کاروانسراها،دروازه ها وبازارهادرشهرستان قم

كاروان سراي سنگي محمدآباد
كاروان سراي سنگي محمدآباد که قدمت آن به قرن هاي پنجم و ششم هجري قمري مي رسد، با مساحتي بيش از12610 متر مربع يكي از بزرگ ترين و باشكوه ترين بناهاي تاريخي قم است. اين کاروان سرا بر مسير كارواني جاده بزرگ خراسان و در 50 كيلومتري شمال خاوري قم واقع شده است. کاروان سراي محمد آباد از درازاي 97 و پهناي 95 متر برخورداراست که پلاني چهار ايواني و حصارهاي بزرگ سنگي با 8 برج ديده باني دارد. در ساختن اين کاروان سرا از مصالح بومي (لاشه سنگ هاي پوزه كوه) استفاده شده است. 

 

بازارنو و بازار کهنه 
فرم طاق بازار كهنه و نو، پوشش رومي با مصالح آجر و خشت با پوشش گچ است ولي با اين تفاوت كه سقف بازار نو به دليل قديمي تر بودن آن ارتفاع بيش تري دارد. عمده مصالح به كار رفته در بناهاي پيراموني راسته بازار، آجر با تزيينات گچي است

تيمچه بزرگ قم
تيمچه بزرگ قم (بازار) يکي از بناهاي تاريخي و زيباي قم به شمار مي آيد که در نزديكي مجموعه آرامگاهي حضرت معصومه (س) واقع شده است. معماري اين بنا در دوره قاجاريه و توسط استاد حسن قمي( هنرمند و معمار مشهورآن دوره) صورت گرفته است. بناي تيمچه بزرگ قم از دو طبقه با پوشش طاق و گنبد تشکيل شده است که طبقه پاييني داراي 20 حجره و طبقه بالايي آن داراي12 غرفه با ارسي هاي زيبا است. زواياي بالاي حجره ها وپاطاق پوشش چشمه شمالي بناي تيمچه مقرنس گچي دارد. وجه تسميه اين بنا به « بزرگ » به جهت دو تيمچه كوچک تر قم بوده كه در جريان تعريض خيابان از بين رفته اند. 

كاروان ‌سراي صدري
کاروان سراي صدري درانتهاي منطقه زندآباد بعد ازکمربندي و درابتداي جاده جعفريه قرارگرفته است. سمت باختري قلعه را کارگاه هاي آجرپزي فرا گرفته و قسمت هاي خاوري قلعه را منطقه مسکوني زندآباد و درشمال قلعه؛ جاده جعفريه واقع شده است. تمامي زمين هاي مناطق جنوبي کاروان سرا کاربري کشاورزي دارد ساختمان كاروان سرا به شدت آسيب ديده و تنها قسمت هاي قابل استفاده آن محوطه ورودي آن است که خانواده اي به عنوان سرايدار درآن مقيم هستند. 

كاروان سراي منظريه
كاروان سراي منظريه در کيلومتر 25 جاده قديم قم - تهران منطقه عمومي منظريه ( داخل پادگان منظريه ) واقع شده است و قدمت آن به دوره قاجاريه نسبت داده مي شود. كاروان سراي منظريه در زمره کاروان سراهاي چهارايواني با پلان مربع مستطيل با يک حياط مرکزي در وسط و60 اتاق و حجره کوچک در طرفين و يک اندروني و دو رديف اصطبل دراضلاع شمالي و باختري با يک ورودي بسيار زيبا درضلع خاوري است که محور اصلي کاروان سرا درميان نماي اين سردرب قرار گرفته است. در برابر آن ميدان گاهي است که دردو طرف نماي سردر ورودي دو جناح ساختمان وجود دارد به نظر ماکسيم سيرو معمار اين کاروان سرا بدون شک آشنايي وارتباطي بامعماري کاروان سراي علي آباد داشته وکوشش کرده دراين جا پر طمطراقي استفاده كند. مصالح به کار رفته در اين بنا شامل لاشه سنگ، آجر, کاشي وملاط گچ است. 

