نگاهي کوتاه به شهرستان گنبد کاووس

اين شهرستان با مساحت 5071 كيلومتر مربع در بخش شرقي استان گلستان واقع شده و از طرف شمال به جمهوري تركمنستان ، از طرف غرب به شهرستان هاي علي اباد ، آق قلا و گرگان ، از طرف شرق به شهرستان هاي كلاله و مينودشت و از جنوب به شهرستان هاي ازاد شهر و راميان محدود است .ناهمواري هاي شهرستان گنبد كاووس از مناطق كوهستاني و جلگه اي تشكيل شده . حد فاصل بين گرگان رود و نوار مرزي تركمنستان كه در بخش داشلي برون قرار گرفته ، مناطق استپي وسيعي را بردارد . اين مناطق ، مهمترين مراتع قشلاقي اند . آب و هواي اين شهرستان در ارتفاعات آزادشهر و راميان ، معتدل و كوهستاني بوده و در شمال گرگان رود به سوي مرز تركمنستان به آب و هواي نيمه بياباني معتدل و نيمه خشك تبديل مي‌شود . ميزان بارندگي آن هم از جنوب به شمال . و از شرق به غرب كاهش مي‌يابد . 
جمعيت 294637 نفري شهرستان گنبد كاووس را تركمن ها ، مهاجران تركي آذري و اقوامي از خراسان ، سمنان و سيستان و بلوچستان و ... تشكيل مي دهند . پاية اقتصادي اين شهرستان كشاورزي بوده و از محصولات عمده آن ، گندم ، جو ، پنبه و دانه هاي روغني است . دامداري و صنايع وابسته به كشاورزي نيز در آن رواج دارند .
از صنايع دستي هم قالي ، قاليچه و قارچين شهرستان گنبد به ويژه فرش هاي سرخ رنگ و مرغوب تركمن كه مظهر پايداري اين قوم است ، داراي شهرتند . پرورش اسب هم در منطقه رايج بوده و اسب تركمن از معروفيت جهاني برخوردار است ؛ همچنين كارخانه هاي مانند ارد ، روغن ، پنبه پاك كني ، كنسرو ، كمپوت ، نپوئان ... در اين شهرستان فعالند . 
درباره نامگذاري اين شهر گنبد هم بايد گفت نام ان از قابوس بن وشمگير گرفته شده است . مقبرة قابوس هم اكنوهن در وسط شهر واقع است . قابوس يكي از حاكمان آل زيار بود كه مركز حكومتش را در گرگان قديم ، يعني همين گنبد فعلي قرار دارد . گرگان قديم بر اثر هجوم مغول و تيموريان از بين رفت و در ان شهر جديدي بنا شد كه در سال 1361 ه.ش گنبد كاووس نام گرفت . نقشة اصلي اين شهر را كارشناسان الماني در زمان پهلوي اول مطابق اصول شهرسازي طراحي كردند از همين رو خيابان هايش متقاطع بوده و فاقد معابر تنگ و قديمي است . 
از آثار قديمي شهرستان گنبد مقبرة قابوس بن وشمگير ، امام زاده يحيي بن زيد و خرابه هاي گرگان قديم است . از ديدني ها و جذابيت هاي گردشگري آن هم شش آبشار متوالي شيرآباد در حومة شهر خان ببين است . كه بزرگترين آن ها ارتفاعي به طول 20 متر دارد با حوضچه اي که عمق آن به 40 تا 80 متر مي رسد ؛ هم چنين غار طبيعي شيرآباد با دهانه اي به ارتفاع 9 متر و طول تقريبي 150 متر كه با وجود چشمة روان و آويزه هاي درون غاري ، بس شگفت انگيز مي‌نمايد . 
