شاخصه‏های توسعه از منظر اسلام، قانون اساسی جمهوری اسلامی -1ایران و امام خمینی (ره)

چکیده

در باب مسئله توسعه، تاکنون نظریات متعددی از جانب اندیشمندان این حوزه مطرح گردیده و مورد بررسی قرار گرفته است. هدف نظریات غربی از توسعه، تنها دست‏یابی، به رفاه مطلق مادی است. این موضوع از نظر اسلام برای انسان کمال مطلوب نبوده و هدف از آفرینش و خلقت انسان نیز تنها آن نبوده است، بلکه رفاه مادی به صورت ابزاری برای رسیدن به اهداف عالی که دین اسلام تعیین نموده است جلوه‏گر می‏شود.

این مقاله بر آن است تا ضمن توضیح مفهوم توسعه و هدف توسعه از منظر اسلام، زمینه‏های فرهنگی توسعه و پیشرفت را از دیدگاه اسلام، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و امام خمینی(ره)، بررسی نموده و نیز چارچوب‏های کلی الگوی اسلامی فرهنگ توسعه را شناسایی نماید. البته شایان ذکر است که هدف این نوشتار بیش از آنکه ارائه یک نظریه نهایی باشد، روشن ساختن زوایای گوناگونی است که در دست‏یابی به یک الگوی نهایی از فرهنگ پیشرفت و توسعه در اسلام حایز اهمیت است.

کلید واژه‌ها: مفهوم توسعه در اسلام، نظریات توسعه، نظریه نوسازی، نظریه وابستگی، نظریه مارکسیستی، اسلام و توسعه، شاخص‏های توسعه در اسلام، اهداف غیرمادی توسعه.

مقدّمه

انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران با ایجاد تحول عظیم معنوی در جهان، جامعیت اسلام را به عنوان مکتبی که پاسخگوی نیازهای امروز جامعه است به منصه ظهور رساند. این نظام به واسطه ماهیتی اسلامی و برخاسته از مکتب الهی، اکنون در حال عرضه الگویی برای سعادت دنیوی و اخروی مسلمانان، بلکه برای بشریت است.

بدون شک، سعادتی که با نگاهی به زندگی جاودان در آخرت، دنیایی آباد، سالم و همراه با عدالت اجتماعی را به ارمغان آورد، مبنایی برای تحول در جهان خواهد شد، و سهم حقیقی جهان اسلام را جلوه‏گر خواهد ساخت. این سهم حقیقی زمانی به تحقق می‏پیوندد که در قبال اندیشه‏های مادی مسلط فعلی الگویی متناسب با ابعاد مادی، معنوی و فطری انسان‏ها به جامعه بشری ارائه شود.0

از سوی دیگر، ارزش‏های یک جامعه فراتر از توسعه اقتصادی، جهت‏گیری و نتایج توسعه را تحت‏الشعاع قرار داده و شکل می‏دهند. سرمایه‏های انباشته شده مادی و انسانی در اختیار ارزش‏ها و اعتقادات جامعه قرار می‏گیرند. اینکه چگونه یک جامعه توسعه اقتصادی را با ارزش‏های خود منطبق کند بستگی به تعریفی دارد که از حیات ارائه می‏دهد و حدّی که میان مادیت و معنویت قایل می‏شود.

واقعیت امر این است که تاریخ فقط سلطه‏گری سیاسی و فرهنگی را با توسعه اقتصادی آمیخته است. تلفیق انسان دوستی و معنویت و توجه به زندگی اخروی با توسعه اقتصادی به مراتب کمتر دیده شده است. اما تجربیات انسانی و قضاوت‏های او هنوز به پایان نرسیده و امید است که بتواند این دو امر را به صورتی زیبا در هم ادغام کند. در این زمینه، دین مبین اسلام که هم راهنمای دنیوی انسان است و هم راهنمای اخروی، منطقی‏ترین و علمی‏ترین تلفیق را ارائه داده است.1

این نوشتار، ضمن توضیح مفهوم توسعه و هدف توسعه از منظر اسلام، شاخص‏های توسعه از دید اسلام، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و امام خمینی(ره)، را بررسی نموده و تا حد ممکن چارچوب‏های کلی الگوی اسلامی توسعه را شناسایی می‏نماید. البته شایان ذکر است که هدف این مقاله، صرف ارائه یک الگو و مدل نهایی نیست؛ زیرا در اساس، زندگی بشر با ارائه الگو و مانند آن، درست نمی‏شود. یکی از این مدل‏ها، مانیفیست مارکس بود که شاهد نتایج آن بودیم.2