كاروان‌سراي سنگي كوه نمك
کاروان سراي سنگي چهار پلاني كوه نمك در کنار جاده قم به سمت گازران درمقابل کوه نمک قرار گرفته است دراين منطقه تعدادي کارگاه صنعتي احداث شده که يکي ازآن ها درنزديکي کاروان سرا است. درکنار ضلع شمالي کاروان سراي قديمي ديگري وجود دارد که احتمالا" فعاليتي درکنار کاروان سرا درسال هاي آخر حيات آن داشته است. سبک معماري اين کاروان سرا دردوره هاي مختلف تاريخي به خصوص دردوره سلجوقي وصفوي به فراواني تکرار شده است که از نمونه هاي آن مي توان به رباط شورگز درمنطقه زاهدان وکاروان سراي کوشک در جاده فيروزآباد فارس اشاره نمود. در کتاب کاروان سراهاي ايران قدمت بنا به دوره صفوي نسبت داده شده که درنتيجه بررسي پلان اين تاريخچه مورد تاييد قرار مي گيرد.
اين کاروان سراي مربعي شكل داراي هفت برج است که چهاربرج درگوشه هاي مربع وسه تا ازآن ها دروسط اضلاع جنوبي، خاوري وباختري مربع قرار دارد. ورودي اصلي کاروان سرا ازضلع شمالي بوده که مستقيما" به صحن وسط بنا راه دارد. درميانه هريک ازاضلاع ديگرايواني با يک فرورفتگي محراب مانند قراردارد که حجره هاي کوچک تر درکنار آن ها واقع شده است. مصالح اصلي ساختمان به خصوص در ديواره ها ازسنگ بوده و درپوشش سقف ها ازآجر استفاده شده است. 

كاروان‌سراي عسگرآباد
پل و کاروان سراي عسگرآباد كه قدمت آن به دوره قاجاريه باز مي گردد, در کنار رودخانه خشک شده و کارخانه هاي شن وماسه قرار گرفته اند. جاده باستاني متروکه کاروان رو مربوط به پل و کاروان سرا با فاصله کمي درسمت باختري جاده قديم تهران- قم قرار گرفته است. اين کاروان سرا در باختر مسير کاروان رويي که از روي پل عسگرآباد عبور مي کرده قرار دارد. اين ساختمان در دوره هاي تاريخي مختلف مورد استفاده قرار مي گرفته كه ورودي هاي متعدد در ديواره هاي خارجي و مسدود کردن بعضي ديگر اشاره به اين مدعا دارد. حتي شبستان هاي جنوبي وخاوري کاروان سرا به دليل سالم بودن طاق ها تا دوره هاي اخير مورد استفاده قرار مي گرفتند. ورودي اصلي کاروان سرا در ضلع خاوري آن و درمجاورت جاده باستاني قرار داشته است. فضاهاي جنوبي کاروان سرا؛ سالم ترين قسمت هاي آن است که هنوز تعداد زيادي از سقف هاي آن پابرجاست. به دليل ساخت و سازهاي دوره هاي مختلف در ساخت اين بنا از مصالح گوناگوني بهره برده شده است که مهم ترين آن ها آجر و خشت با ملات گل وگاهي گچ است. نکته قابل توجه در رابطه بامجموعه پل وکاروان سرا قرارگيري ورودي اصلي کاروان سرا است که دقيقا" درنقطه طلاقي بنا در راستاي مسير باستاني است که ازروي پل عسگرآباد عبور مي کرده است.

