قلعه ها، برج ها و آتشکده هادرشهرستان استان قم

قيز قلعه سي جمكران
درسمت جنوب باختري جمکران قلعه بزرگي برروي يکي ازمرتفع ترين نقاط مجموعه کوه هاي اين منطقه قرار گرفته كه به قيز قلعه سي شهرت دارد و مابين شهر قم و روستاي جمکران قرار گرفته است. 
خصوصيات بارز قلعه هاي موجود در رشته کوه هاي البرز در اين قلعه مشخص است. نوع معماري، مصالح وتکه سفال هاي سطحي اطراف قلعه نشان گر تاريخ قرن 7 و8 است. ولي آثاري نيز وجود دارند که مي توانند به دوره هاي قديمي تر مربوط شوند. به عنوان نمونه يک بناي گنبدي شکل برروي تپه شمالي وجود دارد که يادآور معماري قبل ازاسلام است. باتوجه به شرايط وموقعيت خاص قلعه درمنطقه؛ مي توان تصور كرد که دوره حياط آن بسيار طولاني بوده است. بديهي است قلعه ياد شده در دوره تاريخي مورد استفاده بوده وشواهدي ازاستقرار دوره تاريخي قابل مطالعه است. 
اغلب دژهاي کوهستاني رشته البرز درنقاطي ساخته شده اند که تسلطي برجلگه ها که مراکز اصلي شهرنشيني است, نداشته اند واغلب رشته کوهي حدفاصل ميان دژنشينان وشهرنشينان بوده است. درمورد اين قلعه نيز مي توان تصور نمود که نزديک ترين منطقه مسکوني درجلگه هاي اطراف جمکران کنوني قرار داشته است. داخل باروي اصلي دژ اتاق هاي متعدد براي دژنشينان وبناهايي براي انبار ساخته شده که مانند ديگر قلعه هاي کوهستاني ايران وبرخلاف قلعه هاي جلگه اي شکل هندسي منظمي ندارد.آب بيش تر دژهاي کوهستاني ازآب باران و برف رابه آب انبارها هدايت مي کرده است. دراين جا نيز درمرتفع ترين نقطه قلعه حوضچه هاي ذخيره آب ديده مي شوند.
ازآن جا که اين قلعه داراي حيات متفاوتي است ازمصالح گوناگوني درساخت آن استفاده شده که مي توان آن را به دو دسته تقسيم بندي نمود. گروه اول ازسنگ وملاط گچ وآهک وگاهي ساروج استفاده شده و گروهي ديگر شامل ديوارهايي ازبلوک هاي خشت خام است که به نظر مي رسد درساخت وسازهاي سريع ازآن استفاده شده است.

قلعه زار بلاغ
قلعه زار بلاغ در جاده تهران – قم, گردنه علي آباد 500متري تقاطع اتوبان وجاده قديم 200 متري سمت چپ جاده قديم واقع شده است. براساس گونه شناسي سفال که نزديک به يک صد قطعه گردآوري شده و مقايسه با لايه دوم نوشيجان تپه ولايه دوم گودين تپه مي توان چنين نتيجه گرفت که بناي زاربلاغ متعلق به دوره مادها است وبر پايه شباهت هاي نزديک معماري زاربلاغ به معبد نوشيجان در برداشت هاي اوليه شايد بتوان اين اثر رانيز ازنوع بناهاي مذهبي به حساب آورد. بناي قلعه سنگي زاربلاغ با نقشه اي بيضي شکل مشتمل برسه قسمت است که بخش اصلي آن ساختماني دواشکوبه است بامصالح تخته سنگي وملاط گلي که طبقه پايين داراي دواتاق بزرگ وکوچک است که اتاق بزرگ باپلاني تقريبا" مربع ساخته شده است.

