تأملّی در بررسی تفکیک جنسیتی آموزش و مشاغل بانوان

 صرفاً تفکیک جنسیتی محیط دانشگاه اگرچه رویکردی مثبت می‌باشد، اما در صورتی که سایر ابعاد به درستی طرح نشود و ابزارهای فرهنگ‌سازی جامعه خصوصاً اگر رسانه‌ها آموزش و آگاهی‌های لازم را در اذهان ایجاد نکرده باشد،اگر نگوییم اثری مخرّب دارد،می‌توان ادّعا نمود بی‌حاصل خواهد بود.

جهان معاصر از ورود زنان به حوزه دانش و پژوهش و فناوری، دستیابی به توانایی‌های بالای علمی و تحصیل هنرها و مهارت‌های مهم صنعتی و فنی، در مواردی حکایت از ربودن گوی سبقت از مردان دارد. از سوی دیگر با سیاست‌های حمایتی جدید دولت‌ها در زمینة حمایت از مشاغل زنان؛ به عهده‌گیری بسیاری از کارکردهای خانواده مانند شیرخوارگاه‌ها، مهد کودک‌ها و مدارس، کاهش فعالیت‌های خانه‌داری به دلیل وجود وسایل پیشرفته و صنعتی و در نتیجه آزاد شدن وقت زنان در خانه، طی سال‌های اخیر شاهد اشتغال بیرون از خانواده دوشادوش مردان هستیم.1

در سال‌های اخیر تعداد ورودی دختران دانشگاه در مقاطع مختلف در کارشناسی، کارشناسی ارشد و ...؛ بیش‌تر از پسران است. در فاصله سال‌های 1380 تا 1388 هر سال به طور متوسط 5/5 درصد به شمار دختران دانش‌آموز افزوده شده است.2 به صورت کلی در حدود 64 درصد پذیرش در کنکور سال 86 مربوط به دختران و 37 درصد مربوط به پسران بوده است. این درصدها با احتساب دانشگاه آزاد، فنی حرفه‌ای و فراگیر به 51 درصد به نفع دختران و 49 درصد به نفع پسران تبدیل شده است و رشته‌های پزشکی و دندانپزشکی بدون استثنا 60 درصد دختر و 40 درصد پسر پذیرفته می‌شوند.3 همچنین آمار از سال 1335 تا 1385 نشان می‌دهد که (جز در مقطع زمانی 1355 – 1365) اشتغال زنان روند صعودی داشته است.4

«آیا اینان رحمت پروردگار را قسمت می‌کنند؟ ما میانشان امکانات زندگی‌شان را تقسیم کردیم و آنان را به یکدیگر برتری‌هایی دادیم تا یکدیگر را به خدمت بگیرند و رحمت پروردگار از آنچه گرد هم می‌آورند بهتر است؟»5

تحول آموزشی و شغلی بانوان واکنش‌های بسیار متفاوت و گاه متضادی را در پی داشته است:

- از سال 1382 طرح سهمیه‌بندی جنسیتی برای ورود به دانشگاه مطرح شد.6

- حمایت از سهمیه‌بندی جنسیتی صرفاً در رشته‌های پزشکی و مهندسی طی سال‌های گذشته اجرا شده است.7

- ترکیب جنسیتی موجود در دانشگاه‌ها، تبعات اقتصادی و اجتماعی دارد و باید سهمیه‌بندی اعمال شود و غلبه تحصیل زنان باعث هدر رفتن سرمایه‌های ملی می‌شود.8

- «زنان و مردان باید از حقوق برابر در صحنه‌های آموزش و اشتغال بهره‌مند شوند.

- دانشگاه تنها فرصت بازیابی هویت اجتماعی و تحرک اجتماعی دختران است.

- با سهمیه‌بندی، سطح علمی دانشگاه‌ها پایین می‌آید.

- دختران تحصیل‌کرده بهتر خانوار را مدیریت می‌کنند.

- بالا رفتن سن ازدواج و طلاق از نتایج توسعه است، نه ورود به دانشگاه.

- افزایش حیثیت و اعتبار اجتماعی، بهبود رفتار اجتماعی و افزایش آگاهی اجتماعی و سیاسی؛ دلیل افزایش تقاضا برای تحصیل و شغل است.

- امروز زنان ناچارند چرخ زندگی را بچرخانند و دو میلیون خانوار ایرانی زنْ‌سرپرست هستند و نباید اشتغال زنان را محدود کرد.

- ورود به دانشگاه، احتمال قرار گرفتن گزینه‌های مناسب‌تر ازدواج برای دختران را به دنبال دارد.»9

- نوعی نگاه مردانه در کشور ما حاکم بوده و حالا وقتی می‌خواهند زن‌ها در اجتماع حضور داشته باشند، با واکنش منفی روبرو می‌شوند.10

- تغییر سهمیه‌ها مسئله را حل نمی‌کند. سهمیه‌بندی رشته‌ای مرتبط با نیازها، حرکتی مطلوب است.11

- اصلاح قوانین مربوط به سربازی پسران در جهت ورودشان به مراکز آموزش عالی، گامی مؤثر است.12

- اشتغال بانوان پیامدهایی نظیر تحولات هویتی، افزایش سن ازدواج، فشار مضاعف بر زنان، تأثیر بر فرزندخواهی، نیز تأثیر بر روابط فرزند و مادر و روابط خانوادگی، کاهش جمعیت و آسیب‌های اجتماعی و افزایش مزاحمت‌های جنسی در محل کار و ... داشته و باید با رویکردی دینی و بازنگری در الگوها، شاخص‌ها ، قوانین و روش‌ها در جهت حلّ مسائل گام برداشت.»13

با توجه به جایگاه مهم زنان، رویکرد ملی و جهانی در عرصه فعالیت‌های بانوان و توسعه علم آموزی14 و کمال‌خواهی15 و پرهیز از تن‌پروری16 به زنان و مردان در آیات و روایات از یک سو و حفظ زنان از نگاه نامحرم17 و تقسیم کار بیرون و درون18 خانه و دستورات نظیر آن به بانوان از سوی دیگر، بدون شک زمانی می‌توان از بایدها و نبایدها و بهترین روش‌ها سخن گفت که ملاکی برای تعیین آن‌ها وجود داشته باشد و مرجعی شایسته که براساس آن خیر و نیکی و مصلحت، بهترین روش‌ها، موقعیت و رشد ارزش‌ها و ... معنای خود را بیابد و قابل استناد باشد و این مرجع شایسته جز خداوند حکیم نمی‌باشد.

حقــوق زنــان در مسیــر کسب تــعالی (کمال‌یابی، حقیقت‌جویی، دانش‌اندوزی، رشداستعدادها و توانمندی‌ها و نقش مؤثر در عرصة سیاسی اجتماعی)

«اسلام بت مردگرایی که در جاهلیت‌ها همیشه مردان به وسیلة زنان پرستیده می‌شدند را می‌شکند و در میدان مسائل سیاسی و اجتماعی، بیعت زن را یک امر لازم و یک مسئله زنده معرفی می‌کند.»19 

آنچه که مسلم است و اختلاف‌نظری نیز میان علما در بررسی آیات و روایات وجود ندارد، این است که زنان از جهت خلقت هم‌شأن مردان هستند و هر دوی اینان شایستگی رسیدن به درجة خلافت الهی بر روی زمین داشته20 و خداوند امانت خود را بر دوش زنان و مردان با هم قرار داد21 و در این راستا هم زنان و هم مردان با بندگی و عبودیتِ22 او، به هدف خلقت دست می‌یابند.

