سند اقتدار3500 ساله
قلعه ی زیویه متعلق به 3500 سال پیش که چون گنجینه ای سالها آثار کهن و با ارزش تاریخی در زیر دیوارهای آن پنهان بوده تا امروز سندی برای هویت و گذشته ی سر زمین و فرهنگمان باشد .
قلعه تاریخی زیویه در شمال روستایی به همین نام در 55 کیلومتری شهرستان سقز در استان کردستان با 40 هکتار وسعت قرار دارد
این قلعه تاریخی و باستانی که پیشینه ای3500 ساله دارد، یکی از شاهکارهای معماری بشریت در سده نهم تا ششم پیش از میلاد است و به دلیل عدم توجه مناسب مسئولان در آستانه تخریب و نابودی قرار دارد.
این قلعه بر روی تپه‌ای بنا شده که بر نواحی پیرامون آن مشرف بوده و تسلط کامل داشته است که امروزه از نظر گردشگری نیز چشم انداز بسیار زیبایی دارد.
مساحت قاعده ی تپه حدود 40 هکتار بوده و در قسمت های مختلف از زمینهای اطراف 80 تا 110 متر بلندتر است سازندگان قلعه در انتخاب محل آن به موقعیت استراتژیک و تدافعی قلعه توجه داشته اند چنانچه بخش شمالی تپه دارای شیب تند و شدیدی است و بخش جنوبی نیز صخره ای است تنها راه ورودی تپه که امکان صعود به آن راحتی امکان پذیر است . بخش شرقی است که در گذشته ورودی اصلی قلعه در این بخش قرار داشته.
"پرفسور گیر تنس " محقق و باستانشناس فرانسوی مولف کتاب " هنر ایران در دوره ماد و هخامنشی " معتقد است که قلعه ی زیویه یک قلعه ی حکومتی بوده و گنجینه به دست آمده دفینه ای است که در کنار جسد یک پادشاه " سکایی " گذارده شده. زیویه با اشیا قدیمی مدفون شده اش یا بدون آن ستاره ای درخشان است. بر پهنه ی وسیع آسمان تاریخ ایران که با وجود جراحت و ناملایمات همچنان بر بلندای تپه استوار ایستاده تا برگی از تاریخ را که در کنار دیوارهای آن ورق خورده حفظ کند و آوای گذشتگان را در درون سکوت خویش زنده نگاه دارد.
زیویه هم از نظر معماری و هم از نظر آثار هنری یکی از شاخص‌ترین مکان‌های دوره تاریخی محسوب می شود و احتمالاً مربوط به اقوام مانایی است که محل حکومت آنها شمال غرب ایران بوده است.
موقعیت خاص طبیعی تپه زیویه در یک چشم انداز، علت اصلی و اساسی برای بنای چنین دژی را مسجل و مستدل می‌نماید به عبارت دیگر وضعیت تپه نسبت به ارتفاعات مجاور از نظر استراتژیک دارای اهمیت خاصی است.
"پرفسور گیر تنس " محقق و باستانشناس فرانسوی مولف کتاب " هنر ایران در دوره ماد و هخامنشی " معتقد است که قلعه ی زیویه یک قلعه ی حکومتی بوده و گنجینه به دست آمده دفینه ای است که در کنار جسد یک پادشاه " سکایی " گذارده شده.
برای نخستین بار از این بنای تاریخی در سالنامه‌های آشوری ذکری به میان آمده است و بیان شده که به دنبال شورش و طغیان اقوام مانایی (سده نهم تا ششم پیش از میلاد) از طریق قلعه این تپه عملیات‌های جنگی صورت گرفته است.
