نگاهي كوتاه به شهرستان سيرجان

سيرجان يكي از شهرستان‌هاي استان كرمان است كه از شمال به بردسير، رفسنجان و شهر بابك، از خاور به بافت، از جنوب به ماهي آباد (استان هرمزگان) و از باختر به نيريز و داراب (استان فارس) محدود مي‌شود. نام سيرجان که بناي آن را به بهمن پادشاه اشكاني نسبت مي‌دهند،«سيرگان» بوده و اعراب آن را «سيرجان» ناميده‌اند. در قرون وسطي ايالت كرمان داراي دو حاکم نشين سيرجان و بردسير بوده است. جغرافيا نويسان اسلامي سيرجان را به صورت ‹‹السيرجان›› نوشته اند. خرابه هايي كه در ساليان اخير در محل قلعه سنگ در خاور سعيد آباد بر سر راه بافت كشف شده به احتمال زياد همان محل سيرجان قديم است. 
پس از استيلاي مسلمانان بر ايران، كرمان هم چنان مركز ايالت بود و اين موقعيت را تا اواسط قرن چهارم هجري كه جنوب ايران به تصرف آل بويه درآمد، حفظ كرد. در زمان اين سلسله، كرسي ايالت كرمان از سيرجان به بردسير منتقل شد، به همين علت سيرجان اهميت و اعتبار خود را از دست داد. بنا به گفته مقدسي، سيرجان در زمان آل بويه از شيراز بزرگ تر و دومين شهر ايالت كرمان محسوب مي شده و 45 مسجد كوچك و بزرگ داشته است. بعد از حمله مغول، سيرجان به تصرف سلاطين آل مظفر درآمد و بعد از انقراض اين سلسله توسط امير تيمور والي سيرجان، شخصي به نام گودرز هم چنان به نام آل مظفر در آن جا حكومت مي كرد. تيموريان بعد از دو سال محاصره، شهر را به تصرف درآوردند و آن را به ويرانه اي مبدل ساختند. 
سيرجان به دليل موقعيت خاص جغرافيايي و استقرارش بر سر راه ها ي ارتباطي كرمان، يزد، بندرعباس و شيراز و نيز وجود زمين هاي كشاورزي حاصل خيز و منابع بسيار غني معدني، از دير باز تاكنون پذيراي مهاجرين مختلف بوده كه در رشد و توسعه آن موثر بوده اند. سيرجان امروزي به دليل توسعه تجاري و صنعتي شهري آباد است و بارانداز معروف و پررونقي دارد. مركز شهرستان سيرجان از نظر جغرافيايي در 55 درجه و 40 دقيقه درازاي خاوري و 29 درجه و 27 دقيقه پهناي شمالي و در ارتفاع 1735 از سطح دريا قرار دارد. شهر سيرجان در 182 كيلومتري شهر كرمان و در مسير راه كرمان ـ بندرعباس واقع است. آب و هواي سيرجان معتدل و خشك بوده، بيش ترين درجه گرما در تابستان ها 40 درجه بالاي صفر و كم ترين درجه گرما در زمستان‌ها 7 درجه زير صفر و ميزان بارندگي سالانه به طور متوسط 70 ميلي‌متر است. 
كشاورزي در سيرجان به صورت آبي بوده و آب كشاورزي از كاريزها و رودخانه ها تامين مي شود. از فرآورده هاي كشاورزي اين منطقه مي توان گندم، جو، پنبه، پسته، بادام، يونجه، تره بار، چغندرقند، سيب و زردآلورا نام برد. از نظر دام‌داري اين شهرستان رونق زيادي داشته و دام‌داران بيش تر از عشاير اطراف سيرجان هستند.دام ها شامل گوسفند، گاو و طيور مي‌شوند. از معادن اين شهرستان مي‌توان به معدن مس چهار گنبد پلنگي و معدن مرمر تنگو اشاره کرد.

خانه حاج درويش
حاج درويش جد بزرگ خاندان شهابي و رسولي سيرجان و از ارادتمندان رحمت عليشاه (از پيشوايان تصوف) بوده است.خانة معروف به حاج درويش در زمره منازل اعياني است و علاوه بر منزل مسکوني داراي اصطبل , انبار و حمام مي باشد. اين منزل در زمرة ابنية دو ايواني و داراي اندروني و بيروني و يک حياط مستطيل شکل است. دورتادور خانه را حصاري رفيع پوشانده و ورودي اصلي بنا در جبهة غربي است که آمدوشد از طريق يک هشتي صورت مي گيرد. خانه فاقد تزئينات رايج و ظرافتهاي معمول است. گچ بريهاي سقف ايوانها نمونه اي تزئينات اين بنا است که با طرح ترنج و سرترنج در قابهاي مستطيل شکل اجرا شده است. اين خانه در نيمة دوم قرن سيزدهم هجري بنا گرديده است.