فرصتِ دنیا، آزمون ورودی برای ورود به بی‌نهایت است و فقط ملاک برترین‌هایِ در آن، با تقواترین23 و تلاشگران هستند24 و جنسیت در تعیین نفرات برتر هیچ نقشی ندارد.25 مدیر و طراح این کنکور که در طول تاریخ بی‌وقفه برگزار شده است، برای راهنمایی، زنان برتری را معرفی می‌کند و آنها را الگوی همه (زنان و مردان) قرار می‌دهد26 تا با دقت در ویژگی‌ آن‌ها که به سلامت از این آزمون گذشتند،27 امتیازهای بیش‌تری را در مدّت کوتاه کسب کرده ، با تیزبینی از امتیازات منفی فاصله گرفته و از زمرة قبولی‌ها حذف نشوند.

در این نگاه، هستی هدفمند است28 و انسان موفق در راستای هدف هستی، هم رشد و تعالی خود را رقم زده و هم به نظام احسن خلقت لطمه‌ای وارد نمی‌کند و حتی در صف حافظان نظم و کارگزاران مدیر آزمون می‌کوشد.29 امتیاز منفی در دورة آزمون دنیا فارغ از توجه به جنسیت، کاهش رتبه و درجه را می‌آورد.30 با توجه به این‌که معیار ارزش‌گذاری در این آزمون تقوا، ایمان و عمل صالح31 می‌باشد، انسان (زن و مرد) با حقوق مادی و منزلت اجتماعی ارزش‌گذاری نمی‌شود.32

جالب توجه آن است که زنان و مردان از «جهت زن بودن و مرد بودن» رقیب یکدیگر نیستند؛ بلکه نقش تکمیلی33 در کنار یکدیگر دارند و با امکانات یکسان و عادلانه‌ای این آزمون را طی می‌کنند و در اعلام نتیجة آزمون، برای مردان نمره بیشتر به خاطر مرد بودن داده نمی‌شود.انسان‌ها سرشت یکسانی دارند و در آیات مرتبط با سرشت و فطرت، از واژة «ناس» و «بنی‌آدم» استفاده شده است،34 بنابراین زنان و مردان برای موفقیت، استعداد مشترکی دارند (اشتراک در استعداد کمال‌یابی) و هر دو از یک ابزار شناخت (چشم، گوش و عقل)35 و اراده و اختیار36 و راهنمای مسیر37 و یکسانی امکان انجام عمل صالح38 برخوردار گردیده‌اند.

در طول تاریخ نیز زنان برجسته و نمونه‌ای وجود داشته‌اند که ذکر نمونه‌هایی از آن‌ها جهت نشان دادن ملاک‌های برتری زنان (نه تنها مرد بودن برتری نمی‌آورد، بلکه زنان با ایمان و عمل صالح توانسته‌اند از مردان هم برتری یابند) و زنان الگو حائز اهمیت می‌باشند. حضرت زهرا سیده نساء‌العالمین(سلام الله علیها) که تمام هویت کمالی انسان را متصور است و در زن تصور دارد، تمام در این زن است.»39

حضرت زهرا (س) که در زمرة معصومین و ام‌الائمه اطهار بودند، نمایانگر اوج شخصیت انسانی زن هستند تا جایی که منجی عالم بشریت او را مقتدای خویش قرار می‌دهند40 و می‌فرمایند:‌ «دختر پیامبر خدا (ص) برای من نیک الگویی است.»41در قرآن نیز به نام «آسیه»، «مریم»، «هاجر» و «مادر حضرت موسی (ع)» و تلاش‌هایشان در کسب رضایت خداوند اشاره شده است.42

حضرت خدیجه کبری (س)، سمیّه اولین شهید زن اسلام، ام‌الفضل، میمونه، اسماء، سلمی، ‌جمیله همسر حنظله، حلیمه، رفیده، ام‌زیاد، ام‌سلمه، اسماء بنت عمیس، فضّه، ام‌کلیم، ام‌البنین، ام‌فروه، نسیبه، صفیه، فاطمه بنت اسد و بسیاری دیگر زنانی هستند که نه تنها در زندگی خود رشد کردند و از خود نام نیک به جای گذاشتند، بلکه در عرصة اجتماع نقش مؤثر ایفا کردند و گامی قابل توجه در پیشبرد حق داشته‌اند؛ نقشی تاریخ‌ساز.43نمونه‌هایی از آن‌ها را در قرون اخیر می‌توان مشاهده کرد: فاطمه مادر سیدرضی و سیدمرتضی44، فاطمه دختر سیدبن طاووس،45 آمنه دختر مجلسی بزرگ، حمیده دختر محمد شریف اصفهانی، بانو مجتهده امین اصفهانی و ...

در نهضت انقلاب اسلامی نیز هم به جرئت می‌توان گفت اگر حضور زنان نبود، فتح و نصرت بزرگ نصیب ایران نمی‌شد. حضرت امام خمینی (ره) می‌فرماید: «زن مبدأ همة خیرات است و ما نهضت خود را مرهون این زن‌ها می‌دانیم... زن یک همچو موجودی است که می‌تواند قدرت شیطانی را در هم بکشند... زن مربی جامعه است. از دامن زن انسان‌ها پیدا می‌شود. ... مربی انسان‌ها زن است، سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است، ‌زن با تربیت صحیح خودش انسان‌ها را درست می‌کند و با تربیت صحیح خودش کشورها را آباد می‌کند.

مبدأ همة سعادت‌ها از زن بلند می‌شود.»46 «در هر میدانی بانوان مسئولانه وارد شوند، پیشرفت در آن چند برابر خواهد شد. خصوصیت حضور خانم‌ها در میدان‌های مختلف این است که وقتی زن وارد میدان می‌شود، یعنی همسر و فرزندان او هم واردند. در هر میدانی که زن وارد بشود، در حقیقت همة آن خانه را وارد میدان می‌کند.»47 از طرف دیگر هم، اگر زن (مسلمان) به صورت منفعلانه با اجتماع برخورد کند و نسبت به اهمیت آن غافل باشد، جامعه را از نقش سازنده خود در اصلاح و فرهنگ‌سازی محروم نموده است.48

بنابراین هرگز نمی‌توان پذیرفت که مردان از زنان برتر هستند و یا این‌که به بهانة دینی اندیشیدن، می‌توان نگاه مردانه را بر جهان حاکم کرد، اما این نتیجه هم درست نیست که تدوین حقوق کاملاً مشابه، راهی است در جهت جلوگیری از ظلم به زنان! «در اروپای قرن بیستم زن قانوناً و عملاً فاقد حقوق انسانی بود؛ نه حقوق مساوی با مرد داشت و نه مشابه با او. در نهضت عجولانه‌ای که کمتر از یک قرن اخیر به نام زن و برای زن در اروپا صورت گرفت، زن حقوق مشابهی با مرد پیدا کرد...زن و مرد به دلیل این‌که یکی زن است و دیگری مرد، در جهات زیادی مشابه یکدیگر نیستند.

جهان برای آن‌ها یک جور نیست، خلقت و طبیعت آن‌ها را یکنواخت نساخته است و همین جهت ایجاب می‌کند که از لحاظ بسیاری از حقوق و تکالیف و مجازات‌ها، وضع مشابهی نداشته باشند.»49الکسیس کارل» فیزیولوژیست و زیست‌شناس معروف فرانسوی در کتاب «انسان موجودی ناشناخته» می‌نویسد: «... اختلافی که میان زن و مرد موجود است، تنها مربوط به شکل اندام‌های جنسی آن‌ها و وجود زُهدان و انجام زایمان نزد زن و طرز تعلیم خاصّ آن‌ها نیست، بلکه نتیجه علتی عمیق‌تر است که از تأثیر مواد شیمیایی ترشّح غدد تناسلی در خون ناشی می‌شود.

