ارگ بم
سابقه تاريخي ارگ بم به موجب نوشته هاي تاريخي , از جمله حدودالعالم و تاريخ وزيري به دو هزار سال پيش مي رسد .شواهد زيادي از جمله وضعيت پلان مرکـــزي وتعدادي خشت موجود در خانه حاکم و خانه رئيــس سرباز خانه ادعاي فوق را به اثبات مي رساند . در کل , از مجموع نوشته هاي دوران اسلامي و بررسي هاي مقدماتي معماري و باستان شناسي مي توان نتيجه گرفت که ارگ قبل از حکومت ساساني و احتمالا" در دوره اشکاني ايجاد شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته است احتمال مي رود ساکنين قلعه بم معاش خود را از راه کشاورزي و پارچه بافي مي گذرانيده اند پژوهش در امر نحوه زندگي و تاريخ ارگ احتياج به يک سري کاوشهاي منظم باستان شناسي دارد ولي آنچه مسلم است سابقه تاريخي ارگ به قبل از اسلام مي رسد و در طول تاريخ ارگ , بارها مورد يورش قرار گرفته و بازسازي شده است .ارگ بم بااين سابقه طولاني تاحدود 180 سال پيش از اين , محل سکونت عده اي از اهالي بم بوده و بعد از ترک و نقل مکان مردم , به دست فراموشي سپرده شده است . دراين مدت که بيش از 150 سال به طول انجاميده خرابي هاي جبران ناپذيري توسط عوامل انساني و عوامل طبيعي بر پيکره ساختمانها وارد آمده است .مجموعه ارگ بم , شامل شهر قديم و قلعه , قريب به 20 هکتار (طول ضلع غربي ارگ 520 و عرض آن 430 متر مي باشد ) وسعت دارد و مسافت ارگ و قلعه , قريب 6 هکتار است .سه سمت قلعه را باغ و خانه هاي مسکوني و زمينهاي کشاورزي محصور نموده و ضلع شمالي در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است.
اين شهر قديمي از چهار قسمت تشکيل شده و به طـــور کلي شامل خندق گرداگرد حصـار , برجهاي ديده باني , مدخل قديمي , کوچه ها و خانه ها مي باشد. از سمت شمال شرقي يک حصار و از طرف جنوب چهارحصار قلعه را در بر مي گيرد . ( دورتادور قلعه خندقي ژرف وجود دارد که آن را از يورشها مصون مي داشته است . )
در مجموع 38 برج ديده باني در فواصل معين روي باروها قرار گرفته و آخرين بارو را خندقي عميق از اطراف جدا مي نموده است بدون شک ايجاد قلعه ارگ بم بر بلنداي تپه اي سنگي بايد داراي موقعيت سوق الجيشي مهمي باشد .درميان اين شهر عمارت يا قلعه حاکم نشين برروي صخره اي طبيعي بنا شده است عمارت داراي پنج طبقه است که از خشت خام ساخته شده است .
واحدهاي شناخته شده گوناگون اين بنا به ترتيب عبارتند از : ورودي و محله عام نشين , دروازه دوم و اصطبل , دوازه سوم , سربازخانه و تشکيلات مربوط به آن , ساختمان مرکزي يا حاکم نشين .واحدهاي شناخته شده در عامه نشين عبارتند از : راهرو اصلي ( بازار ) , مسجد جامع , نمازخانه , حسينيه , کاروانسرا , آب انبار , ميدان مدرسه , سابات جهودها , حمام و زورخانه ( مقبره ؟) و تعدادي خانه هاي قديمي . در محله عام نشين , خانه هاي عمومي کنار کوه روي زمين مسطح بناگرديده و از نظر شهرسازي و تشکيلات زندگي شهري مجموعه کاملي است که تاحدودي نيازهاي وابسته به اجتماع زنان خود را رفع مي نموده است .برخي از خانه هاي عام نشين از اهميت خاصي برخوردارند , زيرا اين خانه ها شامل بيروني و اندروني , بادگير , ايوان , اتاقهاي زمستاني و تابستاني و محلي جهت نگهداري اسب و احشام بوده و داخل حياط هر خانه چاه آبي در نظر گرفته شده است . تقريبا" بيشتر خانه هاي عمومي متصل به هم ساخته شده غالب آنها به يکديگر راه دارند در بعضي خانه ها حمام اختصاصي به چشم مي خورد و در کنار تعدادي از آنها اصطبل را جدا از محل زندگي ساخته اند .