تپه قلعه خورآباد
قلعه خورآباد در18 کيلومتري جنوب خاوري قم و به فاصله سه کيلومتري باختر جاده اصلي قم به کاشان ازمقابل پاسگاه ايست بازرسي و در كنار روستايي به همين نام واقع شده است. باتوجه به شواهد معماري؛ اين قلعه مربوط به دوره تاريخي ( ساساني ) بوده که دردوره اسلامي نيز مورد استفاده قرار گرفته است. به خصوص که خورآباد در کنار جاده کاروان رو قديم قم - لنگرود و نزديک کاروان سراي پاسنگان و کمي دورتر به طرف کاشان و مرکز ايران قرار دارد. اين قلعه بر فراز صخره اي طبيعي قرار گرفته که کاملا" مشرف بر دشت و محيط اطراف خود است. در دور قلعه آثار سه برج که هنوز تقريبا" سرپا مانده اند ديده مي شوند. برج ها درشمال خاور و شمال باختر و در خاورقرار گرفته اند به طور کلي مصالح به کار رفته؛ شامل سنگ لاشه - خشت - گچ وساروج است هم چنين برروي سطح قلعه مقدار زيادي سفال هاي بدون لعاب دوره ساساني ومقدار کمي سفال دوره ساساني قابل رويت است.

قلعه گلي كاج‌ محمدآباد
قلعه گلي در50کيلومتري شمال خاور قم در حاشيه قمرود و در شمال کوه سفيد در نزديكي محمودآباد کاج قرار دارد. باتوجه به شواهدي که ازقلعه گلي به دست آمده؛ اين قلعه متعلق به دوره اشکاني است و در دوره هاي بعد ازساساني, دوره اسلامي, دوره سلجوقي وصفوي نيز استفاده مي شده است. دراطراف اين قلعه زمين هاي قابل کشت بسيار است ولي درسمت جنوب جنگل گز بافاصله اي نه چندان دور مشاهده مي شود و رودخانه مسيله درفاصله حدود يک تا يک ونيم کيلومتر در باختر اين محوطه است. 

ميل صفرعلي
بناي ميل صفرعلي در بخش مرکزي دهستان قمرود و منتهي اليه کوه هاي شمالي دره قمرود برفراز يکي ارتفاعات خاوري روبه روي کوه سپر رستم و باختر روستاي کاج واقع شده است. دراطراف اين ميل سفال هايي ازنوع سفالينه سلجوقي به آمده وبا توجه به نوع معماري وسنگ چيني ميل که شباهت زيادي به قلعه سنگي (کاروان سراي محمدآباد که مربوط به دوره سلجوقي است) دارد؛ قدمت اين بنا را مي توان مربوط به دوره سلجوقي دانست. ارتفاع ميل صفرعلي تا سطح دشت بين 60 تا80 متر است و نماي آن ازسنگ لاشه وملاط ساروج است. 

ميل سنگي بابك
بناي ميل بابک درخارج از شهر قم و بخش مرکزي دهستان قمرود برفراز بلندترين قله رشته کوه شمالي دره قمرود و در باختر روستاي کاج و باختر ميل صفرعلي قرار گرفته است. باتوجه به عبور جاده خراسان رضوي ازاين منطقه و قرار گرفتن کاروان سراها وميل هاي ديگر بر سرراه ( مربوط به دوران اسلامي به خصوص سلجوقي) مي توان قدمت ميل بابک را مربوط به دوران اسلامي دانست.

ميل سنگي ميم
ميل ميم درخارج و جنوب شهرقم, خاوركهك وشمال روستاي ميم واقع شده و به نظر مي رسد از بناهاي دوره سلجوقي باشد. اين ميل درست شبيه ميل صفر علي بوده و فقط به لحاظ قطري كوچك تر از آن است. شكل اين برج مخروطي بوده و از بناهاي قديمي استان به شمار مي رود. 

ميل سنگي علي‌آباد
ميل علي آباد درخارج شهرستان قم و درابتداي نواحي کوهستاني واقع شده است. ميل سنگي علي آباد متعلق به دوره سلجوقي بوده و به نظر مي رسد هم زمان با کاروان سراي سنگي علي آباد ساخته شده باشد. ميل علي آباد برروي تپه اي مشرف بر دشت که ارتفاع آن ازسطح دشت بين 70 تا75 متر است, واقع شده است. ميل علي آباد از لحاظ سوق الجيشي دربهترين نقطه واقع شده به طوري که در زمان حياط وآباداني راه هاي کاروان رو و در دوره سلجوقي اين ميل راهنماي کاروان هايي را که ازسمت کاشان به سمت قم و ازآن جا به سمت ري وبه عکس درحرکت بودند را برعهده داشته است.