... به علت عدم وجود این نکته اصلی و مهم است که طرفداران نهضت زن فکر می‌کنند که هر دو جنس می‌توانند یک قسم تعلیم و تربیت یابند و مشاغل و اختیارات یکسانی را بر عهده بگیرند.زن در حقیقت از جهات زیادی با مرد متفاوت است. یکایک سلول‌های بدنی، همچنین دستگاه‌های عضوی مخصوصاً سلسله عصبی، نشانة جنس او را در خود دارد.

قوانین فیزیولوژی نیز مانند قوانین ستارگان، سخت و غیر قابل تغییر است و ممکن نیست تمایلات انسان‌ها در آن‌ها راه یابد. ما مجبوریم آن‌ها را طوری که هست بپذیریم. زنان باید به بسط مواهب طبیعی خود در جهت مسیر و سرشت خاص خویش، بدون تقلید کورکورانه از مردان بکوشند.وظیفة ایشان در راه تکامل بشریت، خیلی بزرگ‌تر از مردهاست و نبایستی آن را سرسری گیرند و رها کنند ... مُتخصصین تعلیم و تربیت هم باید اختلافات عضوی و روانی جنس زن و مرد و وظایف طبیعی ایشان را در نظر داشته باشند و توجه به این نکته اساسی در مبنای تمدن حائز اهمیت است.»50

عدم تشابه حقوق زن و مرد در حدودی که طبیعت زن و مرد را در وضع نامشابهی قرار داده است، هم با عدالت و حقوق فطری بهتر تطبیق می‌کند و هم سعادت خانوادگی را بهتر تأمین می‌کند و هم اجتماع را بهتر جلو می‌برد... در دنیای غرب اکنون سعی می‌شود میان زن و مرد از لحاظ قوانین و مقررات و حقوق و وظایف، وضع واحد و مشابهی به وجود آورند و تفاوت‌های غریزی و طبیعی زن و مرد را نادیده بگیرند.51

گروهی از حامیان زنان و فعالان عرصه حمایت از آنان در مقابل ظلم، می‌کوشند این تفاوت‌ها را نفی کنند، اما نکته این‌که: تفاوت‌ها؛ نشانه‌های برتری مردان بر زنان نیست، بلکه تناسب است.52 همین تفاوت است که آن‌ها را بیش‌تر به یکدیگر جذب می‌کند و عاشق و خواهان یکدیگر قرار می‌دهد. اگر زن دارای جسم و جان و خُلق و خوی مردانه بود، محال بود که بتواند مرد را بر خدمت خود وادارد و مرد را شیفتة وصال خود نماید و اگر مرد همان صفات جسمی و روانی زن را می‌داشت، ممکن نبود زن او را قهرمان زندگی خود حساب کند.53

نتیجة این تلاش‌ها و زمینة تشابه حقوق زنان و مردان جز این است که آرام و آرام، «زن امروز» خود را فراموش کند؟ «خداوند متعال هشدار می‌دهد که شیطان می‌کوشد آفرینش خدا را عوض کند.»54 البته این تغییرها تغییر فطرت نیست، چون «لا تبدیل لخلق الله»،55 اما تعبیر به معنای تضعیف و تحریف و تفسیر به رأی شدنی است.56

«خداوند انسان را با سرمایة اصیل آفریده و به او میزان بخشیده که با آن خوب و بد را بسنجد»57 که مراقبت نکردن از میزان خود و رضایت دادن به تحریف و جابجایی، انسان را به سوی ضلالت می‌برد58 «و بر اثر این ضلالت‌ها دچار احساس عطش کاذب می‌شود؛ چون انسان به بسیاری از چیزها تشنه است، ولی عطش او صادق نیست و پاسخ مثبت دادن به این خواسته‌ها، نتیجة خوبی برای او ندارد.59 مسئله این است که اجتماع بشر امروز، خود را فراموش کرده و این خود فراموش کرده، خدایِ خود را هم فراموش می‌کند.»60

این طرز تفکر باعث شده که هر چه تمدن توسعه پیدا می‌کند و عظیم‌تر می‌گردد، فرد متمدن به سوی حقارت می‌گراید... دستگاه تمدن امروز به ساختن هر چیز عالی و دست اول قادر است، جز به ساختن انسان.61بنابراین تفاوت‌های تشریعی در دین اسلام نشان از دقت و توجه به این موضوع دارد که براساس تفاوت‌های موجود اگر «مسیر یکسانی برای کمال» هر دو در نظر گرفته شود، آزمون عادلانه‌تر برگزار نشده است.

به عبارتی هدف نهایی کمال برای زن و مرد یکسان است، اما داورِ عادل مسیرها را براساس توانمندی‌ها و استعدادهای خاص زن و مرد طراحی نموده و جایگزینی در مسیرها، جز گمراهی چه می‌تواند در پی داشته باشد؟ زنی که در مسیر مردانه به دنبال کمال خویشتن است، با فرض موفقیت در پیمودن (که البته رشد گیاهی خواهد کرد و نخواهد توانست استعدادهای خود را رشد دهد) آیا از نظر داور نهایی، جزو برگزیدگان می‌باشد؟! یا این‌که به دلیل تخلّف شدید حذف می‌شود؟ خداوند در قرآن کریم، چشم و هم‌چشمی بر اثر این تفاوت‌ها در زنان و مردان را نهی نموده62 و علامه طباطبایی ذیل این آیه می‌فرماید: « ملاک و امتیاز و ارزش در هر یک از زن یا مرد، اعمالی است که تقدیم جامعه می‌کنند.

البته پاره‌ای امتیازات، امری اختصاصی است مثل فزونی سهم ارث مرد بر زن و امتیاز زن بر مرد در عدم مسئولیت نفقه. در این بخش هیچ‌کس نباید به دیگری چشم و هم‌چشمی داشته باشد و آنچه که با عمل فرد یقین می‌شود، مانند ایمان و علم و تقوی و ...؛ فضل از جانب خداست که به هر که بخواهد می‌دهد و باید از (خدا) خواست «وَ سْئَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِه».63

معلم دلسوز و متعهد، برای همه دانش‌آموزان خود یک نوع تکلیف را معین نمی‌کند، بلکه علاوه بر تمرین‌ها و تکالیف کلّی، تکالیف اختصاصی مطابق با استعدادها و توانمندی‌های دانش‌آموزان‌اش طراحی می‌کند و سنجش ارزیابی آن‌ها را با لحاظ تفاوت‌ها در نظر می‌گیرد. همچنین پزشک ماهر، بیماری مشترک را برای دو نفر جداگانه به یک صورت مداوا نمی‌کند، بلکه با بررسی دقیق آناتومی و بیولوژیک بدن هر یک، مناسب‌ترین راه را برمی‌گزیند و در غیر این صورت؛ معلم و پزشک از سوی ما متهم به عدم تعهد و تخصص نسبت به کار و اِعمال ظلم ناخواسته و یا حداقل بی‌دقتی خواهند بود!