در این مقاله، روش ما روش اثباتی خواهد بود؛ یعنی مفهوم‏بندی چارچوبه‏های کلی الگوی اسلامی فرهنگ توسعه در سطح کلان، که از طریق گردآوری داده‏ها، اسناد و مدارک گوناگون صورت می‏پذیرد. پیش از ورود به بحث، لازم است برای روشن شدن مطلب، تعاریف و مفهوم متبادر به ذهن خود را از برخی مفاهیم و اصطلاحاتی که در این نوشتار استفاده شده است روشن نماییم. مراد ما از «اسلام» در این نوشته می‏تواند یکی از منابع زیر باشد:

1. «قرآن»، که به عنوان آخرین کتاب آسمانی دربردارنده خطوط اصلی هدایت بشر برای همیشه است و اصلی‏ترین، مهم‏ترین و معتبرترین ابزار شناخت دین به شمار می‏آید. روش‏های فهم قرآن و مستند قرار دادن آن به تفصیل در علوم قرآنی و علم اصول فقه مورد بررسی قرار گرفته است. بنابراین، اگر موضوعی در آیات محکم قرآن آمده باشد می‏توان به آن به عنوان یک آموزه اسلامی توجه کرد و آن را مبنای عمل قرار داد.

2. «نهج‏البلاغه»، که مجموعه گفتار هدایتگر امام علی(ع) به پیروانش می‏باشد.

دو منبع دیگری که درحقیقت، یک قرائت نو از اسلام متناسب با جامعه ایران و دوره تاریخی کنونی‏اند و در واقع، بیشتر جزء منابع اصلی منبعث از اسلام در ایران می‏باشند، عبارتند از:

3. «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران» به عنوان سند و میثاق ملی معتبر و برداشتی مورد وفاق از اسلام متناسب با محیط زمانی و مکانی کنونی ایران که توسط جمعی از نخبگان و علما به رشته تدوین درآمد.

4. «دیدگاه‏های امام خمینی(ره)» در امور مختلف که در صحیفه نور متبلور شده است.

درباره مراد ما از «توسعه»، شایان ذکر است که اصولاً یکی از علل اصلی ابهامات و نارسایی‏های تعاریف توسعه، خود ماهیت مقوله توسعه است. مقوله توسعه ماهیتی ارزشی، هنجاری و نسبی دارد. به عبارت دیگر، توسعه مفهومی است که هر فرد و گروه و جامعه‏ای معنا و ارزش‏های موردنظر خود را از آن استنباط می‏کند و روشن است که این معانی و ارزش‏ها بسته به موقعیت و حتی مشغولیت افراد و گروه‏ها کم‏وبیش متفاوتند.

مثلاً، اقتصاددانان ارزش را در رشد اقتصادی و افزایش سطح زندگی، جامعه‏شناسان در نظم و تعادل اجتماعی و آگاهان سیاسی در کارآمدی و مشروعیت نظام سیاسی می‏دانند. در میان توده مردم هم عده‏ای ارزش را در رفاه و ثروت، برخی در نظم و امنیت، عده‏ای در گسترش اخلاق و معنویت و بعضی نیز در گسترش آزادی و عدالت می‏دانند. از خود این ارزش‏ها نیز افراد، گروه‏ها و جوامع مختلف، تعریف و تفسیرهای بسیار متفاوتی ارائه کرده‏اند.3

در ضمن، اگرچه توسعه ذاتاً یک امر مادی است، لکن نتایج آن می‏تواند در راستای اهداف ارزشی قرار گیرد. به همین دلیل، شاید به خاطر ارزشی بودن مقوله توسعه است که اندیشمندانی مانند گی‏روشه در تعریف توسعه گفته‏اند: «توسعه عبارت است از کلیه کنش‏هایی که به منظور سوق دادن جامعه به سوی تحقق مجموعه منظمی از شرایط زندگی جمعی و فردی که در ارتباط با بعضی ارزش‏ها مطلوب تشخیص داده شده‏اند صورت می‏گیرد.»4پیش از پرداختن به فرهنگ توسعه و پیشرفت از دیدگاه اسلام، مروری اجمالی بر نظریاتی که تاکنون در باب توسعه طرح شده‏اند الزامی به نظر می‏رسد.

نظریات توسعه

در باب مسئله توسعه تاکنون نظریات متعددی از جانب اندیشمندان این حوزه مطرح گردیده و مورد بررسی قرار گرفته است. تمام کلیه این نظریات را می‏توان به صورت کلی در سه شاخه تقسیم‏بندی نمود:

الف. نظریات نوسازی5

این نظریات حاصل مباحث و نظریه‏هایی است که از سوی پژوهشگران آمریکایی درباره مسائل مربوط به دگرگونی‏های جوامع جهان سوم ارائه شده. این دسته از پژوهشگران جوامع موجود در جهان امروز را به دو دسته «سنتی» و «نوین» تقسیم می‏کنند. آنان جوامع غربی را نمونه و الگوی جوامع نوین می‏دانند و مشخصات آن جوامع را به عنوان معیارهای «نو بودن» در نظر می‏گیرند، و در مقابل، جوامع موسوم به جهان سوم را به عنوان جوامعی کم‏وبیش سنتی قلمداد می‏کنند.