تعدادي از خانه هاي ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربري ستونها دو طبقه ساخته شده اند که اين امر نشانگر روند ازدياد جمعيت در يکي از دوره هاي گذشته است در ميان خانه هاي عمومي تضادهايي از نظر وسعت حجم واستقامت مشاهده مي شود .بعد از ورودي يک راه اصلي تا دروازه دوم کشيده شده , قسمتي از اين شاهراه بازار شهر است که متاسفانه سققهاي بازار منهدم شده و درحال حاضر ستونها و قوسها باقي مانده است آثار مغازه هاي نانوايي , روغنگيري و قفسه هاي خشتي در بازار نشاني از رونق گذشته آن مي باشد به موازات شاهراه , دو راه ديگر به دروازه دوم مي رسد. در دوره اسلامي , درارگ دو مسجد با نامهاي مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسينيه شامل يک صحن , يک ايوان دو طبقه قرينه هم و چند اتاق ساخته شده است . سه منبر خشتي در حسينيه وجود دارد .زورخانه ارگ به شيوه ساير ورزشگاههاي سنتي از چهار ايوان , يک گنبد و گود تشکيل شده است . در ارگ يک کوچه سرپوشيده وجود دارد که به سابات جهودها شهرت دارد .در محله عامه يک حمام عمومي بوده که براثر بي خبري مردم به منظور استفاده از آجرهاي حمام آن را به کلي منهدم کرده اند . دومين واحد ارگ بعد از دروازه دوم , اصطبل و يک حصار و اطاقهايي براي نگهبانان است . از دروازه دوم تشکيلات مربوط به حاکم نشين واقع شده که اين قسمت از ارگ در شيب و بالاي کوه قرار گرفته است که اصطبل , اولين واحد اين بخش است و در محوطه آن آب انبار و در گوشه جنوب شرقي چاه آب تعبيه شده است .باتوجه به نوشته ها و کتب تاريخي زمان قاجاريه از جمله تاريخ وزيري , دستگيري لطفعلي خان زند و محاربه او با سربازان محمدعلي خان زابلي حاکم قلعه , در اصطبل اتفاق افتاده است . پس از اصطبل دروازه سوم , سرباز خانه و خانه رئيس قشون مستقر در ارگ مي باشد . در برج جنوب غربي سنگ آسيا بادي ديده مي شود. آسياي ارگ تنها آسيابادي است که در منطقه بم ديده مي شود . اين آسيا در دوره قاجاريه ساخته شده است. چاهي عميق در سربازخانه ديده مي شود که اکنون فاقد آب است . از سربازخانه يک راه به طرف منطقه مرکزي قلعه کشيده شده است. اين راه به حياط حاکم نشين مي پيوندد. هسته مرکزي يا حاکم نشين ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاکم تشکيل شده است. برج ديده باني مرکزي, حمام , حوض و چاه آب دراين قسمت وجود دارد .
آثار مسير آبي از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبي وجود دارد که احتمالا" بخشي از قنات نهرشهر به طور مداوم از ارگ مي گذشته است .عمارت چهارفصل سه طبقه و قصر حکومت بوده و کليه اوامر و احکام مربوط به شهر و توابع آن دراين محل از طرف حاکم صادر مي شده است . در کنار عمارت چهارفصل يک حمام اختصاصي و يک چاه آب ديده مي شود . آب آشاميدني ساکنان ارگ از چاههايي در حياط خانه ها تامين مي شده است .مصالح عمده بناهاي ارگ , خشت خام , ملات , گل رس و کاه و گاه به ندرت در بناي آن سنگ لاشه , آجر و تنه درخت خرما به کار رفته است .ارگ بم تنها يک ورودي داردکه طاق ورودي آن قابل مقايسه با قوسهاي دوره ساساني است و دو برج طرفين و هشتي احتمالا" در دوره صفويه به ورودي الحاق شده است. آثار دروازه ديگري در ضلع شمالي ارگ در محلي موسوم به " کت کدم " به چشم مي خورد که به ظاهر استفاده چنداني از آن نشده و ياکمي بعد از ايجاد حصار مسدود شده است. ارگ بم داراي يک راه اصلي از جنوب به طرف حاکم نشين و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقي و غربي است 60 متر از راه اصلي بازار سرپوشيده بوده و آثار سنگفرش در قسمتهايي از راسته ها به چشم مي خورد. از ويژگيهاي ارگ بم چهار حصاري است که از سمت جنوب , حاکم نشين را برمي گيرد و اولين حصار مطمئن ترين نقطه اتکايي است که مردم را از هجوم مصون مي داشته است , زيرا ارتفاع حصار تا 18 متر مي رسد و در فاصله 30 تا 40 متر برجهايي در نظر گرفته شده و پهناي حصار در مردگرد متجاوز از 6 متر است , برجهاي ديده باني درحصار علاوه بر تقويت و استحکام حصار و تسهيل امر ديده باني , محل استــراحت مامورين و نگهبانان بوده و کنگره ها و ترکشها و برجها در ديده باني و حراست قلعه نقش ارزنده اي داشته اند .حصار بروني ارگ را خندقي احاطه کرده است .ارگ بم به واسطه اينکه در مسير جاده شرق به غرب قرار گرفته هميشه در طول تاريخ مورد توجه بوده و ازاهميت خاصي برخوردار است .
آخرين حادثه تاريخي که در اذهان مردم از ارگ به يادگار مانده است دستگيري لطفعليخان زند بوسيله محمدلي خان زابلي حاکم قلعه بم است ارگ بم تا سال 1254 هـجري قمري و غائله آقاخان محلاتي مسکوني بوده و تا هشتادسال قبل , از حاکم نشين به عنوان ژندارمري و مرکز قشون نظامي استفاده شده است و به عبارتي زندگي در ارگ از تاريخ ايجاد قلعه تا اواسط دوره قاجار به طور مدوام جريان داشته است. مرمت ارگ بم بيشتر جنبه حفاظتي و نگهداري دارد وسعي برآن است تافرم و شکل و نماي مجموعه هاي ارگ همچنان حفظ و تغييرات کلي در آنها به وجود نيايد , تنها چنداثر مهم به عنوان نمونه سازي مانند مسجد , مجموعه ميرزانعيم , خانه مشهور به خانه احمدي يا زابلي و خانه حاکم و چنداثر ديگر تعمير و احياشده اند .حاکم نشين قلعه درحدود سالهاي 1337 هجري شمسي به بعد توسط اداره باستان شناسي و آموزش و پرورش بم تعمير گرديده است تعميرات اساسي ارگ از سال 1352 هجري شمسي شروع شد و هر سال به طور متوسط شش ماه در ارگ کار شده است .تعميرات انجام شده عبارتست از تعمير و مرمت باروها , مشخص کردن آبروها , زيربندي و مرمت بخشي از ستونها , اندود پشت بام , اصطبل , سربازخانه , خانه حاکم و غيره .
