبد هاي مساجد جامع سجاس و قروه قابل مقايسه است. ساختمان بنا از آجر چهار گوش مربع شكل ساخته شده و گنبد كوتاه آن نيز آجري بوده و بر روي قاعده اي چند ضلعي قرار گرفته است. اين بنا در سال 1365 تعمير و با شماره 981 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است. از فضاي مجاور اين آرامگاه هم اکنون به عنوان اداره ميراث فرهنگي استفاده مي شود.