ميل امام‌زاده عبدالله
ميل امام زاده عبدالله در خارج از شهر قم و درکنار جاده قديم قم - اصفهان و حدود 2کيلومتري به خط مستقيم جنوب روستاي چشمه علي روبه روي ارتفاعات منطقه واقع شده است. با توجه به سبک ساخت و مقايسه آن با ميل هاي سنگي استان قم؛ مانند ميل صفرعلي واقع در نزديکي روستاي کاج و ميل ميم واقع دربخش کهک به نظر مي رسد؛ اين ميل متعلق به دوره سلجوقي است. اين ميل شباهت زيادي به ميل ميم دارد و تفاوت آن باميل ميم درقطر آن است كه بيش تر از ميل امام زاده عبدالله است. 

ميل سنگي امام‌زاده جعفر
ميل سنگي امام زاده جعفر درخارج از شهر قم و در نواحي کوهستاني جنوب باختري واقع شده است. با توجه به سبک ساخت مصالح وشباهت آن باميل هاي سنگي استان قم مانند: ميل علي آباد وميل ميم وميل امام زاده عبدالله درنزديکي اين ميل؛ به نظر مي رسد چون ساير ميل هاي استان قم متعلق به دوره سلجوقي است. دراطراف اين ميل؛ سفال هاي اسلامي كه بيش تر ساده و بدون لعاب هستند وهم چنين سفال هايي مربوط به دوره پيش ازتاريخ به دست آمده است. ارتفاع ميل سنگي ازسطح دشت درحدود 60متر بوده و نماي آن ازسنگ لاشه وملاط گچ است. راه دست رسي به درون ميل به جهت تخريب هايي که صورت گرفته مشخص نشده است. 

قلعه گبري جمكران - قلعه گلي
قلعه جمکران دريک فرسنگي خاورقم ودرداخل روستاي جمکران واقع شده است. قلعه جمکران که به قلعه گبري نيز مشهوراست ازبناهاي پيش ازاسلام بوده که دردوران اسلامي نيز مورد استفاده قرار گرفته است. اهل محل آن را به زمان جمشيد شاه ازشاهان پيشدادي نسبت مي دهند. چرا که درتاريخ قم نوشته حسن بن محمد بن حسن قمي ازقول مورخان قديم تر ازاسکندر، بهرام گور، طهمورث ديوبند, پادشاه پيشدادي، قمساره بن لهراسب, قباد، يزدگرد وچندتن ديگر به عنوان بانيان اوليه شهرقم ياد شده است. هم چنين فردوسي درادبيات خود شهر قم رادرکنار شهرهاي عصر پيشداديان وکيانيان آورده است.
اين بنا داراي پلان مربع با ابعاد 55*55 متر وضخامت ديوارها 4متر درپايين که به تدريج هرچه ارتفاع بيش تر مي شود از ضخامت آن کاسته مي شود. مصالح به کار رفته شامل خشت وگل است که درپايين ديوارها متشکل ازدولايه چينه به ارتفاع 2متر برروي هم پس ازآن سه رديف خشت باابعاد 6*27*27 سپس يک لايه چينه به ارتفاع 1متر به صورت يک درميان تا بالاي ديوارها تکرار شده است ارتفاع کنوني در بعضي قسمت ها تا 10متر هم مي رسد اما به طور متوسط داراي 9متر ارتفاع است.

قلعه تپه طغرود 
بناي قلعه طغرود درجنوب جعفرآباد درروستايي به نام گازرخان قرار گرفته است. باتوجه به بررسي هاي انجام شده دراين بنا آثار از دوره هاي اشکاني، ساساني ودوره اسلامي ديده مي شود. در بررسي سطحي تپه تنوع وفراواني سفال ها مشخص هستند که نشان دهنده مسکوني بودن اين قلعه تا قرن هاي 6،5 هجري قمري است. اين قلعه احتمالا" برفراز تپه اي قرار گرفته بوده است اين قلعه بيضي شکل بوده وابعاد آن حدودا" 100 * 200 متري است وارتفاع آن دربلندترين نقطه به حدود 10متر مي رسد. ازشمال تپه صورت گرفته ودربعضي نقاط آثار حفاري نيز ديده مي شود شيب تپه بيش تر به طرف جنوب وباختر قرار گرفته است.