تپه شاه فيروز
تپة شاه فيروز در فاصلة 14 کيلومتري جنوب شرقي سيرجان قرار دارد.در روزگاران کهن که مردم فلات ايران در آغوش طبيعت زندگي مي کردند با حک تصاوير مختلف بر روي سطح صخره ها و شايد همراه با اعمال اعتقادي ، روابط خود با طبيعت را بيان مي کردند. به نظر مي رسد که نقوش متعدد بزکوهي بر روي سطح صخره ها در تپه شاه فيروز سيرجان حکايت از رابطه فراواني است که مردمان عصر اين دوره با اين حيوان داشته اند.بي شک نقش کنده هاي تپه شاه فيروز ارتباطي تنگاتنگ با آثار ، ابنيه و محوطه هاي تاريخي پيرامون خود دارد. کنده کاريهاي صخره اي مذکور را مي توان به استقرارهاي اوليه مشخص شده يعني دورة ساساني ، دوره هاي محتلف اسلامي تا زمان حاضر نسبت داد.بيش از 200 مورد نقوش مختلف بر پيکره سنگهاي تپه شاه فيروز اجرا شده است که مي توان آنها را به نقوش حيواني ، گياهي ، انساني و نقوش نامشخص تقسيم نمود. بيشترين نقوش مربوط به نقوش حيواني بخصوص نقش بزکوهي است. حيوانات شکاري نظير پلنگ ، روباه و گرگ نيز ديده مي شود. نقوش گياهي را مي توان نقوش استيليزه سرد يا خوشه گندمي نام نهاد. همچنين بعضي نقوش نظير دايره ، نيم دايره ويا اشکال هندسي است که بدرستي نمي توان منظور نقاش حکاک را فهميد و آن را تفسير کرد.

بادگير چپقي
بناي قديمي که از آن به عنوان بادگير چپقي نام مي بريم در واقع باقيمانده يک خانة قديمي به نام خانة آقاسيدعلي اصغر رضوي است که در شهر سيرجان واقع است. اين بادگير از آثار دوران پهلوي است که به لحاظ ارزشهاي فرهنگي و هنري که تلفيقي از معماري و صنعت است , بنا گرديده است. بادگير مشهور با شبکه هاي هندسي منظم آن که در زير بادگير قرار دارد , بر روي فضاهاي مستطيل شکل شمالي - شرقي قرار گرفته که هواي اطراف را با عبور از کانالهاي تهويه به درون فضاها که در واقع تابستان نشين خانه بوده , مي فرستاده است. اين بادگير از آثار منحصر به فرد معماري است و گفته شده که ملهم از دودکش کشتيهاي قديمي بوده است. از جمله تزئينات بکار رفته در بنا مجموعه لوله هاي چپقي شکل بادگير است که دهانه آنها به چهار جهت باز است. بدنة خارجي لوله هاي بادگير با قطعات کوچک آجرهاي هندسي شش ضلعي تزئين شده است

کاروانسراي پاريز
در جبهة غربي بخش پاريز از توابع شهرستان سيرجان ، کاروانسرايي وجود دارد به نام کاروانسراي پاريز. اين کاروانسرا از جمله هفت کاروانسراي ايجاد شده توسط مرحوم آقاسيدهدايت سيرجاني کرماني است که به روزگار قاجار در اين بخش ايجاد شده است. اين بنا از جمله کاروانسراهاي برون شهري مسير سيرجان - رفسنجان است که با پلان چهارضلعي ايجاد شده است و داراي قسمتهاي مختلف ازجمله سردر ورودي ، اتاقهاي استراحت نگهبانان ، غرفه ها ، ايوانها ، اصطبل ها و بخش شاه نشين مي باشد. اين بنا داراي مالک خصوصي است که مدارک آن پس از طرح در جلسة شوراي ثبت منطقه اي حوزة جنوب شرق جهت طي مراحل قانوني و ثبت نهايي به سازمان ميراث فرهنگي کشور ارسال شده است 