تالاب هاي بين المللي آلاگل ، آجي گل و آلما گل در بخش داشلي برون كه زيست گاه پرندگان مهاجر آبزي و كنار آبي است از ديگر جذابيت هاي طبيعي منطقه مي‌باشد .از ديگر ديدني ها شهرستان گنبد كاووس ، سوار كاري و مسابقات اسبدواني پاييزه و بهاره است ؛ مسابقاتي كه جهانگردان را هم به خود جذب مي‌كند و بازارچه مرزي گمرك مرزپل

طبيعت در شهرستان گنبد کاووس

رودخانه گنبد كاووس

مارسو يک رودخانه دايمي است به درازاي 33 كيلومتر که از چشمه سارهاي خاوري دهستان كوكلان در 52 كيلومتري خاور كلاله سرچشمه مي ‌گيرد که نخست رو به سوي باختر روان مي ‌شود و پس از طي 4 كيلومتر متوجه شمال مي شود و ضمن آميختن با خشک رود طويلي كه از دامنه خاوري كوه اسماعيل خان و خاور روستاي دشت شاه سرچشمه گرفته و رو به خاور سرازير شده است، وارد دره دهانه گرگان مي ‌شود. پس از مخلوط شدن با رود كوچک كوركلي نخست به سوي شمال باختري و سپس به طرف باختر جريان مي ‌يابد و دره شمالي كوه آلوباغ را به سوي باختر مي ‌پيمايد. در دو كيلومتري خاور روستاي تنگ راه با ريزابه كوچكي كه از دامنه شمالي كوه اسماعيل خان سرچشمه مي ‌گيرد و دره خاوري كوه كوسوان را به سوي شمال پيموده است، مخلوط مي ‌شود و در روستاي تنگ راه با رود آناسخيوگ يكي شده و رودخانه دهانه را تشكيل مي ‌دهند. ارتفاع سرچشمه اين رودخانه كه به آن دهانه گرگان نيز مي ‌گويند، 1090 متر و شيب متوسط آن 2/2 درصد است. حوزه اين رود درياي خزر و مسير کلي آن به باختري مي باشد.
رودخانه دهانه گنبد كاووس
رودخانه دهانه از مخلوط شدن رودهاي آناسخيوگ و مادرسوي روستاي تنگر در 54 كيلومتري شمال خاوري گنبد كاووس پديد آمده است. اين رودخانه دره ميان رشته قره كسمور در شمال و رشته كوسوان در جنوب را رو به سوي باختر طي كرده و پس از عبور از روستاي بش اولي به سوي جنوب باختري متوجه مي شود. در سر راه روستاي شفال تپه را مشروب ساخته و پس از عبور از روستاي آق قميش و مخلوط شدن با يک ريزابه كوچک كه از جنوب خاوري سرازير شده است، با كمي انحراف به طرف شمال باختري متوجه مي شود و پس از مخلوط شدن با يک ريزابه ديگر كه آن نيز از ارتفاعات جنوب خاوري سرچشمه مي گيرد به سوي باختر و بعد به طرف شمال جريان مي يابد. در اين مرحله روستاهاي قانجق، آجن و قره قوجا را سيراب مي كند و پس از درهم آميختن با يک ريزابه كوچک ديگر كه آن هم ارتفاعات جنوب خاوري سرازير شده ، به سوي شمال باختري به جريان خود ادامه مي دهد. در يک كيلومتري جنوب كلاله با ريزابه بزرگي كه از دامنه جنوبي رشته يشک يال سرچشمه گرفته، مخلوط شده و به سوي باختر جريان مي يابد. پس از طي حدود 7 كيلومتر، متوجه جنوب باختري مي شود. با يک قوس نسبتا كوچک راهي شمال شده و در جنوب خاوري روستاي امان خواجه به گرگان رود مي ريزد. 
رودخانه آق بند گنبد كاووس 
اين رودخانه از دامنه باختري كوه گلچه داغ در 50 كيلومتري شمال خاوري گنبد كاووس سرچشمه گرفته و رو به سوي باختر از دره نسبتا تنگ و پرشيب آق بند عبور مي كند و روستاي آق بند را در مسير خود مشروب مي سازد. در 6 كيلومتري باختر روستاي مزبور تغيير مسير داده و متوجه جنوب باختري مي شود. در اين مسير ضمن مخلوط شدن با چند خشک رود كوچک، در 5 كيلومتري خاور روستاي قره ماخر با خشک رود بزرگي كه از دامنه هاي باختري رشته كوه هاي مير داوود و آق ديرگک سرچشمه گرفته است، مخلوط شده و رو به سوي باختر رفته و از روستاي قره ماخر عبور مي كند. پس از طي يک قوس راست گرد نسبتا بزرگ، به درياچه نمک دانشمند، در 42 كيلومتري شمال باختري گنبد كاووس مي ريزد. 