در همین زمینه، نوسازی را عبارت از فرایندی می‏دانند که طی آن جوامع بشری از حالت سنتی به حالت نوین درمی‏آیند.آنها معتقدند: به هر میزان که ارتباط میان جهان صنعتی و جهان غیرصنعتی (جهان سوم) افزایش یابد جهان سوم بهره‏های بیشتری در توسعه ساختاری و رفاهی خود خواهد برد. طرف‏داران این نظریه6 ضمن درونی دانستن عوامل توسعه و توسعه‏نیافتگی و اعتقاد به سیر خطی تمام جوامع، رشد انباشت سرمایه را از عوامل مهم توسعه تلقّی می‏نمودند.7

اشکال عمده‏ای که به این نظریات وارد می‏شود آن است که آنها اقتباس، تقلید و وارد کردن برخی از جنبه‏ها و ظواهر زندگی جوامع صنعتی را از سوی کشورهای جهان سوم مترادف با توسعه و نوسازی آنها قلمداد کرده و هیچ‏گونه جایگاهی برای ساخت فکری حاکم بر این جوامع و فرهنگ آنها قایل نشده‏اند. آنان این مسئله را مفروض نظریات خود قرار داده‏اند که هدف توسعه در این کشورها همان هدفی است که کشورهای غربی دنبال نموده‏اند.

ب. نظریات جبرگرایانه مارکسیستی8

این نظریات، مطرح می‏کنند که سرمایه‏داری موجب توسعه جهان می‏شود، اما این توسعه به صورت متناسب و موزون و برابر در همه ممالک رشد نمی‏کند. از سوی دیگر، معتقدند: همه جوامع باید سیر تکاملی را در عبور از مراحل پنج‏گانه‏ای که براساس شیوه‏های مختلف تولید، یا انواع مالکیت ابزار تولید مشخص می‏گردد طی نمایند. این مراحل عبارتند از: جامعه بدوی (کمون اولیه)، مرحله برده‏داری، فئودالیسم، سرمایه‏داری و کمونیسم.

مبارزات طبقاتی اجتماع ناشی از شیوه تولید و چگونگی مالکیت ابزار تولید و روابط تقلیدی، موجب تغییر و دگرگونی و عبور از مرحله‏ای به مرحله دیگر می‏شود. بر اساس این نظریه، در جامعه معاصر، به جای تقابل جامعه سنتی و مدرن، تقابل شیوه تولید غیرسرمایه‏داری و سرمایه‏داری قرار دارد و توسعه یعنی: عبور از جامعه فئودالی یا جامعه‏ای با شیوه تولید غیرسرمایه‏داری به جامعه سرمایه‏داری و سپس به مرحله سوسیالیسم و کمونیسم.9

عمده‏ترین انتقادی که بر نظریات مارکسیستی وارد می‏شود بر جنبه جبرگرایانه آن است. نظریات مارکسیستی سیر تکامل و توسعه همه جوامع را از ابتدا تا مرحله آخر ـ که در نظر آنها همان جامعه ایده‏آل کمونیستی است ـ در یک سیر خطی ترسیم نموده و معتقدند تمام جوامع باید این سیرخطی را طی نمایند.

ج. نظریات توسعه‏نیافتگی10

اساس نظریات توسعه‏نیافتگی بر این اصل استوار است که نظام اقتصادی سرمایه‏داری بین‏الملل به طور منظم عمل می‏نماید که موجب عدم توسعه و اختلال اقتصادهای جهان سوم می‏شود. نحوه عملکرد اقتصاد بین‏الملل طبعا به ضرر آن دسته از کشورهایی است که سرمایه‏داری نیستند و به طور نابرابری با جهان صنعتی مبادلات تجاری دارند.

این نظریات به دو بخش وسیع تقسیم می‏شوند:

1. نظریات ساختاری: این نظریات ضمن برشمردن شاخص‏های انبوه جمعیت، کشاورزی معیشتی، نرخ اندک پس‏انداز، وابستگی شدید به صادرات مواد اولیه، و تمرکز سیاسی به عنوان عوامل ساختاری مانع توسعه در کشورهای جهان سوم، تشکیل سازمان‏های بین‏المللی مانند «انکتاد»11 تنظیم سیاست‏ها و مقرّرات بین‏المللی برای تثبیت روابط اقتصادی وقیمت‏های مبادله، و صنعتی شدن سریع و اتخاذ سیاست جانشینی واردات را برای مبارزه با نارسایی‏های موجود پیشنهاد می‏نمایند که هدف اصلی این توصیه‏ها، برابر نمودن شرایط مبادله است تا آثار مثبت این مبادله از طریق افزایش درآمد، اشتغال، بازار داخلی و توسعه عمومی پدیدار گردد.12