كاروان سراي سنگي علي‌آباد قم
كاروان سراي سنگي علي آباد در 50 کيلومتري شمال خاوري شهرستان قم؛ بخش مرکزي گردنه علي آباد در روستاي علي آباد واقع شده است. مولف «کاروان سراهاي ايران وساختمان هاي کوچک ميان راه ها» قدمت واستخوان بندي قلعه سنگي ( کاروان سراي قلعه سنگي) را متعلق به دوران پادشاهان سلجوقي يا جانشيان آن مي داند. اين کاروان سرا به صورت چهار ايواني و به شکل مربع بنا شده است. ايوان هاي اين کاروان سرا عميق با پوشش طاق گهواره اي بوده و در انتهاي آن ها راهي براي ورود به اصطبل قراردارد. درداخل مدخل کاروان سرا دواطاق براي نگهبانان ساخته شده است. درساخت اين بنا ازسنگ هاي قلوه دربرخي موارد تراشيده و آجر و ملاط گچ استفاده شده است. اين بنا شباهت زيادي به رباط کريم و رباط شرف و کاج محمد آباد دارد وبيش تر جنبه عام المنفعه داشته است.

كاروان سراي پل دلاک
كاروان سراي پل دلاک از آثار دوره قاجاريه بوده ودرجاده قم- تهران واقع شده است. مصالح بنا از خشت است و به همين دليل تاب مقاومت در برابر گذر زمان را نداشته و كاملا تخريب شده است.

كاروان سراي آوه
ساختمان بناي كاروان سراي آوه به دوره سلجوقيان تعلق دارد که در جنوب جاده قم - ساوه واقع شده و نوع پلان آن چهار ايواني است. مصالح ساختماني اين کاروان سرا بيش تر از آجر تشکيل شده و هنوز هم قابل تعمير و مرمت مي باشد. 

كاروان سراي سفيدآب
كاروان سراي سفيد آب در خاور درياچه نمک واقع شده و نوع پلان آن متفرقه است. بناي كاروان سرا از آثار دوره هاي صفويه و قاجاريه است و بيش ترين مصالح ساختماني آن از سنگ است. چهار برج تزييني در چهار گوشه بنا از آثار ديدني آن است. 

كاروان سراي باقرآباد
کاروان سراي باقر آباد از آثار دوره قاجاريه بوده و در جاده قم- تهران (علي آباد- منظريه) واقع شده است. مصالح ساختماني بناي کاروان سرا از آجر و سنگ بوده و فاقد تزيينات جالب توجه و خاصي است. اين كاروان سرا يک منزل بين راهي كاروانيان بود كه در مسير ري (تهران) به قم و جنوب كشور يا بالعكس مورد استفاده قرار مي گرفته است.

كاروان سراي اتابكي 
كاروان سراي اتابكي در جاده قم- كاشان واقع شده و نوع پلان آن چهار ايواني بوده و به دوره قاجاريه تعلق دارد ولي تاثيرمعماري عهد صفوي درآن كاملا نمايان است. در قسمت جنوب كاروان سرا دو بناي فرعي ساخته شده است و مصالح اصلي آن از سنگ، آجر و خشت است و تزيينات برج هاي آن جالب توجه است. 

كاروان سراي كنارگرد
كاروان سراي كنارگرد از آثار دوره صفويه است که تزيينات قابل توجه آن؛آجرچيني بنا است. اين كاروان سرا در جاده تهران- قم واقع شده و از نوع كاروان سراهاي چهار ايواني و داراي دو حياط مركزي است. مصالح به كار رفته در بناي اين کاروان سرا آجر و سنگ است. 

كاروان سراي قلعه سنگي
کاروان سراي قلعه سنگي از آثار دوره صفويه است که در 35 کيلومتري جاده قم – ري واقع شده و از نوع كاروان سراهاي چهارايواني است. مصالح ساختماني اين کاروان سرا بيش تر از سنگ و آجر است. بناي كاروان سرا داراي چهار برج نيم دايره اي در اضلاع باختري و خاوري است. اين کاروان سرا تا قرن گذشته مورد استفاده كاروانيان بوده است ولي هم اکنون به صورت ويرانه اي در آمده است.