روزگاری در اروپا زنان را سرچشمة‌ گناهان و اصل گناه و فجور می‌دیدند64 تا جایی که «لیکی» در کتاب «تاریخ اخلاق در اروپا» می‌نویسد:‌ «در آن روزگار، مردم از سایة زنان می‌گریختند و نزدیکی و هم‌نشینی ایشان را گناه می‌پنداشتند و عقیده داشتند که برخورد با ایشان در کوچه و خیابان و سخن گفتن با ایشان – اگرچه مادران یا همسران یا خواهرشان باشند – اعمال و ریاضت‌های روحی شخصی را تباه می‌سازد»!!65

سال‌ها بعد در مقابل آن تفریط، راه افراط را در پیش گرفتند و زنان را از بند عفّت آزاد کردند. نتیجه این‌که ظلم همیشه در طول تاریخ بر زنان روا بوده و اسلام در مقابل تمام این جاهلیّت‌ها شوریده است؛ هم جاهلیت قدیم و زنده به گور کردن دختران و رهبانیت66 و هم جاهلیت مدرن.67طبیعی است که با این همه قیل و قال‌هایی که دربارة تحصیل و اشتغال وجود دارد، سؤالاتی به ذهن خطور می‌کند که در تعارضات جدی با هم، باعث این‌گونه پرسش‌ها می‌شود:چگونه تحصیل و اشتغالی در راستای کمال انسان است؟کمال زن در گروی کدام نوع تحصیل و اشتغال است؟در چه محیطی تحصیل و اشتغال بستر کمال و تعالی خواهد بود؟پذیرش تفکر جنسیتی در رشته‌های آموزشی مشاغل آری یا خیر؟ به چه صورت؟

بدون شک کار و فعالیت تحصیلی‌ای پیشبردی خواهد بود که در مسیر رضای خداوند باشد و انسان در جهت بندگی او آن‌ها را برگزیند و به تبع آن رشته، محیط، دانشگاه، شغل و هر نوع فعالیتی برای زن مناسب خواهد بود که کمال او را رقم زند و مطابق با فطرت زنانه و اهداف و رسالت‌های او شکل گرفته باشد.

«بانوان محترم! مسئولیم، همه مسئولیم، همه شما مسئول تربیت اولاد هستید، شما مسئولید که در دامن‌های خودتان اولادهای متّقی بار بیاورید، تربیت کنید و به جامعه تحویل بدهید. همه مسئول هستیم که اولادهایی را تربیت کنیم، لکن در دامن شما بهتر تربیت می‌شوند. دامن مادر، بهترین مکتب است برای اولادها. در تربیت فرزندانتان به آیه شریفة «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک» توجه داشته باشید.

شما‌ها که مربی هستید یا می‌خواهید تربیت کنید فرزندان خودتان را یا جامعه را ... می‌خواهید آموزش بدهید، آموزش پیدا کنید؛ آموزش شما با اسم ربّ باشد، با تربیت الهی باشد ... صدمه‌هایی که وارد می‌شود بر مملکت، غالباً از این متفکرین بی‌پرورش، آموزش‌هایی پرورشی واقع می‌شود ... من امیدوارم که شما (خواهران) ... هم در میدان تحصیل که یکی از امور مهم است مجاهده کنید و هم در میدان دفاع از اسلام ... جزء واجبات است..»68 

زنان عفیف و آموزش دیده در یک جامعه اسلامی باید به حدی باشد که دیگر زنان و دختران در مشکلات خود به آن‌ها مراجعه کنند و این نیاز برای جامعه همانند نیاز به وجود بیمارستان‌ها و مراکز آموزشی مخصوص زنان مورد اهمیت است.حضرت آیت‌الله جوادی آملی در تفسیر حدیث حضرت زهرا (س) که می‌فرمایند: «برای زن بهتر است که مردی او را نبیند و او نیز مردی را نبیند.»؛ معتقدند یعنی به آن حدی از رشد و تعالی زنان در جامعه قائل‌اند که از جهت توان پاسخگویی و خدمات زنان به زنان دیگر، زنان و مردان یکدیگر را نبینند.

«تعلیم و تربیت باید برای رضای خداوند باشد. اگر انسانی معلم یا متعلم است که می‌خواهد کاری انجام دهد، این کار را نباید آلوده کند، بلکه برای رضای خداوند باید چیزی یاد بگیرد و به دیگران یاد بدهد. باید دانش‌هایی که یاد گرفته‌ایم در مسیر صحیح به کار بریم و نه در مسیر باطل! دانش حرف اول را می‌زند و عنصر محوری دانشگاه، علم است. اگر علم اسلامی شد، دانشگاه هم اسلامی می‌شود.»69

ترقّی مملکت به دانشگاه است70 بنابراین دولت و فرهنگ و قوانین جامعه باید دست در دست هم دهند و زمینه را برای آموزش بانوان و امکان تحصیل آن‌ها در کنار وظایف خانواده و مسئولیت مادرانه و همسری‌شان فراهم کنند تا:

1. زنان علم اسلامی بخوانند؛ یعنی علمی که خدامحور باشد، نه این‌که حاصل تأملات انسان‌محور و از غرب آمده باشد و زنان تقلید و تکرار را در پیش بگیرند. 2. زنان باید بدانند که اگر درس خواندن و دانشگاه رفتن برای رضای خداوند نباشد، نمی‌تواند نجات‌بخش گردد. 3. تحصیلی مفید خواهد بود که در راستای تربیت باشد؛ یعنی بانوان در راستای آن تحصیل به معنای واقعی پرورش یابند و تزکیه و تعلیم‌شان دوشادوش هم، بلکه تزکیه مقدم بر تعلیم باشد.

1. زنان باید در یک محیط اسلامی تحصیل کنند و زنان - این مبدأ خیرات - در دانشگاهی که اسلامی نباشد مسیر شقاوت را طی می‌کنند و جامعه به دست این زنان از سعادت باز می‌ماند. بنابراین باید محیطی باشد که نه تنها زمینة حفظ حجاب و عفاف برایشان فراهم باشد، بلکه گوهرهای حُجب و حیا را در او رشد دهند.

2. رشته‌های تحصیلی باید متناسب با فعالیت‌ها، نیازمندی‌ها و روحیات بانوان باشد و توانایی‌های فطری آنان را ارتقا دهد و از سوی دیگر در جهت رسالت‌های همسرداری، حفظ خانواده و ارتقای آن و تربیت فرزندان آینده‌سازان و جامعه‌سازان، او را رشد دهد.

3. از طرفی هم، دانشگاه‌ باید اسلامی شود. «منظور از اسلامی کردن دانشگاه فقط این نیست که تعلیم در مسیر رضای خداوند باشد و هرچه یاد گرفته‌ایم در مسیر صحیح به کار بریم... یا این‌که دخترها و پسرها در دانشگاه تفکیک شوند. اگر صرفاً این کار را انجام دهیم، دانشجوی مسلمان تربیت کرده‌ایم و یا این‌که دانشگاه اسلامی شده باشد... اگر علم اسلامی شد، دانشگاه هم اسلامی شود و دیگر لازم نیست که به دختران و پسران بگویند کنار هم ننشینند، مگر در حوزه توصیه می‌کنند که مردان و زنان کنار هم نشینند؟! چون علم در حوزه دینی است، ره آوردهای فراوانی دارد».71

با توجه به این‌که کار در نظام ارزشی اسلام به عنوان راز آفرینش و حکمت وجود مطرح است و آدمی جوهرة وجودی خویش را با سعی و تلاش می‌نمایاند و ارزش حقیقی خود را با کار تعیین می‌کند،72 بنابراین به فعالیت زنان چه نوع نگاهی می‌توان داشت؟ مفید، مؤثر، مخرّب؟ کار به چه معنایی؟ با چه شرایطی؟ چه نوع کاری؟ دین الهی انسان را به کرامت ستوده تا با کار و کوشش، هم به عمران و آبادانی زمین بپردازد و هم با کارهای شایسته به حقیقت وجودی خود پی ببرد و کرامت نفسانی خویش را تحصیل کند.