2. نظریات وابستگی: طبق این نظریه، وابستگی وضعیتی است که در آن، اقتصاد گروهی از کشورها (مثلاً، کشورهای موسوم به جهان سوم) تابع توسعه اقتصادی گروهی دیگر از کشورها (مثلاً، کشورهای پیشرفته غربی) است و این رابطه وابستگی از آنجا به وجود آمده است که این دو دسته از کشورها در حالی وارد روابط متقابل تجاری شده‏اند که در درون کشورهای گروه دوم (پیشرفته) انگیزه‏ها و توانایی‏های توسعه و گسترش وجود داشته است.

ولی در کشورهای گروه اول (وابسته) به دلایلی، چنین انگیزه‏ها و توانایی‏هایی وجود نداشته است. در چنین شرایطی، کشورهای اخیر فقط می‏توانسته‏اند از توسعه کشورهای پیشرفته متأثر شوند و بدین ترتیب، وابستگی متقابل به وابستگی تبدیل شده است.13 شایان ذکر است که عدم توجه این نظریات به مسائل درونی کشورهای موسوم به جهان سوم از عمده‏ترین انتقادهایی است که به آنها (نظریات وابستگی) وارد می‏شود.14

بررسی نظریات مطرح شده در باب توسعه تاکنون و نیز تجربیات انسانی در کشورهای توسعه‏یافته مشخص می‏سازد که برخی اصول ثابت در باب توسعه در طی چهار قرن اخیر وجود دارد که انسان و کشورهای در حال پیشرفت در پروسه توسعه، جدای از اینکه چه ارزش‏هایی را انتخاب می‏کنند، باید رعایت نمایند. این اصول عبارتند از:

1. بافت توانایی‏های فکری ـ سازمان‏دهی هیأت حاکمه؛

2. توجه به علم؛

3. نظم؛

4. آرامش اجتماعی؛

5. حاکمیت قانون؛

6. نظام آموزشی؛

7. فرهنگ اقتصادی.15

در استخراج این عوامل، استنباط انسانی به کار رفته است و به طور عملی و منطقی قابل تصحیح و تغییرند و خوب بودن یا بد بودن این موارد موردنظر نبوده است. در این پژوهش نیز ما سعی خواهیم نمود علاوه بر سایر مطالب که ذکر خواهد شد، هماهنگی اصول ثابت توسعه را با اصول توسعه از دید اسلام با ارائه اسناد و مدارک مشخص سازیم.حال پس از بررسی اجمالی الگوهای مرسوم توسعه و طرح اصول ثابت توسعه، وارد بحث اصلی این نوشتار می‏شویم.

مفهوم و هدف پیشرفت و توسعه در اسلام

«توسعه» لغت یا مفهوم جدیدی است از تکامل بشری. بشر به طور فطری به تکامل و بهبود علاقه‏مند است و در این راه دایم کوشش می‏کند. به طور ذاتی در پی این است که از موقعیت فعلی به موقعیت مطلوب و مورد تصور خود دست یابد. از روز اول خلقت هم، بشر به دنبال این تکامل بوده است. در چند قرن اخیر، مفهوم قدیمی تکامل به مفهوم جدید توسعه و توسعه‏یافتگی تبدیل شده است.

گردونه‏ای را که غرب در چند قرن اخیر به وجود آورده این بوده که برای همان فرایند تکامل بشری که از قبل وجود داشته و بشر به آن علاقه‏مند بوده یک قالب علمی و کاربردی و روشی ایجاد کرده است.اما دست‏یابی به آن رفاه مطلق مادی که هدف توسعه در غرب می‏باشد برای انسان کمال مطلوب نبوده و هدف از آفرینش و خلقت انسان نیز آن نبوده است، بلکه آنها به صورت ابزاری برای رسیدن به اهداف عالی که دین مبین اسلام تعیین نموده است جلوه‏گر می‏شوند.

قرآن کریم در موارد مختلف به این نکته اشاره نموده است که تمامی مساعی انسان باید در جهت کسب و افزایش ایمان باشد تا بدین ترتیب شایستگی لازم را برای رسیدن به حضور خداوند متعال به دست آورد.16و این کمال جز در سایه پرستش خداوند حاصل نمی‏شود.(یس: 61) در برخی از آیات هدف از آفرینش، پرستش خدا شمرده شده است.(ذاریات: 56)

و از سوی دیگر، پرستش خدا نیز باید براساس اختیار و داشتن آزادی در انتخاب17 باشد تا موجب کمال آدمی شود و لازمه آن وجود زمینه برای آزمایش انسان است تا در مواجهه با عوامل مخالف و موافق و بر سر چند راهی‏ها از روی اختیار و به انتخاب خویش سرنوشت خود را رقم زند، از این‏رو، در آیات دیگر، هدف از آفرینش انسان آزمایش او شمرده شده است.18 و هدف نهایی، چیزی جز رسیدن به نزد خدا و برخورداری از لذت وصل او نیست.(هود: 118و 119)

