عمارات و محوطه هاي باستاني درشهرستان قم

خانه حضرت امام خميني (ره)
خانه امام خميني (رهبر انقلاب اسلامي ايران) در شهر قم واقع شده است و شواهد معماري بنا، نشان از ساخت آن در اوايل قرن حاضر دارد. اين بنا در حدود سال 1335 توسط امام خميني خريداري و تا سال 1342 توسط ايشان مورد استفاده قرار گرفته است. خانه ياد شده؛ ساختماني دو اشكوبه و بسيار ساده دارد که شامل زيرزمين و طبقه هم كف مي شود. حياط ساختمان در قسمت جنوبي آن قرار گرفته و در جهات شمال، خاور و باختر آن فضاهاي سرپوشيده اي قرار گرفته است. استقرار فضاها به گونه اي است كه پلكاني مياني، ساختمان را به دو بخش بيروني (در خاور) و اندروني (در باختر) تقسيم مي كند. تالار سمت خاور محل سخنراني امام خميني در هنگام سكونت در آن بوده است. اين بنا هم اکنون بازديدكنندگان فراواني از سراسر ايران و جهان مي گيرد. 

تپه گبري روستاي قاضي پايين 
تپه قاضي كه قدمت آن به هزاره اول تا اواسط دوره اسلامي مربوط مي شود؛ درفاصله حدود300متري روستاي قاضي واقع شده است. فاصله اين روستا تا جاده اصلي 7 کيلومتر بوده و در جنوب باختري قم قرار گرفته است. موقعيت تپه طوري است که با فاصله هاي متفاوت در ميان 3 روستاي قاضي پايين - زيبگان و قاضي بالا قرار مي گيرد. تپه قاضي؛ تپه اي است وسيع که ارتفاع آن بر اثر کشت هاي مکرر کاهش يافته و حدود2متراست. با توجه به خرده هاي آجر وسنگ هاي لاشه که به فراواني و پراکنده در گوشه و کنارديده مي شوند, مي توان احتمال وجود قلعه اي را در همين محل بعيد ندانست خصوصا"اين که حاشيه پايين تپه با عمق کمي که دارد حالت مشابه خندق هاي اطراف قلاع تاريخي را دارد. به فاصله کمي از تپه مضطرب تپه کوچک تري در باختر آن ديده مي شود که ارتفاع آن کم بوده و سالم و دست نخوده باقي مانده است.

تپه قلعه مبارك‌آباد
تپه قلعه مبارک آباد در بخش مرکزي- دهستان قنوات و حدود 200متري روستاي مبارک آباد و خاور قم درسمت راست جاده قم سراجه واقع و فاصله آن تا شهرستان قم 6 کيلومتر است. با توجه به آثار به دست آمده قدمت اين تپه به دوران ساسانيان مي رسد. هم چنين برروي سطح تپه تکه سفال هايي مربوط به قرون 7،4 هجري و قطعات شکسته وناقص آجرهايي باضخامت 4 سانتي متر ويک نمونه به عرض 10 سانتي متر وضخامت 3 سانتي متر وبه شكل مستطيل ديده شده است.

قره تپه قم رود
قره تپه قم رود در 23 كيلومتري شمال خاوري استان قم و حدود 5/1 كيلومتري جنوب باختري دهستان قم رود و در فاصله 200 متري جنوب جاده آسفالته قم رود به قم واقع شده است. قره تپه با شكل مدور بر روي پشته اي طبيعي قرار گرفته و درميان مزارع سبز و خرم محصور شده است. براساس شواهد موجود، نخستين استقرار دردشت قم رود به هزاره ششم پيش از ميلاد يا هشت هزار سال پيش مربوط است. اين زندگي حدود دو هزار سال ادامه يافته و در ميانه هزاره چهارم بر اثر سيل مهيبي به زير آب رفته و اهالي به سمت غرب- به سمت البرز – مهاجرت كرده اند و تا هزاره ها ظاهرا سمت خاور قم رود خالي از سكنه بوده است، ولي از اواخر دوره ساساني دوباره مسكوني شده است.
قره تپه اكنون طي سه مرحله مورد كاوش قرار گرفته و طي اين سه مرحله هفت لايه فرهنگي شناسايي شده كه هر دوره با دوره قبل متفاوت است. آثار به دست آمده، شامل بقاياي معماري با ارزش و تعدادي ظروف سفالين است كه با آثار سيلک كاشان و چشمه علي دامغان قابل مقايسه است. قدمت آثار به دست آمده دراين تپه به 6400 سال پيش مي رسد. ابعاد آن 11×275×320 متر و مصالح آن از خشت، گل، آجر و اندود كاه گل و گچ است. 

