نگاهي كوتاه به شهرستان محلات

مشخصات جغرافيايي

محلات يكي از شهرستان هاي استان مركزي از شمال به شهرستان قم، از شمال باختري به شهرستان تفرش، از باختر به شهرستان هاي اراك و خمين، ‌از خاور به شهرستان دليجان، از جنوب به شهرستان گلپايگان و از جنوب خاوري به بخش ميمه اصفهان محدود مي‌شود. مركز شهرستان محلات از نظر جغرافيايي در 50 درجه و 27 دقيقه درازاي خاوري و 33 درجه و 54 دقيقه ي پهناي شمالي و ارتفاع 1750 متري از سطح دريا واقع شده است. شهرستان محلات داراي يك بخش مركزي است. آب و هواي اين منطقه معتدل و خشك بوده و قمرود مهم ترين رودخانه آن است. اين شهرستان از طريق جاده آسفالته به درازاي 27 كيلومتر در جنوب باختري شهر دليجان (جاده اصفهان – قم ) واقع گرديده است. از سمت جنوب باختري از طريق جاده آسفالته به مسافت 45 كيلومتر به خمين و 75 كيلومتر به گلپايگان مرتبط مي شود.

وجه تسميه و پيشينه تاريخي

محلات در روزگار هخامنشيان بخش كوچكي از ايالت ماد به شمار مي رفته است، اين منطقه در دوران اشكانيان جزئي از ايالت والي نشين ماد بزرگ محسوب مي شود، در زمان سلوكيان اين ناحيه، مخصوصا" قسمت شمالي آن يعني دهستان خورهه مورد توجه حكام يوناني بوده است وجود آثار باستاني باقي اثر باستان در استان مركزي است در روشن ساختن سابقه تاريخي اين منطقه نقش مهمي را ايفاء مي كند. در رمان ساسانيان نيز منطقه محلات، مخصوصا" دره رودخانه قهرود در جنوب اين شهر محل استقرار جمعيت بوده است آثار باقيمانده از يك آتشكده مربوط به اين دوره اين مطلب را به وضوح نشان مي دهد در دروان نخستين اسلامي اين شهرستان جزء منطقه اي به شمار مي رفت كه جبال خوانده مي شد از زمان سلاجقه بر اين سامان عراق عجم نام نهاده اند كه حوزه كنوني اين شهرستان بخش كوچكي از منطقه عراق عجم به شمار مي رفت و اين نام تا زمان قاجاريه و پهلوي نيز معروف بوده در تقسيمات كشوري روزگار مغول اين ناحيه جزئي از منطقه اي بود كه عراق عجم ناميده مي شد و در قرن هفتم عراق عجم را قمستان عراق مي خواندند در قرن چهارم هجري و در روزگار ديالمه ( 378ه.ق. ) بصورت رستاق ( بخش فعلي) شناخته و آن را به چند طوج تقسيم كرده اند در همين دوره منطقه مورد نظر ما رستاق انار خوانده مي شده است .

همچنين در قرن چهارم هجري روستاهاي ( عليا و سفلي ) وطالقان در دهستان خورهه از توابع رستاق انار محسوب مي شده اند . مراكز و كانون هاي درجه اول شهري در اطراف اين شهرستان عبارت بودند از ساوه تفرش ، وره ( آشتيان) ساروق و گلپايگان شهرها و كانون هاي مبادلاتي درجه دوم در عراق عجم عبارت بودند از : محلات ، خمين، كميجان، ميلاجرد، خنداب، خورهه، نيمور، نراق، دليجان، جاسب ، مامونيه .از زمان صفويه مبادلات تجاري شهرستان محلات عمدتا" با اصفهان بوده است و در اين دوره آلو، قالي، خوان و خوانچه و نقاشي از محلات به اصفهان حمل مي شده و در دو كاروان سرا مبادله مي شده است. همان طور كه در قسمتهاي پيشين اشاره شد در محدوده كنوني اين شهرستان دو روستاي خورهه و نيمور سابقه اي بسيار طولاني تر از شهر محلات دارند و درجاهاي مختلف از آنان به عنوان شهر ياد شده است در واقع در آثار تاريخي بسيار قديمي نامي با عنوان محلات وجود ندارد. بلكه همان طور كه گفته شد محلات به نامهايي چون انار باره انار و ساير البلوك، معروف بوده است روستاي نيمور ( هم اكنون شهر مي باشد ) نسبت به خورهه و شهر محلات تاريخ روشنتري دارد و در منابع مختلف تاريخي بدان اشاره شده است اين روستا در دو دهه گذشته به لطف قرار در مسير محلات خمين و وجود معادن سنگ بسيار زياد رشد چشمگيري داشته و در سال 85 تبديل به شهر شده در حاليكه روستاي خورهه كه قدمتي بيشتر داشته امروزه از نظر رشد جمعيتي در جا مي زند علت ايجاد و توسعه روستاي نيمور به احداث سدي در روزگار ساسانيان بر روي رودخانه قهرود و كندن كانالي بزرگ به طول هيجده كيلومتر براي تامين آب تيمور باز مي گردد بناي آتشكده نيمور تا قرن چهارم هجري سالم بوده است و نيمور از مراكز مهم مذهبي فلات ايران در روزگار باستان به شمار مي رفته است وجود بقاياي آتشكده ساساني آتشكده در سه كيلومتري جنوب آن و حصار دژي كهن بنام قلعه جمشيدي مويد اين گفتار است درباره اين قلعه در زمان حمله افغاغنه به اين منطقه داستان هايي نقل مي شود كه در اسنادتاريخي ذكر نشده است از جمله اين كه آزاد خان به نيمور حمله اي آورد و اهالي را در قلعه جمشيدي معاصره مي كند، اين معاصره مدتها ادامه يافته و هيچ كس قادر به نفوذ قلعه نبوده است و روستاي نيمور تا زمان ناصرالدين شاه از اباديهاي خالصه به شمار مي رفت، در زمان حكومت مسعود ميرزاضل السطان پسر دوم ناصرالدين شاه در اصفهان نيمور همراه با ششصد آبادي خالصه حوزه اصفهان به اجاره نامبرده واگذار شد، پس از آغاز فروش خالصه ها در اواخر سلطنت ناصرالدين شاه و روزگار مظفرالدين شاه نيمور به مالكيت دائمي ظل السلطان در آمد و از آن جا كه درتيمور مالك زمينها وظيفه داشته تا مسكن خانوارها را نيز تامين كند، بدين جهت مجموعه آبادي به مالك و يا مالكين تعلق داشته است و همچنين مدتي نيز محلات مركز فرقه اسماعليليه بوده است.