در این نگاه، حوزة کار بشر محدود به نقطة‌ خاصی نیست، بلکه از اعماق دریا تا اوج آسمان‌ها و فراخنای خشکی و صحرا، میدان کار و تلاش است. از سوی دیگر کار صرفاً فعالیت بدنی نیست؛ رفع مشکلات علمی، مداوای بیماران، طراحی فنی و دانش‌پژوهی، هر یک به نحوی مصادیقی از تلاش انسان است و استقلال و رشد اقتصادی هر جامعه نیز در گرو نحوة رویکرد آن جامعه به پدیدة کار است.73

در اسلام برای سامان‌بخشی اقتصادی و تعالی جامعه، اصول و ضوابطی در نظر گرفته شده است؛ اصولی نظیر: 1. تخصص و تعهد 2. اتقان و نهایت دقت در انجام کار 3. اخلاص در عمل 4. خلاقیت در کار74 5. کار هدفمند 6. انتخاب شغل مناسب و.... از این رهگذر است که کار برای هدف برین است، نه کار برای خود کار.75دقت در رعایت این اصول و تأمل در بررسی‌های بعدی، با توجه به دو نکته معنا می‌یابد:

1) هدف کار: رشد و تعالی استعدادها، توانمندی‌ها، خلاقیت‌ها، بهره‌مندی و آبادانی جهان،76 (بِهسازی) و کسب روزی حلال77 و به عبارتی تلاش در مسیر شُدن و هویت‌یابی انسان در مسیر بندگی خداوند و نه در جستجوی معنای پنهان خویش و هدف گم‌کرده؛ نه فراموشیِ اساس پوچی و جستجوی هویتی که با میزان پول‌ِ او برایش در جامعه از نگاه انسان‌های دیگر78 کسب می‌کند و نه با هدف مال‌اندوزی (تکاثر و تفاخر). بر این اساس خدمت به خلق79 معنای جدیدی در عرصة کار می‌یابد و مفهوم عبادت مجموعه‌ای عام است که شغل هر فرد اگر در این مجموعه بگنجد، ارزش خواهد یافت.

2) ثأثیر کاربرد فرد: حرفه هر فردی اثر مستقیم بر اخلاق و رفتار وی دارد؛ شغل خوب و آبرومند در تعالی روحی و اخلاقی انسان اثر می‌گذارد.80بر این اساس پیرامون اشتغال بانوان باید عزم جدی شکل بگیرد. از یکسو بانوان خود تا حد امکان به دلایل اقتصادی تن به کار ندهند، بلکه در جهت رشد خود و رشد اجتماع و با اهداف فرهنگی گام بردارند. امام علی (ع) می فرمایند: زنان ریحانه‌اند (همچون گل) و قهرمانه نیستند؛ یعنی در برخوردها و فعالیت‌ها باید به این نکات توجه داشت.

علامه طباطبایی می‌فرماید: «زن در برآوردن نیازهای اجتماعی و انسانی خویش، با مرد یکسان است و می‌تواند مستقلاً تصمیم بگیرد و مستقلاً عمل کند و ملاک، دستاوردهای خویش است؛ البته با توجه به این ‌دو نکته: 1. جایگاه و ترقّی زن و مسئولیت او در چرخة شکل‌گیری وجود آدمی و رشد او و احکام و مسئولیت‌های وی. 2. ساختار لطافت‌آمیز و طراوت‌های ادراکی وی؛ چرا که عاطفة زن، نقطة عطف زندگی است.81

عدم اختلاط زنان و مردان، خود نمونه‌ای از همین توجهات است.82 اگر زن مسلمان جایگاه و نقش خویش را به درستی نشناسد و بدون حفظ اصول و حریم وارد محیط اجتماع شود، کارکرد و اثری از آنچه که زن هویت‌باختة غربی به آن دچار شده، نخواهد داشت. از سوی دیگر چنانچه به صورت منفعلانه با جامعه برخورد کند و نسبت به اهمیت آن غافل باشد، جامعه را از نقش سازنده خود در اصلاح و فرهنگ‌سازی محروم نموده است.83

«به یاد داریم که سردمداران نظام پهلوی می‌خواستند بانوان را به ادارات بکشند، نه برای این‌که ادارات درست شود؛ بلکه برای این‌که ادارات را فاسد بکند و دیگر اینکه بچه‌ها را از دامن مادر جدا بکنند تا بچه‌ها که از اول در دامن مادر نباشند، عقده پیدا کنند و اکثر مفاسد از این عقده‌هایی است که بچه‌ها پیدا می‌کنند.»84 بنابراین زینب‌های امروز باید در مقابل یزیدهای زمان بشورند و از سرمایه‌های وجودی‌شان محافظت کنند که زینب (س) در کاخ یزید، فاجعه را فقط هتک حرمت به حجت زمان نمی‌داند، بلکه بخش دیگر فاجعه را اهانت به حریم حجاب آل‌الله می‌دانند.85

صاحب‌نظران مسائل تربیتی، بسیار بر مسئلة‌ الگو تأکید ورزیدند و نمونه‌های موفق در طول تاریخ نشان داده است که الگوهای سازنده و یا مخرّب بسیار اثرگذار بوده تا آنجا که مسیر زندگی بشر و تحوّلات تاریخ و جوامع تغییر می‌کند. بر این اساس نقش رسانه‌ها در معرفی الگوهای موفق و برتر زنان و ملاک تعیین آن‌ها، بسیار مؤثر خواهد بود.

براساس نظریة توازن «هایدر»، زنان برای رسانه‌ اعتباری خاص قائل‌اند و نگرش مثبتی به آن دارند. در حال حاضر رسانه‌ها نیز نگرش بیشتری دربارة اشتغال زنان دارند و آن را برجسته می‌سازند. آنچه در این‌جا مهم است، اصل بودن اشتغال و فرع بودن وظایف همسری و مادری و در حقیقت نگاه اقتصادی بر اشتغال و نه نگاه فرهنگی است که موجب می‌شود زنان بیکار جامعه، در این میان احساس ناهماهنگی با این جامعه کنند.

با توجه به این‌که ضریب اقناع شوندگی، زنان بالاست و رسانه‌ها الگوهایی بر مبنای سیاست‌های اقتصادی خودشان ارائه می‌دهند؛ به دلایل معتبر بودن رسانه به این‌که رسانه تصویر واقعی جامعه را به نمایش می‌گذارد؛ زنانِ مخاطب رسانه، برای ایجاد هماهنگی دست به تغییر نگرش و رفتار می‌زنند تا همرنگی حاصل شود.86

و امام امت چه حکیمانه فرمودند: «این دستگاه‌ها (رادیو و تلویزیون) دستگاه‌های تربیتی است. باید تمام اقشار ملت با این دستگاه‌ها تربیت شوند. دانشگاه‌ها، دانشگاه موضعی است. این (رادیو وتلویزیون) یک دانشگاه عمومی است.87 اگر(تلویزیون) آموزنده باشد، ملت برایش آموزندگی دارد و اگر خدای نخواسته انحراف داشته باشد، همة ملت را به انحراف خواهد کشید.»88

اگر رسانه‌ها در راستای ارزش‌های دینی و مطابق با توسعة مورد تأیید آن گام بردارند و الگوی راستینی ارائه دهند، بانوان جامعه در راستای هماهنگی با آن‌ها خواهند کوشید و در اهداف علمی و شغلی خود تمام جوانب مطرح شده (هدف، وسیله، روش و اولویت‌بندی‌ها) را در نظر خواهند گرفت.89 دانشگاه‌ها سیاست‌گذاری‌شان در راستای این چنین تربیت و محیطی شکل می‌گیرد. حتی اگر هزینه‌های پیشگیری90 بالا باشد، به راحتی خواهند پرداخت91 و تفکیک رشته‌های تحصیلی به رشته‌های ویژة آقایان، خانم‌ها و شناور (خانم‌ها و آقایان) و در همین راستا، تفکیک مشاغل متناسب با آن‌ها، نشانة عقب‌ماندگی نخواهد بود.92

از سوی دیگر خودکفایی علمی و تخصصی بانوان و در راستای آن اِعمال محدودیت حضور آقایان در محیط‌های ویژة‌ بانوان، فرصت رشد بانوان و تأمین نیازمندی‌هایشان را بدون ارتباط با نامحرم فراهم می‌کند.تعبیر سه ضلع مؤثّر، در راستای همین اثرات سه جانبة رسانه، دانشگاه و بانوان مد نظر بوده است؛ لذا صرفاً تفکیک جنسیتی محیط دانشگاه اگرچه رویکردی مثبت می‌باشد، اما در صورتی که سایر ابعاد به درستی طرح نشود و ابزارهای فرهنگ‌سازی جامعه خصوصاً اگر رسانه‌ها آموزش و آگاهی‌های لازم را در اذهان ایجاد نکرده باشد، اگر نگوییم اثری مخرّب دارد، می‌توان ادّعا نمود بی‌حاصل خواهد بود و اگرچه در طول مسیر رسیدن به جامعة فاطمی لازم است، اما کافی نیست.