اسلام مکتبی است که بر جنبه‏های مادی انسان نیز تأکید نموده، لکن آنها را به عنوان ابزاری برای رسیدن به اهداف متعالی انسان در نظر گرفته است. بدین‏سان، اگر ما رسیدن به اهداف متعالی را که از خلقت انسان مدنظر بوده است، هدف توسعه در اسلام تلقّی نماییم، بدون شک، رسیدن به این اهداف مستلزم در دست داشتن ابزار مادی و معنوی است؛ یعنی توسعه در اسلام (رسیدن به اهداف متعالی انسان) دارای ابعاد مادی و معنوی می‏باشد.در مورد ابعاد مادی توسعه، در قرآن کریم آمده است: «هُوَ أَنشَأَکُم مِنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا» (هود: 61)؛ او (خدا) شما را از زمین ایجاد کرد و به آبادانی در آن گماشت.

علّامه طباطبائی در تفسیر المیزان در ذیل این آیه می‏فرمایند: عمارت، تغییر دادن زمین به محصولی است که بدان‏ گونه بتوان از فواید مورد انتظار از آن استفاده کرد.19 با توجه به آیه مذکور، خدا انسان را مأمور آبادانی زمین قرار داده است، طبعا این مأموریت مستلزم در اختیار قرار دادن امکانات و ابزارهای لازم برای عمران و آبادی زمین است که ظاهرا اعطای منصب خلافت الهی به انسان در زمین به همین منظور است: «وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلاَئِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً» (بقره: 30)؛ به یاد آر هنگامی که خداوند به فرشتگان فرمود: من در روی زمین خلیفه قرار می‏دهم.

و با توجه به اینکه انسانْ خلیفه خدا بر روی زمین است، پس خداوند زمین و آنچه را در آن است برای زندگی او آفریده: «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُم مَّا فِی الأَرْضِ جَمِیعا»(بقره: 29)؛ خداوند برای شما، همه آنچه در زمین وجود دارد آفریده است.همچنین خداوند می‏فرماید: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً»(ملک: 15)؛ او (خدا) است که برای شما زمین را رام قرار داد.از آیات قرآن استفاده می‏شود که عمران و توسعه مورد نظر اسلام تنها دارای بعد مادی و اقتصادی نیست، بلکه برای عمران و توسعه ابعاد انسانی، اخلاقی، روانی و معنوی نیز در نظر گرفته شده است.

بر این اساس، زمین آن‏گاه آباد (توسعه یافته) است که رشد و افزایش ثروت انسان‏ها همراه با آرامش و آسایش آنان باشد. به همین خاطر، برخی آیات قرآن یک رابطه معنوی بین ایمان به خدا، عبادت او و آبادی زمین و رفاه مادی انسان‏ها را مطرح می‏سازد: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ»(اعراف: 96)؛ و چنانچه اهل آبادی‏ها ایمان آورده و تقوا پیشه می‏کردند، به یقین(درهای) برکات آسمانی (توسعه معنوی) و زمینی (توسعه مادی) را به روی ایشان می‏گشودیم.

امام علی(ع) در خطبه 91 نهج‏البلاغهمی‏فرمایند: «فأحبطه بعد التوبه لیعمر ارضه بنسله»؛ خداوند پس از توبه، آدم را به زمین فرود آورد تا زمین را با نسل او آباد کند.همچنین ایشان در نامه خود به مالک می‏فرمایند: «باید نگریستن به آبادانی بیشتر از گرفتن خراج باشد، که گرفتن خراج جز با آبادانی میسر نشود. و آنکه خراج گیرد و به آبادانی نپردازد، شهرها را ویران کند و بندگان را هلاک سازد.»20

در مقدّمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز آمده است: «در تحکیم بنیادهای اقتصادی، اصل رفع نیازهای انسان در جریان رشد و تکامل اوست نه همچون دیگر نظام‏های اقتصادی تمرکز و تکاثر ثروت و سودجویی؛ زیرا که در مکاتب مادی، اقتصادْ خود هدف است و بدین جهت، در مراحل رشد اقتصاد عامل تخریب و فساد و تباهی می‏شود، ولی در اسلام اقتصاد وسیله است و از وسیله انتظاری جز کارآیی بهتر در راه وصول به هدف نمی‏توان داشت.»21

امام خمینی(ره) ضمن تأکید بر دو بعدی بودن اسلام می‏فرمایند: «مکتب اسلام یک مکتب مادی نیست، یک مکتب مادی و معنوی است. مادیت را در پناه معنویت اسلام قبول دارد. معنویات، اخلاق، تهذیب نفس. اسلام برای تهذیب نفس آمده است.»22 ایشان در جایی دیگر می‏فرمایند: «اسلام هم آمده است این انسان را درستش کند و بسازد و همه بعدهایش را، نه یک بعد فقط، نه همان بعد روحانی تنها، که غفلت کند از این جهات طبیعت، و نه فقط بعد طبیعت که اکتفا کند به این.