رودخانه كرنكي گنبد كاووس
رودخانه كرنكي از دامنه شمالي كوه حاجي لر داغ در 30 كيلومتري جنوب خاوري گنبدكاووس سرچشمه گرفته و ضمن مخلوط شدن با يک ريزابه كوچک، دره خاوري كوه گورلي را به سوي شمال طي مي كند. در 6 كيلومتري جنوب باختري مينودشت با ريزابه اي كه از دره باختري سرازير شده است، درهم مي آميزد و از اين محل رو به خاور جريان مي يابد. پس از طي حدود 3 كيلومتر با ريزابه ديگري كه از ارتفاعات جنوب سرازير شده است مخلوط شده و طي يک قوس از روستاي خرم كرو عبور مي كند و رو به سوي شمال باختري از كنار شهر مينودشت مي گذرد. اين رودخانه در اطراف شهر مينودشت تغيير جهت داده و رو به سوي باختر وارد دشت گرگان مي شود و پس از سيراب کردن روستاهاي قويينلي و سارلي در باختر روستاي ارس خان به رود نوده مي ريزد. 
رودخانه قره ناوه گنبد كاووس
اين رودخانه از دامنه خاوري كوه شاهانه و دامنه باختري كوه آودار در 53 كيلومتري شمال خاوري كلاته و 83 كيلومتري شمال خاوري گنبد كاووس سرچشمه مي گيرد و رو به سوي باختر از دره شمالي كوه شاهانه عبور مي كند. در روستاي باختر با رودخانه اسماعيلک مخلوط شده و پس مشروب کردن روستاي كريم ايشان به سوي جنوب باختري و باختر جريان مي يابد. در روستاي چاتال با رودخانه چقليق مخلوط شده و رو به سوي جنوب باختري رفته و پس از مشروب کردن روستاي علي قپان و قپان در روستاي پشي با رودخانه شور دره درهم مي آميزد. سپس روستاي علي بيگ را مشروب کرده و در روستاي به نام سيت با رودخانه كركل دره مخلوط مي شود. در مسير خود و پس از سيراب کردن روستاي شيخ در جنوب باختري روستاي گوكچه به گرگان رود مي پيوندد. 
رودخانه راميان گنبد كاووس
اين رودخانه از به هم پيوستن رودهاي تپرم و قره چاي واقع در 6 كيلومتري جنوب باختري راميان در 31 كيلومتري جنوب باختري گنبد كاووس تشكيل مي شود و دره ميان كوه خاک در باختر و كوه ليرم در خاور را نخست به سوي شمال و بعد به سوي شمال خاوري مي پيمايد. در 3 كيلومتري جنوب راميان متوجه شمال مي شود و در جنوب راميان با خشک رود كوچكي كه از دامنه هاي شمالي كوه هاي ليرم و يورت گلي سرچشمه گرفته است، مخلوط مي شود. پس از مشروب نمودن راميان، دره باختري كوه امام قاسم را رو به سوي شمال طي کرده و وارد دشت گرگان مي شود. در اين منطقه و پس از قطع کردن راه اتومبيل رو گرگان - آزاد شهر (شاه پسند سابق) از خاور روستاي داوود ملا عبور کرده و در روستاي هوجي به رود حاجي كوچي مي ريزد. هر دو اين رودها از خاور بي بي شيروان به گرگان رود ملحق مي شوند. آبشار شيرآباد گنبد كاووس
اين آبشار در 7 كيلومتري جنوب شهر خان ببين شهرستان گنبد و در دامنه كوه هاي البرز و جنگل هاي پوشيده از درختان كهن و سر به فلک كشيده واقع شده است. در مسير اين آبشار، رودخانه ها و چشمه سارهاي زيبا و خنكي قرار دارد. آبشار شيرآباد به شکل پله اي بوده و مشتمل بر 12 آبشار كوچک و بزرگ است. بزرگ ترين آبشار آن 30 متر ارتفاع داشته و دو حوضچه با عمق 40 تا 80 متر در پاي ديواره آن به وجود آمده است. 