این سند مربوط به یک " سالنامه های آشوری " مربوط به شاه مقتدر آشوریان " سارگن دوم " است. در این اسناد اینگونه نقل شده که سارگن برای سرکوب اقوام ساکن در زاگرس در قرون هشتم و هفتم پیش از میلاد مسیح لشگرکشی های به این مناطق داشته و در جریان این جنگها شهر " ایزیرتو " پایتخت " مانتائیها " را فتح نموده و قلعه ی آنان به نام " ایزیپیه " یا " زیپیه " و " آرمائیت " را تصرف کرده است. به عقیده ی باستانشناسان ایزیپیه همین زیویه ی کنونی است .دروازه ی ورودی قلعه با 22 پله ی سنگین چین و پایه ستونهای تاج دروازه از فضاهای جالب توجه و مهم معماری قلعه است. ضخامت دیوارهای خشتی اصلی بنا به کاربرد و عملکرد آنها بین دو تا هفت متر است .
اعتبار و شهرت جهانی زیویه به سال 1325 باز می گردد که در اثر عوامل جوی و ریزش برف و باران قسمتی از راس تپه تخریب و آثار و اشیاء به صورت اتفاقی کشف شدند. اولین عملیات باستان شناسی در این منطقه توسط رابرت رایسون آمریکای در سال 1945 انجام گرفت.
در فاصله سال های 1325 تا 1323 یک یهودی به نام ایوب رب نوع به مدت 8 سال اقدام به کاووش کرد که متاسفانه در طول این 8 سال صدمات جبران ناپذیری متوجه این اثر باستانی شد. بیش از 80 درصد تپه زیویه مورد اکتشاف قرار گرفت و هدف این گروه تنها پیدا کردن اشیاء و آثار تاریخی برای فروش و تجارت بود.
در سال 1354 نصرالله معتمدی کاووش و بررسی اشیاء کشف شده در تپه باستانی زیویه را آغاز کرد و فعالیت وی در دو فاصله زمانی تا سال 1373 ادامه یافت. در دور دوم فعالیت های باستان شناسی معتمدی که 6 سال به طول انجامید آثار بسیار ارزشمندی در آن کشف شد.
فعالیتهای باستان شناسی در تپه باستانی زیویه از سال 1378 و توسط سیمین لک پور ادامه پیدا کرد و وی نیز حدود 11 فصل در این منطقه فعالیتهای باستان شناسی و کاووش خود را ادامه داد. در این مدت راه پله های سنگی، فضاهای جانبی و تالار ستون دار که از شاخص ترین بخش های آن است نیز کشف شد.
برای ساختمان قلعه زیویه، بعد از استقرار بنا یکسری سکو برای صاف و مسطح کردن ناحیه ساخته شد، و تعدادی خشت، سنگ و چوب برای پر کردن شیب های تپه قرار داده شد، بعد قلعه بطور محکمی بنا گردید. پی و پله های قلعه از سنگ ساخته شد، اما دیوارها از خشتهایی در ابعاد 16*16*46 ساخته شد. ورودی اصلی 16 ستون سنگی دارد که در شرق تپه بنا شده، هال ستوندار که دارای 16 ستون سنگی گرد می باشد جالبترین قسمت قلعه می باشد. قطر ستونها 95 تا 105 سانتیمتر می باشد. پشت بام هال بصورت شطرنجی با آجرهای گلی فرش شده. دیگر قسمتهای این قلعه بزرگ شامل سالنها، حیاطها و اتاقهای متعددی است که هرکدام استفاده خاص خود را دارند.
همانطور که گفته شد تالار ستون دار تپه باستانی زیویه دارای 16 ستون در دو ردیف 8 عددی است که پایه ستونها سنگ و خود ستونها نیز از خشت بوده اند که متاسفانه هم اکنون از ستونها هیچگونه اثری باقی نمانده است.
کلیه فعالیتهای باستان شناسی و محافظتی این اثر باستانی در سال 82 متوقف و پس از وقفه‌ای 4 ساله دوباره از اواخر سال 86 از سر گرفته شد.
این اثر در تاریخ 10 مهر 1380 با شمارهء ثبت 4018 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