این وسیله است، آن مقصد.»23 نیز می‏فرمایند: «اسلام علاوه بر اینکه بشر را در روحیات غنی می‏کند در مادیات غنی می‏کند. اسلام دین سیاست است، قبل از اینکه دین معنویات باشد. اسلام همان‏طوری که به معنویات نظر دارد و همان‏طوری که به روحیات نظر دارد و تربیت دینی می‏کند و تربیت نفسانی می‏کند و تهذیب نفس می‏کند، همان‏طور به مادیات نظر دارد و مردم را تربیت می‏کند در عالم که چطور از مادیات استفاده کنند و چه نظری داشته باشند در مادیات. اسلام مادیات را چنان تعدیل می‏کند که به الهیات منجر می‏شود.

اسلام در مادیات به نظر الهیات نظر می‏کند و در الهیات به نظر مادیات نظر می‏کند. اسلام جامع ما بین همه جهات است.24مفهوم و هدف توسعه و پیشرفت در اسلام را می‏توان این‏گونه جمع‏بندی نمود که برخلاف هدف توسعه در غرب که تنها جنبه مادی زندگی را در نظر می‏گیرد،هدف توسعه در اسلام رسیدن به ارزش‏های متعالی انسان می‏باشد و رشد انسان هدف فعالیت‏های مادی انسان قرار می‏گیرد.25به عبارت دیگر، مکتب اسلام یک مکتب مادی نیست، بلکه یک مکتب مادی ـ معنوی است و مادیت را در پناه معنویت قبول دارد.26

در مکتب اسلام، هدف توسعه جز به حداکثر رساندن سعادت انسان در تمام زمینه‏ها از جمله اقتصاد، اخلاق و فرهنگ نیست. به عبارت دیگر، از نظر اسلام مفهوم کلی توسعه فقط رفاه و آسایش در این جهان را جست‏وجو نمی‏کند، بلکه رفاه در هر دو جهان را مدنظر دارد و بین این دو هیچ فرقی وجود ندارد.27پس از بررسی مفهوم و هدف توسعه در اسلام، در این قسمت ضمن بررسی شاخص‏های توسعه از دید اسلام، هماهنگی تعالیم اسلامی را با اصول ثابت توسعه نیز مشخص می‏سازیم.

زمینه‏های فرهنگی توسعه و پیشرفت در اسلام

در نگرش اسلامی، معیارهای رشد و توسعه هنگامی می‏تواند گویای «توسعه نظام رفتاری» انسان و جامعه باشد که بتواند توضیح کافی برای حفظ تعادل و توازن معنوی و مادی، اخروی و دنیوی در عرصه‏های مختلف اجتماعی ارائه کند و در عمل شاخص‏هایی را معرفی نماید که گویای جنبه‏های کیفی و کمّی باشد.28 در این قسمت، اساسی‏ترین زمینه‏های فرهنگی توسعه و پیشرفت از دیدگاه اسلام که از منابع اسلامی و منابع اصلی منبعث از اسلام در ایران استخراج گردیده است، در ابعاد مادی و معنوی مورد بررسی قرار می‏گیرد. سعی بر آن است تا در توضیح هریک از این معیارهای فرهنگی، به برخی منابع معتبر نیز اشاره شود.

تقوا

تقوا مزیتی حقیقی است که آدمی را بالا می‏برد و به سعادت حقیقی‏اش (زندگی طیبه و ابدی در جوار رحمت پروردگار) می‏رساند؛ از خدا پروا کردن و پاس حرمتش داشتن. آری، تنها و تنها وسیله برای رسیدن به سعادت آخرت همان تقواست که به طفیل سعادت آخرت سعادت دنیا را هم تأمین می‏کند.29در آیه 96 سوره «اعراف» داشتن تقوا و ایمان، عملی مهم برای توسعه پایدار معنوی و مادی معرفی می‏شود.