در شهرستان گنبد كاووس كوه هاي زيادي وجود دارند كه برخي از آن ها نيمه جنگلي است و براي گردشگري مورد استفاده داراي قابليت هاي زيادي است.

سد كركس گنبد كاووس
اين سد بر روي بستر يكي از شاخه‌هاي گرگان رود در 22 كيلومتري بالا دست گنبد قابوس بنا شده و اهالي منطقه آن را «امان‌كاله» نيز مي‌نامند. اين سد قديمي از نوع سدهاي مخزني و خاكي است و در يكي از تنگ‌ترين مقاطع عرضي رودخانه ساخته شده است. سد داراي هسته آجري و پوشش خاكي است. طول قسمت اصلي سد كه در مجاورت ساحل راست رودخانه قرار مي‌گيرد ، معادل 410 متر است كه فقط 300 متر آن اكنون پا برجاست و 110 متر بقيه در تمام ارتفاع خراب شده است. خاكريز كم ارتفاعي كه بر روي تپه‌هاي ساحل چپ، در طولي معادل 470 متر ساخته شده است، ‌نيمرخ طولي سد را تكميل مي‌كند. 
شكل مقطع عرضي سد در مرتفع‌ترين نقطه داراي مشخصات زير است:32 متر ارتفاع، 5 متر عرض در بالا ، 65 متر عرض در پايين ، 100 درصد شيب بالا دست ، 87 درصد شيب پايين دست .
مصالح مورد استفاده در سد خاك بوده ولي هسته مركزي آن با آجرهاي بزرگ و ملات آهكي ساخته شده است؛ البته معلوم نيست كه اين هسته آجري در تمام طول سد به كار رفته يا اين‌كه فقط در قسمت خراب شده كه احتمالاً مقر سرريز و آبريز سد بوده، در نظر گرفته شده است. حوزه آبگير سد حدود 290/2 كيلومتر مربع است . اين سد در حال حاضر مورد استفاده قرار نمي‌گيرد .

قلعه ها ، برجها و آتشکده ها در شهرستان گنبد کاووس

ميل گنبد قابوس (گنبد كاووس)

بناي آجري ميل گنبد قابوس از نقطه نظر عظمت معماري، ويژگي‌هاي هنري و تكنيكي در زمره بزرگ ترين مفاخر معماري قرن چهارم هجري قمري به شمار مي‌آيد. ساختمان اين ميل كه آرامگاه شمس المعالي قابوس بن وشمگير زياري است، در بالاي تپه‌اي در ميان پارك بزرگ شهر گنبد كاووس واقع شده است .
اين بنا از زيباترين و باشكوه‌رين بناهاي اوايل دوره اسلامي است كه با وجود استفاده بسيار كم از عناصر تزييني داراي ساختارهاي متناسب، موزون، مستحكم و زيباست كه نوعي احساس شكوه و زيبايي را به بيننده القا مي‌كند. ساختمان ميل در اصل متشكل از سه قسمت شالوده، ساقه و گنبد مخروطي است كه روي هم رفته 55 متر ارتفاع دارد. ساقه اين ميل بر روي پايه‌اي مدور قرار دارد و تنها نزديك به 2 متر آن بيرون از زمين است و بر اساس مطالعات به عمل آمده بخش بزرگي از آن در ول زمين فرو رفته است.
خود ساق با نماي دايره‌اي پرده‌دار ، بر روي اين شالوده قرار دارد و 37 متر ارتفاع دارد. در بدنه ساقه بنا 10 پره مثلثي شكل با فواصل معين و با تناسب و زيبايي كامل قرار گرفته است، به طوري كه علاوه بر ايجاد زيبايي ، از حجم ساده و بي قواره ساقه كاسته و نيز موجب استحكام بنا شده است.