آتشكده محلات

اين آتشكده واقع است در هشت كيلومتري جنوب شرقي نيمه وركه بر سر راه قديمي و كاروان رو اين شهر به رباط ترك و از آنجا به اصفهان قرار دارد .بناي مذكور از آتشكده هاي بازمانده از دوره ساساني مي باشد.

اين بنا در پايه يك رشته كوه و در حاشيه جنوبي روستاي آتشكده ساخته شده است جهت سازه اي آتشكده از جنوب به شمال بوده به طوريكه مشرف به ابادي مذكور و دشت نيمه و راست كه از آن ميان رودلل بار مي گذارد بناي فوق از دو بخش ايوان و چهار تاقي تشكيل شده و از محدود آتشكده هايي است كه داراي ايوان رفيعي مي باشد آثار پي و بند دو اتاق در دو طرف ايوان به جاي مانده كه حكايت از وسعت اين مجموعه داشته است درهاي سه واحد فوق از طرف جنوب به يك راهرو باز مي شوند كه رابط بين چهار تاق و بخش ايوان مي باشد چهار تاقي بناي مذكور شامل ستونهاي ضخيم و پايه تاقها مي باشد سطح ستونها از بيرون صاف و به شكل دو ضلعي ولي از داخل به صورت دوجزوء مدور مي باشد روي چهار تاقي باقميانده نشان دهند آن است كه احتمالا" گنبد با آجر احداث گرديده است با توجه به آثار باقيمانده از دو اطاق و در اطراف بنا مي توان گفت نذورات و وسائل خدماتي آتشكده در آنها نگهداري مي شده است يكي از ويژگيهاي بارز اين بنا ضخامت ديوارها و نوع ساخت آن از سنگ لاشه است كه تپه و قلم نخورده اند تراش نخوردهاي و سپس بكار گيري از سنگهاي بزرگ و ضخيم بوده كه به عنوان پوشش سطح و صاف و در عين حال به زيباي يو استحكام بنا افزوده است آتشكده فوق بسيار متمايز از آتشكده هاي هم دوره خود مي باشد. مصالح بكار رفته در بناي آتشكده شامل: سنگ، گچ، خاك و آهك مي باشد.

صنايع و معادن

صنايع ماشيني اين شهرستان مشتمل بر كارخانه هاي سنگبري، كارخانه گچ و كارخانه توليد نمك ‌مي باشد. شهرستان محلات از لحاظ داشتن معادن سنگ هاي الوان ساختماني و به خصوص سنگ هاي تراورتن يكي از غني ترين شهرستان هاي ايران به شمار مي رود. معادن سنگ تراورتن فعال در اين شهرستان آتشكو، تخت مهدي، عباس آباد، حاجي آباد، دره نجاري، علي آباد، آبگرم بوده ‌و معدن خاك آبگرم واقع در شمال خاوري محلات كه بهره برداري از خاك آن جهت كاشي سازي نيلو در اصفهان مي باشد. معدن سرب واقع در سياه رود 9 كيلومتري باختر محلات نيز وجود دارد.

انواع گل هاي زينتي و گلداني، انواع سنگ ساختماني‌ به خصوص سنگ تراورتن، گندم، جو، تره بار، بنشن، مرغ گوشتي، انواع قالي و قاليچه هاي نخ فرنگ، ژاكت، گيوه و جوراب اقلام صادراتي محلات را تشکيل مي دهند و واردات اين شهرستان سنگ گچ خام و نمك مي باشد كه از شهرستان قم به محلات وارد شده و توسط كارخانه هاي گچبري و توليد نمك اين شهرستان آماده بهره برداري و صادر مي گردد. 

کشاورزي و دام داري

كشاورزي در اين شهرستان بيش‌تر به صورت آبي و نيمه مكانيزه يوده و جهت آبياري زمين هاي تحت كشت از چشمه سارها (به خصوص چشمه محلات)، كاريزها، چاه هاي نيمه ژرف، و رودخانه استفاده مي‌شود.طريقه آبياري به صورت نشتي و غرقابي است. ازعمده ترين فرآورده هاي كشاورزي و باغ‌داري محلات مي توان گندم، جو، انواع گل‌هاي زينتي و گلداني، تره بار، بنشن، كاهو، به و سيب درختي را نام برد. پس از كشاورزي دام داري و دام پروري از مشاغل مهم اهالي محسوب مي‌شود. انواع دام و فرآورده هاي دامي و لبني و طيور از جمله ديگر توليدات اين شهرستان به شمار مي‌آيند.