همچنین تقوا در کردار و رفتار اقتصادی یک مسلمان نقش هدایت‏کننده و جهت‏دهنده را دارد؛ چراکه خدا متقین را دوست دارد و مشکلات آنها را زودتر و آسان‏تر حل می‏نماید و به آنها وعده‏های نیکو می‏دهد: «وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْرا» (طلاق: 4)؛ هرکس متقی و خداترس باشد خدا مشکلات کار او را (در دو عالم) آسان گرداند.در برخی آیات قرآن کریم، تقوا رمز شکوفایی و برکت معرفی شده است.30

امام علی(ع) در این رابطه می‏فرمایند:پس هر که تقوا و پرهیزگاری پیشه گیرد لطف و کرامت (خداوند متعال) بعد از نایابی برای او بسیار، و رحمت و مهربانی پس از دور شدن به او بازگشت کند و نعمت‏ها پس از کم شدن بر او فراوان گردد و برکت مانند باران بزرگ‏قطره پس از اندک باریدن به او برسد.31در اصول 5، 109 و 115 قانون اساسی جمهوری ایران نیز یکی از شرایط رهبری و حاکم اسلامی و همچنین رئیس‏جمهوری که به عنوان انتخاب‏کنندگان و تصمیم‏گیرندگان امر توسعه مطرح‏اند، تقوا معرفی شده است.

علم‏محوری

نهادی شدن علم در یک جامعه، استدلال، مطالعه، تحقیق، بحث و گفت‏وگو و اندیشه و روحیه علمی را به دنبال می‏آورد. علم به انسان کمک می‏کند تا از ذهن‏گرایی و تصحیح‏ناپذیری به سوی عینیات، محاسبه، بهبود و تصحیح و انتقادپذیری حرکت کند. توسعه ذاتا به دنیای عینی بیشتر توجه دارد و علم هم ابزار این توجه را در اختیار انسان قرار می‏دهد و توجه او را به نظام و کارآیی مجهز می‏نماید.

به طور کلی، از آن‏رو که توسعه شامل شناخت، بهینه‏سازی، سازمان‏دهی برنامه‏ریزی و عینیات می‏شود، علم به مفهوم استدلالی نمودن اندیشه‏ها و اعمال، زمینه‏ساز، تسهیل‏کننده و عامل تکامل توسعه می‏باشد.32 علم و ایمان با هم دو بال پروازند و به قول استاد مطهّری «علمْ ابزار می‏سازد و ایمانْ مقصد؛ علم سرعت می‏دهد و ایمان جهت.»33

قرآن کریم در جاهای مختلف تعمیم و تعمیق دانش و بینش را فلسفة بعثت انبیا معرفی نموده است34 و عالمان و ژرف‏اندیشان، مخاطبان آشنای قرآن معرفی شده‏اند.35 قرآن ضمن معرفی دانش و بینش به عنوان امتیاز پیامبران،36 ارزش دانش و بینش را در مقایسه با زور و زر مشخص نموده است.37امام علی(ع) در این رابطه می‏فرمایند: «خیر آن نیست که مال و فرزندت بسیار شود، بلکه خیر آن است که علمت فراوان گردد.»38

امام خمینی(ره) ضمن سفارش به جدیت در کسب علم می‏فرمایند: «باید کوشش در راه علم و به دست آوردن تخصص در رشته‏های مختلفه، اساس فعالیت جوانان دانشجوی عزیز ما باشد که نیازمندی‏های میهن به دست خود آنها برآورده و کشور ما با کوشش شما خودکفا شود.»39در اصل دوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، استفاده از علوم پیشرفته بشری و تلاش در پیشبرد آنها مورد تأیید قرار گرفته است.

در اصل سوم هم بر تقویت روح بررسی و تتبع و ابتکار در زمینه‏های علمی تأکید شده است. همچنین در اصل 43، استفاده از علوم و فنون و تربیت افراد ماهر به نسبت احتیاج برای توسعه و پیشرفت اقتصاد کشور مطرح شده است، ضمن آنکه در اصل 109 یکی از شرایط و صفات رهبر، صلاحیت علمی لازم برای افتاء در ابواب مختلف فقه دانسته شده است.

قانون‏مداری

برای آنکه محاسبات مادی و برنامه‏ریزی و سیاست‏گذاری در امر توسعه از جانب مردم و دولت قابل اجرا و پیشرفت و از کارآیی لازم برخوردار باشد، باید ثبات قانونی و حاکمیت قانون جدی گرفته شود. زمانی محاسبات نسبت به آینده قابل تدوین خواهد بود که با پشتوانه قانونی بتوان به طور نسبی وضعیت آینده را پیش‏بینی نمود.

قرآن کریم بارها از قانونمندی جامعه و تحولات آن سخن به میان آورده است.40امام خمینی(ره) حکومتی را قابل قبول می‏داند که تابع قانون باشد: «ما می‏خواهیم یک حکومتی باشد که لااقل تابع قانون باشد و تبع قانون اسلام باشد. تبع قوانین مجهوله صحیح باشد.»41قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مکررا رجوع و عمل به قانون را مورد تأکید قرار داده است.42

پی نوشت ها:

0 اکبر هاشمى رفسنجانى، «پیام به اولین همایش اسلام و توسعه»، در: مجموعه مقالات اولین همایش اسلام و توسعه، ص 9.