تنها تزيين اين ساقه در بالاي در ورودي مشتمل بر دو رشته كتيبه كوفي آجري است كه يكي در ارتفاع 8 متري از سطح زمين و ديگري زير پا كار گنبد تعبيه شده است . عرض اين كتيبه 80 سانتي متر و هر دو مشتمل بر يك عبارت تاريخي است كه سال (397 هـ.ق. و 375 هـ.ش) را نشان مي‌دهد . اين كتيبه عاري از هر گونه پيرايه و تزئينات است و همچون خود گنبد تنها به استحكام و ماندگاري آن توجه شده است . خطوط و حروف كتيبه با آجر ساده قرمز رنگ كه روي آن سائيده شده بدون هيچ گونه روكشي در درون قاب‌هاي آجري جاي گرفته است. خطوط كوفي ساده اين كتيبه ، داراي برجستگي است و در عين حال ، نوعي تراش ظريف و زيبايي متناسبي دارد كه از هر جهت با شكل ساختمان آرامگاه تناسب دارد .
گذشته از سادگي كتيبه در هنگام نصب خطوط و قاب‌سازي آن اين نكته مراعات شده كه از هر جهت ماندگاري آن بر روي بدنه تضمين شود. براي اين منظور هر كدام از حروف آجري و آجرهاي قاب كتيبه ريشه‌هاي بلندي دارد كه درون ديوار گنيد فرو رفته است . به همين خاطر و به علت پختگي آجر قرمز و استحكام آن هنوز پس از هزار سال ،‌كتيبه تقريباً سالمي بر جاي مانده است . تكرار يك متن در دو جاي بنا نيز به ماندگاري محتواي كتيبه كمك بزرگي كرده است. بدنه بنا سراسر از آجر قرمز رنگ ساخته شده است. آجرهاي سخت اين بنا كه در نهايت پختگي و استحكام هستند، به علت تابش آفتاب در طول قرن‌ها به رنگ زرد طلايي در آمده‌اند كه خود بر زيبايي بنا افزوده است. شكل آجرهايي كه در بدنه بنا به كار رفته است معمولي و يكسان است ، به جز آجرهايي كه در بدنه گنبد مخروطي مورد استفاده واقع شده است . آجرها خوب پخته شده و خوب به ملاط چسبيده و سخت توپر و يكپارچه است.
گنبد مخروطي بنا به ارتفاع 18 متر و بر روي ساقه بنا شده است. اين گنبد بر خلاف بيش تر برج‌ها و گنبدهاي آرامگاهي يك پوش است و بدون هيچ واسطه‌اي بر روي بدنه برج قرار گرفته و شيب تند و سطح صاف و صيقلي آن به ماندگاري گنبد كمك فراوان كرده است . درون بناي گنبد قابوس ساده و تنها با اندود گچ پوشش يافته كه با گذشت زمان به سياهي گراييده است.
بر بالاي سر در ورودي بنا دو رشته مقرنس زيباي ساده كار شده كه جزو اولين نمونه مقرنس‌هاي هنر اسلامي ايران به شمار مي‌رود. هم‌چنان كه از متن كتيبه بر مي‌آيد اين بنا در سال 397 هـ.ق. توسط شمس المعالي قابوس بن وشمگير آل زيار جهت آرامگاه شخصي بنا شده است . نام‌برده كه در آن روزگار فرمانرواي گرگان بود، مردي دانشمند ـ هنرمند، سلحشور ـ دوست‌دار و مشوق علم و هنر بود . وي در سال 402 هـ.ق. يعني 5 سال بعد از ساخت گنبد قابوس وفات يافت . اين بنا در فهرست بناهاي تاريخي ايران به ثبت رسيده است .
ساير قلاع موجود در اين شهرستان عبارتند از:
قلعه بي بي شيروان گنبدكاووس 
قلعه عطا آخوند گنبدكاووس 
قلعه محمود گنبدكاووس 
قلعه نهركيزك گنبدكاووس 
قلعه نور گنبدكاووس 
قلعه سلطانعلي گنبدكاووس 
قلعه سارلي آخوند 
قلعه كافر گنبدكاووس
قلعه محمد تپه گنبدكاووس 
بقاياي قلعه مسنجيق گنبدكاووس 
قلعه جيغ يا قلا جيغ گنبدكاووس
ديوار دفاعي اسكندر گنبدكاووس
گبري قلعه گنبدكاووس