در این راستا اگر زنان در دانشگاه در جهت تربیت خویشتن گام مؤثر بردارند و روش‌های صحیح اثرگذاری بر جامعه را بیاموزند، این دو رابطة بسیار عمیق با هم خواهند داشت که حتی نمی‌توان برای مردان این حد اثرگذاری را پیش‌بینی کرد. زن با حفظ گوهر وجودی و پاسداشت امانت‌های الهی‌اش به یک دانشگاه با محیط مناسب وارد می‌شود و علومی که او را مقرّب خدا می‌کند، می‌آموزد و پلکان تعلیم و تربیت را به بهترین شکل طی می‌کند. زنان آموزش و پرورش یافته در دامن چنین‌ مادری، سازندگان محیط سالم دانشگاه می‌شوند و این‌گونه است که بانوانِ درون خانه، جامعه را می‌سازند.

از سوی دیگر خانم تحصیل‌کرده که با حفظ مسئولیت‌هایش توانسته در سایة امنیت روانی حجاب و عفاف مدارج بالای علمی را طی کند، می‌تواند زهرا (س) و زینب (س) و معصومه (س) و فضّه (س) و سودة‌ زمان خویش شود و در جهت رشد و ارتقای علمی کشور و آموزش صحیح به فرزندان جامعه نقش فعالی ایفا نماید.93

در این مدارِ مثالی بسیار ساده، به خوبی واضح است که هر زنی می‌تواند دو نوع نقش مؤثر و فعال در عرصة اجتماع داشته باشد:

1. غیرمستقیم: نقش جامعه‌ساز و تاریخ‌ساز با حفظ خانواده و تربیت فرزندان در سنگرِ خانه.942. مستقیم: گام مؤثر در رشد و بالندگی سایر بخش‌های جامعه.

آنچه از آیات و روایات پیرامون روابط نامحرم و حفظ حجاب و عفاف زن به دست می‌آید، این تفکیک با شرایط فعلی می‌تواند بستری مناسب و محیطی قابل اعتماد با آسیب‌های اجتماعی حداقلی باشد.

اگر این روند در سراسر محیط‌های جامعه پیگیری نشود و صرفاً معطوف به دانشگاه باشد، ابتدای راه خواهد ماند و مقصد را طی نخواهد کرد و از سوی دیگر اعمال سهمیه‌بندی جنسیتی به این معنا که درصد معینی از پذیرفته‌شدگان به مردان اختصاص یابد و درصد معینی به زنان (گویا در آزمون‌های ورود به دانشگاه مردان با یکدیگر رقابت کنند و زنان با یکدیگر و در بررسی نهایی نیز برترهای هر دو گروه جنسی و نه برترهای کل کشور برگزیده خواهند شد) با مفهوم شایسته‌سالاری و عدالت منافات نخواهد داشت.95

پیشنهادهای ذیل با نگاه مجموعه‌ای و کل‌نگر، به نفع همه خواهد بود، نه فقط بانوان:

1. انجام تفکیک مبتنی بر رشته‌های متناسب با تفاوت‌های مردان و زنان96؛ به راستی چه کسی در خلوت خود فارغ از هیاهوی تبلیغات، فعالیت‌هایی نظیر مرمت کاشی بر روی داربست‌های بلند و یا مهندسی حفاری و معدن در اعماق کوه‌ها و رانندگی وسایل سنگین و مانند آن را شایستة زنان و مطابق با روحیات و ویژگی‌های جسمی و روحی آنان می‌داند‌ و یا این‌که متخصصان مرد در رشتة زنان و زایمان را امری در راستای کمال و بندگی آن‌ها می‌داند؟

2. وجود رشته‌هایی برای بانوان در راستای آموزش آن‌ها برای ایفای هر چه بهتر نقش‌های خود به ویژه نقش‌های تربیتی؛ این نوع تحصیل نه تنها زن را از خانواده جدا نمی‌کند و خانواده را از زنان، بلکه بستری است برای رسیدن به مقصد.

3. توسعة قوانین مربوط به تحصیل در کنار امور خانواده و مقرّرات نسبت به آن تا جایی که بانوان به ناچار دست به انتخاب یکی از این دو (تحصیل یا خانواده) نزنند (ساعت‌های تحصیلی، دوره‌های تحصیلی، امتیازات حین تحصیل، شرایط خاص و ...).

4. با بروز پدیدة تفکیک جنسیتی رشته‌ها، گمان می‌رود که سطح علمی کشور و مقاطع آموزش عالی، اُفت کند، اما با قرار دادن حد نصاب برای قبولی، این مسئله کمرنگ‌تر می‌شود. به این معنا که حتی اگر در چندین مرکز، پذیرشی پیرامون رشته‌ای نداشته باشیم، ناگوار نیست. کیفیت مهم‌تر از کمیّت است و در نظر گرفتن تفاوت‌های زنان و مردان، حرکتی است در جهت کیفیت‌بخشی به آموزش و ثمردهی در ابعاد کلان.

5. در راستای تفکیک جنسیتی رشته‌ها، علاوه بر تفکیک ورودی براساس رشته‌های تحصیلی؛ نیازسنجی پیوسته و کسب آمار قابل اعتماد نیز راه‌گشاست و براساس این آمارِ نیازمندی‌های سالانه متقاضیان را بپذیرند.

6. ایجاد زمینه‌های دیگر جز دانشگاه برای تحصیل و رشد استعدادهای بانوان در راستای تبلیغ و فرهنگ‌سازی مناسب که تحصیل علم منحصر به دانشگاه و رشد علمی منحصر به رشته‌های خاص موجود نمی‌باشد.

7. بانوان به کارهای پاره‌قت، مشارکتی و نیمه‌وقت بپردازند و دولت‌ها خدمات لازم برای این نحوة فعالیت بانوان را فراهم نمایند.

گروهی از بانوان در زمان حساس سنّی فرزندان (1 تا 7 سالگی و یا حداقل 1 تا 4 سالگی) آن‌ها را تنها می‌گذارند. صرفاً با این استدلال که ترک کردن محیط کاری، به امنیت شغلی‌شان لطمه می‌زند، اما اگر دولت این تضمین حفظ امنیت شغلی و تعهد بانوان شاغل را در جهت حفظ خانواده و تربیت فرزندان بدهد، این دسته از بانوان نیز در تصمیم‌گیری‌شان قاطع خواهند بود.97

با فرض اجرایی شدن تمام پیشنهادها در زمینة تحصیل بانوان و ویژگی‌های خاص آنان، ذکر دو نکته ضروری است:

1. وجود مکان‌های مناسب جهت اجرایی شدن فعالیت تحصیلی بانوان در راستای عفاف و حجاب.