عمارت بادگير قمرود
بادگير و عمارت قمرود در خارج استان قم و در نواحي دشت قمرود واقع شده است. درزمان ناصرالدين شاه قاجار به تيول ميرزا نظام مهندس الممالک درمي آيد وي پس ازورود به منطقه جايي را که امروز قمرود ناميده مي شود و مرکز دهستان قمرود است براي سکونت خود انتخاب مي كند و قلعه و خانه اربابي (عمارت بادگير) بسيار زيبايي درآن جا برپا مي دارد. خانه اربابي وحوض خانه با عمارت بادگير زيبايي وتناسب از کيلومترها فاصله از هر طرف خودنمايي مي کند. درحال حاضر از خانه اربابي فقط حوض خانه وبادگير آن باقي مانده است.

عمارت بادگير قمرود
بادگير و عمارت قمرود در خارج استان قم و در نواحي دشت قمرود واقع شده است. درزمان ناصرالدين شاه قاجار به تيول ميرزا نظام مهندس الممالک درمي آيد وي پس ازورود به منطقه جايي را که امروز قمرود ناميده مي شود و مرکز دهستان قمرود است براي سکونت خود انتخاب مي كند و قلعه و خانه اربابي (عمارت بادگير) بسيار زيبايي درآن جا برپا مي دارد. خانه اربابي وحوض خانه با عمارت بادگير زيبايي وتناسب از کيلومترها فاصله از هر طرف خودنمايي مي کند. درحال حاضر از خانه اربابي فقط حوض خانه وبادگير آن باقي مانده است.

خانه سيدحاجي روحاني
خانه سيد حاجي روحاني دربافت قديم قم در کوي گذر قلعه منشعب از محله چهارمردان قراردارد. اين بافت داراي مراکز مذهبي فراواني است که مسجد و مدرسه امام صادق(ع) در کنار آن از جمله آن ها است. منزل حاج سيد روحاني درمقابل درب فرعي مسجد حاج سيد صادق روحاني قرار گرفته است. اين ساختمان داراي دو قسمت اندروني و بيروني بوده و منسوب به دوره قاجاريه است. اين ساختمان به صورت مستطيلي در امتداد شمال باختري به جنوب خاوري و در راستاي کوچه منشعب از گذر قلعه به سمت بقعه سلطان محمد شريف واقع شده است.

خانه شاكري (حاج عسگرخان)
خانه شاکري منسوب به دوره قاجاريه است و دربافت قديمي قم درقسمت جنوبي خيابان آيت الله طالقاني روبه روي بازار قديمي در کوي حاج عسگرخان قرار دارد. اين بنا درتقاطع دوگذر قديمي قرار گرفته وسردرب ورودي اصلي آن در نبش تقاطع است. بافت سنتي اطراف بنا تا حدود زيادي ازساخت وسازهاي جديد محفوظ مانده و وجود تعدادي ساختمان بامعماري اصيل هنوز دراطراف اين خانه مشهود است. ورودي اصلي بنا به صورت دوطبقه بوده وتوسط آجرکاري ها وستون هاي سنگي تزيين شده است. هم چنين درازاره دو طرف ورودي از سنگهاي يک پارچه منقوش زيبايي استفاده شده و پس ازورود؛ فضاي مستطيل شکلي باگوشه هاي پخ خورده قرار دارد که درواقع هشتي ورودي و فضاي تقسيم روابط بنا است. ازاين فضا وارد حياط ساختمان مي شويم . مجموعه اتاق هاي ساختمان را مي توان به سه گروه تقسيم بندي نمود.1- اتاق هاي شمال باختري: شامل دو فضاي سردري است که يکي ازآن ها شاخص ترين نماد مجموعه است ومرتفع ترين فضاي داخلي خانه را داراست. بقيه فضاهاي اين قسمت دوطبقه بوده و بيش تر اين اتاق ها داراي زيرزمين هستند.2- اتاق هاي شمال خاوري كه اين اتاق ها جزو قديمي ترين اتاق هاي بنا بوده است. 3- اتاق هاي جنوب باختري كه داراي زيرزمين هايي باستون هاي سنگي وقوس هاي بسيار زيبا است. يک ايوان وتعدادي پله تنها راه دسترسي به اتاق هاي اين قسمت است. باتوجه به کنار هم قرار گرفته اين اتاق ها بافضاهاي کناري وهم چنين سبک تزيينات نشان از دوره هاي متاخرتر دارد.