 کویر نمک سیرجان

کویر نمک سیرجان در فاصله 30 کیلومتری غرب شهر سیرجان واقع در استان کرمان می باشد. طول این کویر در حدود 50 کیلومتر و عرض آن در قسمت میانی برابر با 20 کیلومتر می باشد که هر چه در جهت شمال یا جنوب آن حرکت کنید از عرض آن کاسته می شود. کویر نمک سیرجان هم‌اکنون به‌صورت انبار عظیمی از نمک محلول درآمده که سرتاسر حوضه دشت سیرجان را به‌طور غیرمستقیم چه در حالتی که دریاچه نمک پرآب باشد و چه در حالت خشک و کویری انباشته از نمک را تحت‌تأثیر خود درآورده است سطح باتلاق را پوشش ضخیمی از نمک طعام پوشانده است.
باتلاق نمک به‌صورت نوار شمال‌غربی، غرب تا جنوب‌غربی دشت سیرجان را در برمی‌گیرد و دنباله آن به‌صورت منقطع و ضعیف تا دشت شهر بابک ادامه دارد. کف چاله سیرجان 1260 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و 1458 متر زیر بلندترین قلل ارتفاعات اطراف خود است. کویر سیرجان بصورت نا متقارن در مقابل حد آبی غربی چاله در دره ای باریک قرار گرفته است.مخروطهای افکنه بزرگتر از شمال شرقی همراه با تپه های ماسه ای عظیمی سطح این کویر را تقلیل می دهند. در صفحات محدود بین مخروط افکنه ها و تپه های ماسه ای چند دهات با مزارع کشاورزی وجود دارد که بسیاری از آنها اکنون با ماسه پوشیده شده است.مخروطای افکنه جنوبی به مراتب کوچکتر از سفره های شمالی آن هستند. آنها نیز از طرف جنوب بر روی سطح کویر توسعه یافته اند. سطح عمده این کویر پوشیده از صفحات باد کرده است . جنس خاک این کویر از نوع صفحات رسی است. آبهای زیر زمینی از زیر تپه های شنی از سمت شمال به طرف جنوب حرکت کرده و وارد کویر می شوند. تپه های ماسه ای اطراف این کویر از نوع تثبیت شده است و از نوع تپه های کندویی شکل و طولی است. جهت عمومی این تپه ها در بخش شمالی کویر، جهتی شمالی جنوبی دارد و در بخش جنوبی جهتی شمال غربی - جنوب شرقی دارند. سطح آبهای زیرزمینی در این کویر بالا می باشد.

راه دسترسی : جاده خاکی از شهر سیرجان به سمت روستای شریف آباد (غرب سیرجان) - بعد از عبور از شریف آباد پس از طی مسافتی در حدود 20 کیلومتر وارد کویر سیرجان می شوید. مسیر دوم : مسیر آسفالته سیرجان به نیریز از جنوب این کویر میگذرد.

تاریخچه شهر

سابقه پیدایش این شهر به روایتی به زمان خسرو فرزند بلاش اشکانی و به روایتی به زمان هارون الرشید می رسد. سیرجان یا سیرگان یا شهریجان ابتدا در محل قلعه سنگ در 9 کیلومتری جنوب شرق محل فعلی سیرجان بنا گردیده و چنان چه مورخان ثبت کرده اند دارای حصار محکم و هشت دروازه بوده است . که این خود اهمیت و وسعت شهر را در روزگار گذشته نشان می دهد. این شهر تا قرن چهارم هجری یعنی زمان حکومت خلفا مرکز ولایت کرمان بوده است. در روایات تاریخی آمده است مردم آن غنی ، ثروتمند و اکثرا تاجر بوده اند. و از جمله محصولات آن نیز غله ، پنبه و خرما بوده است. شهر قدیم سیرجان در اواخر قرن هشتم هجری (796) ایدکو ویران شد و مردم آن به باغ میمند انتقال یافتند که این محل نیز در حمله افغان ها ویران گشت. و از 210 سال پسش مردم در محل فعلی سیرجان سکونت گزیدند . این محل که به واسطه احداث قناتی توسط میرزا سعید کلانتر ، سعید آباد نام گرفته بود ، به تدریج توسعه و گستزش یافت.