2. رعایت اولویت‌ها و حق تقدّم خانواده (همسر و فرزندان) نسبت به تحصیلات از طریق فرهنگ‌سازی صحیح. آموزشی که نه تنها برای عفاف و ارزش‌های زن آسیبی به دنبال ندارد، بلکه خود زمینة عفاف و حجاب خواهد بود.

پی‌نوشت‌:

1. لیلا سادات زعفرانچی، اشتغال زنان، ص 13، چاپ اول، مرکز امور زنان و خانواده نهاد ریاست جمهوری، پاییز 1388.

2. سایت خبرگزاری همشهری آنلاین.

3. خبرگزاری انتخاب، عبدالرسول عباس‌پور، رئیس سازمان سنجش.

4. سایت مرکز آمار.

5. زخرف،32.

6. قاآنی، سیدحبیب، مقالة کنکور و چالش جنسیت، خبرگزاری انتخاب.

7. عباس‌پور، علی، رئیس کمیسیون تحقیقات مجلس، خبرگزاری انتخاب.

8. توکلی، احمد، رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس، خبرگزاری انتخاب.

9. ماشینی، فریده، کارشناس گروه مطالعات زنان، مقالة دانشگاه فرصت بازیابی هویت اجتماعی دختران. نقل از روزنامه اعتماد.

10. فکوهی، ناصر، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، همشهری آنلاین.

11. رستمی، عباسعلی، عضو کمیسیون آموزش مجلس، خبرگزاری انتخاب.

12. عباس‌پور، علی، رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس، خبرگزاری انتخاب.

13. خلاصة‌ مقالة اشتغال بانوان،‌ عوامل، پیامدها، رویکردها، محمدرضا زیبائی‌نژاد، ص 103 – 21.

14. (هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یَعْلَمُون، زمر9)( سوره قلم، آیه 1 و 2) (سوره علق آیه 1) و در سایر آیات قرآن اشاره کلی به برتری عالِم بر جاهل و توصیه و سفارش به دانستن شده و در هیچ جایی از آن اشاره‌ای به اختصاص آن برای مردان دیده نمی‌شود. پیامبر اکرم (ص): طلب العلم فریضه لکل مسلم و مسلمه، مستدرک‌الوسائل، ج 17، ص 249.

15. حضرت علی (ع)، إِنَّهُ لَیْسَ لِأَنْفُسِکُمْ ثَمَنٌ إِلاَّ الْجَنَّةَ، فَلاَ تَبِیعُوهَا إِلاَّ بِهَا؛ بهایتان بهشت است، جز به آن نفروشید. بحارالانوار، ج 75، ص 13.

16. اسلام دین کار و تحرک است و ضد بیکاری و تنبلی. منطق قرآن منطق کار و تحرک است و موفقیت انسان را در گرو کار و عمل می‌داند (نجم، آیات 41 – 39) موفقیت‌های دنیوی و اخروی (جوادی آملی، عبدالله، انتظار بشر از دین، ص 154. اهمیت کار و ارزش اشتغال را می‌توان از اسناد کار به خداوند استنباط کرد، زیرا هر روز بلکه هر ظهور تجلّی خداوند در کار تازه‌ای است. (الرحمن، 29)، عزت و کرامت و استقلال هر ملّتی در گرو همّت و تلاش اوست (انتظار بشر از دین،‌‌ آیت‌الله جوادی آملی، ص156.

17. بهتر برای زن این است که مردان را نبیند و او را مردان نبینند، حضرت زهرا (س)، نهج‌الحیاه، مؤسوعة الکلمات الزهرا (س).ص 178.

18. ابراز خوشحالی حضرت زهرا (س) از این نحوة‌ تقسیم کار در خانواده‌شان که توسط حضرت رسول (ص) صورت گرفت. بحارالانوار ،ج 43،ص81(به نقل از کتاب فاطمه الگوی زن مسلمان ).

19. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با گروه کثیری از بانوان،1379/6/30.

20. بقره 30.

21. احزاب،‌ 30.

22. ذاریات، 56.

23. حجرات، 13.

24. نساء، 32.

25. احزاب، 35.

26. تحریم، 10.

27. یس، 58.

28. دخان، 38.

29. فتح، 14.

30. امام صادق (ع)، این نظریة جاهلی که قبح ارتکاب گناه توسط زنان را بیشتر می‌دانستند و حتّی اگر زن توبه کند، ننگ را برای او جاودانه شمارند، رد می‌کنند و می‌فرمایند: « ... ان الاسلام قد جمع العار و القبح کل فی المعصیه و الزانی و الزانیه سواء علیها، اسلام ننگ و زشتی را در همه گناه می‌داند و مرد بدکاره و زن بدکاره از این نظر یکسانند..» نقل از مقا له زن و اندیشه امام خمینی، حسینیان. سایت راسخون .

31. نحل، 97.

32. نظریه دیویس و مورد و نظریه برد از قشربندی ساختاری. ریتزر، ص123.

33. بقره، 187.‌ قرآن به صورت عام و فراگیر همة انسان‌ها را در خدمت یکدیگر می‌شمارد؛ خدمت متقابلی که زاییدة‌ نیاز متقابل است.

34. روم، 30. بشر اعم از زن و مرد به خدا گرایش دارد و این خداگرایی به معنای شناخت حضوری انسان به خداست که مهم‌ترین رکن عقاید دینی می‌باشد و با هدایت پیامبران در قالب دین الهی شکل می‌گیرد.

35. احقاف، 26. استفاده از لفظ «لَهُم» در آیه، نوع انسانی مد نظر است.

36. انسان، 3.

37. پیامبران برای دعوت همه انسان‌ها معبوث شده‌اند و هیچ قیدی در دعوتشان نبوده است.

38. احزاب، 35.

39. امام خمینی (ره) در دیدار بانوان مشهد، 1358/4/11، روح خدا در ولایت فقیه.

40. معین‌الاسلام مریم؛ زنان منتظر و منتظرپرور؛ ص23.

41. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ ج 53، ص 180.(به نقل از کتاب زنان منتظر و منتظرپرور).

42. زن فرعون، مادر حضرت عیسی (ع) و همسر حضرت ابراهیم (ع).

43. برای مطالعه بیشتر، ر ک: درس‌هایی از زندگی زنان نامدار (نقل از لوح فشرده توشه‌های تبلیغی آقای قرائتی.)

در این میان بانوانی هستند که نه تنها مشوق فرزندان و همسران خود در حمایت از ائمه اطهار (ع) بودند، بلکه خود نقش فعال داشتند. ( به نقل از لوح فشرده توشه‌های تبلیغی آقای قرائتی).

44. شیخ مفید شبی در خواب دیدند که حضرت زهرا (س) دو پسر را به او دادند و گفتند: حسن و حسینم را فقه بیاموز و فردای آن شب، فاطمه مادر سیدرضی (نویسنده نهج‌البلاغه) و سیدمرتضی آن‌ها را نزد شیخ مفید آورد و شیخ مفید بسیار ایشان را اکرام می‌نمودند و کتاب «احکام النساء» را برایشان نوشتند. همان.

45. همسر ملاصالح مازندرانی که از علما و فقهای درجه اول زمان خود بودند، سه شبانه روز در عبادت و سجده بودند تا از خداوند به خاطر موهبت الهی و آمنه دختر علامه مجلسی، تشکر کنند. همان.

46. امام خمینی در دیدار بانوان اهواز 1358/4/10، روح خدا در محضر ولایت فقیه.

47. بیانات مقام معظم رهبری در ورزشگاه آزادی به مناسبت جشن میلاد کوثر1376/7/30.