ايوان مهدعليا صفوي
ايوان مهدعليا صفوي از آثار مهد عليا همسر يا مادر سليمان صفوي است كه در سال 1129 بنا شده است. اين ايوان به دهانه 11 و درازا 12 و ارتفاع 14 متر با جلا و جرزهاي آجري و محرابي زيبا آراسته به گچ بري و كتيبه اي كمربندي و پوشش رسمي بندي در سه قسمت با 9 غرفه با چندين درگاه از طرفين به دو شبستان خاوري و باختري مرتبط است. اين ايوان زيبا به لحاظ قدمت ومعماري از ارزش هاي جهانگردي برخوردار است. 

خانه حاج قلي خان
خانه حاج قلي خان (محل اداره ميراث فرهنگي) در مركز بافت قديم شهر كه به محله چهارمردان معروف است، واقع شده و كوچه دسترسي آن گذر قلعه است كه به دروازه قلعه در جنوب باختري شهر در دوره قاجار منتهي مي شد. با توجه به فرم ساختماني، مصالح به كار رفته و كسب اطلاعات از مالكين قبلي، بناي ساختمان به اواخر دوره قاجار تعلق دارد، ليكن اتاق ها و فضاهاي جبهه جنوبي كه قديمي ترين بخش بنا هستند قدمتي بيش از 120 سال دارند. ورودي بنا شامل سردري كوتاه با طاق قوسي رومي آجري است كه از طريق پاگرد شش ضلعي (هشتي) و دالان جبهه شمالي به حياط مركزي (ميان سرا) ارتباط مي يابد. كل مساحت بنا 400 متر مربع است كه 320 متر آن زيربناي مفيد است. 

خانه زند 
خانه زند (حاج علي خان) در کنار محل اداره ميراث فرهنگي قم و در مركز بافت قديمي شهر كه به محله چهارمردان معروف است، واقع شده و كوچه دسترسي به اين خانه همان كوچه گذر قلعه است كه در گذشته به دروازه قلعه در جنوب باختر شهر منتهي مي شد. با توجه به فرم ساختمان، مصالح به كار رفته و كسب اطلاعات محلي بناي ساختمان به به اواخر دوره قاجاريه تعلق داشته و قدمتي بيش از120 سال دارد. 
اين عمارت شامل سه بخش است: بخش اول شاه نشين تابستاني با بادگير منفرد كه به زيرزمين مرتبط مي شود و در جبهه خاوري واقع شده، بخش دوم شاه نشين زمستاني كه فضاي بيش تري را در بر مي گيرد و در جبهه شمالي واقع شده و بخش سوم كه به خدمه مربوط مي شود و در جبهه باختري واقع شده است. ورودي بنا شامل سردركوتاه با نماي روكار آجري و بندكشي است كه در قسمت پيشاني اشكال هندسي و تزيينات نازک كاري دارد و از طريق دالاني واقع در جبهه جنوبي به حياط مركزي (ميان سرا) ارتباط پيدا مي كند. 

خانه ملاصدرا
ملاصدرا فيلسوف بزرگ قرن يازدهم هجري قمري است كه فلسفه اشراق را به نهايت اوج خود رساند. خانه مسکوني وي در روستاي كهک واقع شده و ساختمان آن به دوره صفويه مربوط مي شود. فضاهاي جانبي اين بنا، از بين رفته و فقط چهار صفه اصلي آن باقي مانده است. محوطه اصلي اين بنا سقف گنبدي شكل دارد و در راس گنبد آن، شيشه هاي رنگي نور را به داخل بنا هدايت مي كند. در چهار طرف اين محوطه چهار دهليز قرار گرفته كه دو دهليز آن در تملک ديگران است وسازمان ميراث فرهنگي استان قم درصدد خريد، حفاظت و بازسازي آن هاست. اين بنا در سال 1376 با توجه به شكل اوليه آن بازسازي کلي شده و آماده پذيرايي از بازديد کنندگان خود مي باشد. 

ساختمان هشتي
هشتي ساختماني است که در مجاورت بقعه خاک فرج واقع شده است. دروسط اين ساختمان چاهي و بر فراز آن تپه اي وجود دارد. در مورد اين هشتي دو روايت وجود دارد: يكي اين كه حجرالاسود را از اين مكان به محل فعلي آن برده اند و ديگر اين كه چاه را به منظور استخراج آب حفر كرده اند اما در اثر زلزله و نفوذ گازهاي زيرزميني به بيرون اين چاه بدون نياز به مواد سوختي شعله ور شده و به همين دليل مي گويند يكي از سه آتشكده بزرگ زرتشتيان در اين محل قرار داشته است.