سنگ نگاره های شاه افروز



قدمت شهر سیرجان براساس شواهد و مستندات تاریخی به قبل از تاریخ می رسد. نگاره هایی که بر سینه سنگهای تپه تاریخی شاه فیروز مشاهده می شود ، نشان دهنده این است که انسان های شکارگر حدود 8000 سال پیش تصویر حیواناتی را که شکار می کردند برای ارتباط با آیندگان 1 بر روی صخره ها نقاشی می کردند. این تصاویر در قسمت غربی این تپه دیده می شود و مربوط به عصر حجر می باشند. بنا بر نوشته مورخان عصر حجر8000 سال قبل پایان می یابد. تپة شاه فیروز در فاصلة 14 کیلومتری جنوب شرقی سیرجان قرار دارد.در روزگاران کهن که مردم فلات ایران در آغوش طبیعت زندگی می کردند با حک تصاویر مختلف بر روی سطح صخره ها و شاید همراه با اعمال اعتقادی ، روابط خود با طبیعت را بیان می کردند. به نظر می رسد که نقوش متعدد بزکوهی بر روی سطح صخره ها در تپه شاه فیروز سیرجان حکایت از رابطه فراوانی است که مردمان عصر یادوره با این حیوان داشته اند.بی شک نقش کنده های تپه شاه فیروز ارتباطی تنگاتنگ با آثار، ابنیه و محوطه های تاریخی پیرامون خود دارد.کنده کاری های صخره ای مذکور را می توان به دوره های محتلف تاریخی نسبت داد. بیش از 200 مورد نقوش مختلف بر پیکره سنگ های تپه شاه فیروز اجرا شده است که می توان آنها را به نقوش حیوانی ، گیاهی ، انسانی و نقوش نامشخص تقسیم نمود. بیشترین نقوش مربوط به نقوش حیوانی بخصوص نقش بزکوهی است. حیوانات شکاری نظیر پلنگ ، روباه و گرگ نیز دیده می شود. نقوش گیاهی را می توان نقوش استیلیزه سرد یا خوشه گندمی نام نهاد. همچنین بعضی نقوش نظیر دایره ، نیم دایره ویا اشکال هندسی است که بدرستی نمی توان منظور نقاش حکاک را فهمید و آن را تفسیر کرد

منبر سنگی



پلکان سنگی معروف به منبر سنگی در بخش شمالی قلعه سنگ و در میان خرابه های مسجد به جای مانده است . نوشته ای به خط نسخ روی منبر سنگی، زمان ساخت مسجد و شاید این منبر را به عهد سلطان احمد مظفری و به سال 789 ه.ق می داند. "العادل المظفر من السما بالنصر والعز والفتح العیین عمادالحق والدین الواثق بالملک الصمد بالخیرات (؟) السلطان احمد خلد الله السلطانه اقل معالیک سلطانی فی سنه تسع و ثمانین و سبعانه" روبروی این پلکان سنگی و به فاصله ی 4 متری آن پایه ی ستون سنگی مربع شکلی قرار دارد.

قلعه سنگ

قلعه سنگ سیرجان قلعه ای است بزرگ از سنگ و همچون دژی تسخیر نا پذ یر و حوادث بی شمار تاریخی را از سر گذرانده است. قلعه سنگ به همراه منبر زیبای سنگی و هنرمندانه اش که در سال 789 ه. ق. در سنگی یک پارچه شکل گرفته است که بسیار جالب و دیدنی است. در حقیقت ارگ نظامی شهر بوده و منبر سنگی آن متعلق به دوره سلطان احمد مظفری که از امرای آل مظفر بوده. این منبر از سنگ تراشیده و حدود 2 تن وزن دارد .در این قلعه آثار ساختمانی زیادی وجود دارد که از جمله انبار مخروبه و پلکان های سنگی و منبر سنگی زیبای آن را می توان نام برد.

یخچال های حاج رشید
يخچالهای حاج رشيد سيرجان (دو يخچال) در نزديكي بلوار شيخ فضل الله نوری شهر سيرجان واقع شده اند . تاريخ ساخت آنها سال 1271 هجری قمری است و مصالح به كار رفته در ساختمان آنها شامل لاشه سنگ ، قلوه سنگ و خشت می باشد . اين دو يخچال و ديوار آنها توسط سازمان ميراث فرهنگی مرمت شده و فعلاً كاربردی ندارد .

پیر چهل تن
نزديکي روستاي کرکوئيه و چهار کيلومتري جنوب سد خاکي تنگوئيه روي يکي از تپه ماهورها اطاقکي با ديوارهاي کوتاه وبدون سقف وجود دارد که مردم به آن پير چهل تن مي گويند. پير چهل تن از دو چهار ديواري تشکيل شده که سنگ هاي ديوارها بدون ملاط و يا با ملاطي بسيار سست روي هم چيده شده اند.درميان يکي از چهار ديواري ها صورت قبري از گچ ساخته شده و مردم آنرا زيارت مي کنند. چهار ديواري دوم از قبر خالي است و فقط مخصوص اداي نماز و دعا نذر و نياز است. بدليل سستي پيه ها و ديوارها امکان احداث سقف و پوشش روي قبر وجود ندارد به همين دليل مردمان محلي معتقدند پير سقف قبول نمي کند و دوست دارد قبرش درفضاي باز و نور مستقيم خورشيد باشد. به احتمال زياد تپه ي که آرامگاه پير چهل تن روي آن قرار دارد قبرستاني مربوط به عشاير منطقه بوده و در سالهاي بسيار دور تدفين هائي در آن صورت گرفته است.