48. معین‌الاسلام، مریم؛ همان.

49 و50. مرتضی مطهری؛ نظام حقوق زن در اسلام؛ صص 23 – 122.

51. همان، ‌تلخیص.

52. همان، ص 218.

53. همان، ص 179.

54. نساء،‌ 190.

55. روم، 30.

56. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر انسان به انسان؛ ص 377 – 357،‌ (تلخیص).

57. شمس، 8.

58. طه ، 96 و نیز مائده، 30.

59. جوادی آملی، عبدالله؛ همان.

60. حشر 19.

61. مطهری، مرتضی؛ نظام حقوق زن در اسلام؛ صص 143، 62.

62 و63. نساءآیه 32.

64. محمد قطب؛ جاهلیت قرن بیستم، ترجمه صدر الدین بلاغی، به نقل از ابوعلی سینا؛ ص 277.

65. همان.

66. خداوند در قرآن رهبانیت را تحریف خود ساخته می‌داند که خداوند بر آن‌ها مقدّر نکرده است (حدید، 27).

67. محمدقطب از وضع فعلی اروپا تحت این عنوان یاد می‌کند و کتابی به نام «جاهلیت قرن بیستم» می‌نویسد و ابعاد این جاهلیت مدرن را بررسی می‌کند.

68. امام خمینی (ره).

69. آیت‌الله جوادی آملی، در دیدار با اساتید دانشگاه تربیت معلم، 1389/8/6.

70. امام خمینی، صحیفه نور، ج1، ص18.

71. آیت‌الله جوادی آملی، در دیدار با اساتید دانشگاه تربیت معلم، 1389/8/6.

72. جوادی آملی ، عبدالله، انتظار بشر از دین، ص89.

73. همان.

75و74. همان، تلخیص صص 152 تا 170.

76. ملک، 15.

77. پیامبر اکرم (ص): کار کردن برای کسب مال حلال، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است. جامعه الاخبار، ص 389، حدیث 1079.

78. نظریه مورد.

79. امام صادق (ع):هرکه به امور مسلمین اهتمام نورزد مسلمان نیست. اصول کافی، ج 3، ص 293، امام صادق (ع): روا ساختن حاجت مؤمن، از آزاد کردن هزار بنده و بار کردن هزار اسب در راه خدا (فرستادن به جهاد) بهتر است. همان، ص 276.

80. تا جایی که در اسلام مشاغل نیز براساس مشاغل حرام، مکروه، ‌مباح و مستحب طبقه‌بندی شده‌اند. برای آگاهی ر.ک به مباحث فقهی، باب تجارت.

81. تفسیر علامه طباطبایی، ذیل آیه 32 سوره نساء.

82. سوره قصص، آیه 23.‌ جریان دختران شعیب و انتظار تا خالی شدن چاه آب از حضور مردان برای پر کردن سلطل‌ها، ملاکی برای محیط کاری زنان دانسته‌اند. (توشه‌های تبلیغ، آقای قرائتی).

83. مریم معین‌الاسلام؛ زنان منتظر و منتظرپرور، ص150تا152.

84. امام خمینی (ره) در دیدار بانوان اهواز، روح خدا در محضر ولایت فقیه. ص 181.

85. به نقل از نوشته‌های تبلیغی آقای قرائتی.

86. حوریه سادات برهانی؛ مقاله بررسی نقش‌ رسانه‌ها در روند اشتغال زنان، چاپ شده در کتاب اشتغال زنان به کوشش لیلا سادات زعفرانچی، ص113، نشر مرکز امور زنان و خانواده نهاد ریاست جمهوری، چاپ اول، پاییز 1388.

87 و88. امام خمینی (ره).

89. بانویی باکفایت و شجاع و فصیح به نام «اسماء بنت یزید» در شمار صحابة رسول خدا و معروف به خطیبه النساء، روزی از طرف جماعت زنان به خدمت رسول خدا مشرف شد و پرسید (نقل به مضمون):‌ خداوند تو را برای گروه زنان و مردان جمیعاً مبعوث کرد. چگونه است که ما زنان با عفّت در خانه‌ها هستیم و به امور ایشان می‌رسیم و مادر فرزندانشان، در حالی که شما مردان با شرکت در نمازهای جماعت و جمعه و تشییع جنازه و عیادت بیماران و حج و جهاد در راه خداوند بر ما برتری دارید، در حالی‌که وقتی مردان از خانه بیرون می‌روند، ما از دارایی‌هایشان محافظت می‌کنیم! کارهایشان را انجام می‌دهیم و فرزندانشان را تربیت می‌کنیم. پس مشارکت ما با شما در اجر و پاداش چیست؟ حضرت (ص) ضمن تجلیل از سخنانش فرمود: اگر زنان با شوهران خود خوشرفتاری کنند و آن‌ها را از خود خشنود نمایند، همین اعمال آن‌ها با تمام اعمال خیری که برای مردان ذکر کردی، متعادل است. (نقل از نوشته‌های تبلیغی آقای قرائتی).

90. در باب توسعة قوانین و تسهیل برای اشتغال بانوان، استدلال‌هایی نظیر بودجه مطرح می‌شود که تأمّل در پاسخ به این سؤال راه‌گشا می‌باشد، آیا هزینه‌های فرصت‌های تحصیلی درازمدت و خدمات برای زنان در جهت حفظ خانواده و تربیت فرزندان و حضور مؤثر در منزل بیشتر است و یا هزینة اصلاح نوجوانان و جوانان راه گم کرده و یا هزینه‌های حفظ امنیت جامعه در برابر مردان با عطش روحی که در کانون گرم خانواده به درستی تأمین نشده‌اند و هزاران هزینه‌های اصلاح و کنترلی دیگر؟

91. به عنوان نمونه دانشگاه باقرالعلوم(ع) به پذیرفته‌شدگان خانم در ساعات صبح الی ظهر خدمات آموزشی ارائه می‌کند و به آقایان عصرها. اگرچه در نگاه اول اساتید باید یک مطلب را به دو گروه تدریس نمایند، اما محیطی سالم؛ یعنی توجه به اولویت‌ها.

92. به عنوان نمونه مردان متخصص مامایی و زنان مهندس صنعت و معدن و حفاری با مهمانداری هواپیمایی بانو، جای بررسی بیشتری ندارد؟ برای توجه بیشتر بخش علائق صادق و کاذب را با دقت بیشتر مطالعه کنید.

93. مجالس کلاس و خطبه‌های سیاسی و اجتماعی و رفع اشکالات علمی علمای معاصر و حق‌طلبی و شجاعت‌های مردانه از نمونه‌های فعالیت‌های برجسته زنان برتر اسلام می‌باشد. ر.ک به کتاب درس‌هایی از زندگی زنان نامدار.

94. مادرانی تاریخ‌ساز مانند: مادر حضرت ابوالفضل (ع) و مادر امام خمینی (ره)، مادر شهید فهمیده‌ها و ...

جامعه جز نظام خانوادگی؛ نظام‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی هم دارد که زنان در هر سه عرصه دیگر می‌توانند به روش عام مؤثر باشند.

95. امام صادق (ع): فرقی نمی‌کند کار را به خائن بسپارم یا به ناشی. تحف‌العقول، ص 270.

96. تفاوت‌های زنان و مردان، تعریف و توضیح علت و عواقب و عدم توجه و تغییراتش در صفحات قبلی همین مقاله آمده است.

97. برای مطالعه بیشتر ر.ک:‌ مقاله اشتغال پاره وقت و مشارکتی راهکارهای مؤثر در کاهش بیکاری زنان.

آرزو نکوئیان - زینب صدیقی

منبع:ماهنامه فرهنگ پویا شماره 18