1 محمود سریع‏القلم، توسعه، جهان سوم و نظام بین‏الملل، ص 61.

2. سیدمحمّد خاتمى، «دین در دنیاى معاصر»، فرهنگ توسعه، ش 15، ص 40.

3. احمد ساعى، مسائل سیاسى اقتصادى جهان سوم، ص 20.

4. گى روشه، تغییر اجتماعى، ترجمه منصور وثوقى، ص 212.

5. Modernization.

6. از جمله اندیشمندان طرفدار این نظریه مى‏توان به والت روستو، سیریل ادوین بک، ارگانسکى، دیوید اپتر، تالکوت پارسونز، دانیل لرنر، جرالد بریز و... اشاره نمود.

7. محمود سریع‏القلم، توسعه، جهان سوم و نظام بین‏الملل، ص 21.

8. Marxist Determinist Theory.

9. محمّدحسن حسنى، نوسازى از دیدگاه امام خمینى(ره)، ص 67.

10. Underdevelopment Theory.

11. United Nation Conference on Trade and Development.

12. محمود سریع‏القلم، توسعه، جهان سوم و نظام بین‏الملل، ص 22.

13. احمد ساعى، مسائل سیاسى اقتصادى جهان سوم، ص 31.

14. از جمله نظریه‏پردازان مکتب وابستگى مى‏توان به رائول پریش، اسوالدو سونکل، دوس سانتوز، فرناندو هنریکو کاردوسو، انزوفالتو، سمیرامین، امانوئل والرشتاین، آندره گوندر فرانک و... اشاره کرد.

15. محمود سریع‏القلم، توسعه، جهان سوم و نظام بین‏الملل، ص 52.

16. بقره: 103، 108، 212و223 / آل‏عمران: 13،16 / یوسف: 57 / مریم: 73و 88 / مؤمنون: 55 و 62 / شعراء: 111 و 120 / قصص: 80 / احزاب: 47 / محمد: 39 / تحریم: 5.

17. بقره: 173 و 256 / انعام: 145.

18. کهف: 7 / هود: 7 / ملک: 2.

19. سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان، ج 10، ص 321.

20. نهج‏البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدى، خ 53.

21. قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران، مقدّمه.

22. امام خمینى، صحیفه نور، ج 7، ص 6ـ15.

23. همان، ج 11، ص 125.

24. همان، ج 5، ص 241.

25. همان، ج 3، ص 53ـ54.

26. همان، ج 7، ص 15.

27. احمد صادقى گرمارودى، مفهوم توسعه در قرآن و سنت، در: مجموعه مقالات اولین همایش اسلام و توسعه، ص 122.

28. سیدعبّاس نبوى، انسان مطلوب توسعه‏یافته از دیدگاه اسلام، در: مجموعه مقالات اولین همایش اسلام و توسعه، ص 93.

29. سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان، ج 4، ص 99ـ104.

30. مائده: 65، 68، 87 و 105 / اعراف: 35، 58 و 96 / یونس: 62 و 64 / محمّد: 36.

31. نهج‏البلاغه، ص 611.

32. محمود سریع‏القلم، توسعه، جهان سوم و نظام بین‏الملل، ص 57.

33. مرتضى مطهّرى، انسان و ایمان، ص 206.

34. بقره: 129، 151، 219 و 282 / آل‏عمران: 164 / انعام: 91 / اعراف: 62 / کهف: 21 / احزاب: 34 / جمعه: 2.

35. بقره: 230 و 269 / آل‏عمران: 7 / انعام: 97، 105 و 114 / اعراف: 32 / اسراء: 107 و 109 / نمل: 52 / عنکبوت: 43 / سباء: 6 / زمر: 9 / فصلت: 3.

36. بقره: 31 / یوسف: 21 / انبیاء: 74 و 79 / قصص: 14.

37. بقره: 269 / آل‏عمران: 90 و 91.

38. نهج‏البلاغه، قصار 366.

39. امام خمینى، صحیفه نور، ج 9، ص 186.

40. انعام: 61، 66، 89، 112، 113، 123، 129 و 165 / هود: 117 و 119 / رعد: 38/ اسراء: 16، 17، 58، 76 و 77 / کهف: 59 / طه: 128 و 129 / انبیاء: 96 و 103 / قصص: 3، 29، 59 و 70 / تکویر: 25.

41. پژوهشکده امام خمینى(ره)، کوثر، ص 251.

42. اصول 8،13،22،24،25،32،33،34، 36، 44، 45، 47، 52، 71، 73، 96، 100، 105، 107، 116، 118، 122.

علیرضا رضایی/ استادیار دانشگاه آزاد اسلامى، واحد همدان

منبع: دو فصلنامه معرفت سیاسی شماره 3

ادامه دارد...........