متن حاضر برگرفته از سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین عبدالعلی رضایی عضو هیئت علمی و معاونت پژوهش فرهنگستان علوم اسلامی در همایش «ضرورت تحول در علوم و علم دینی» که در چندی پیش در دانشگاه شهید باهنر کرمان برگزار گردید، می باشد.
استحکام، استمرار و بالنده گی هر تمدنی وابسته و متکی به پایه های آن است که آنها را بر زمین استوار گردانیده و مسائلی که در ظاهر و سطح تمدن ها جریان دارد، ناشی از جریان های زیر سطحی و پنهان آن است که شامل فلسفه تاریخ، فرهنگ، فلسفه های عام و خاص، روش ها و علوم خصوصا علوم انسانی، اجتماعی می باشد.
کلیه تمدن ها در مهندسی تمدن خود مبتنی بر نظام سئوالات اختصاصی مورد نظرشان اقدام به نظریه پردازی نموده اند. جامعه انقلابی- اسلامی ایران نیز که عزم را جزم نموده که با نگاه تمدن سازانه جامعه پردازی نماید، بدنبال پاسخ به نظام سوالات بر خواسته از فرهنگ مذهب خود است تا آرمان خود را محقق نماید.
نظام سئوالات جامعه ما چیست و از کدامین خاستگاه بر آمده؟ بر چه مبنایی جامعه پردازی کنیم که منجر به شکل گیری تمدن متناسب با آنها باشد؟ سوالاتی از قبیل اینکه از کجا آمده ایم، هم اکنون کجا هستیم و به کجا می رویم را چه علم یا چه علومی پاسخگوست؟ پاسخ به این سوالات چه تاثیری بر مهندسی تمدن اسلامی خواهد داشت؟
برای پاسخ به سئوالاتمان نیازمند مجموعه از معارف و علومی هستیم که توانمندی لازم پاسخگویی به سئوالات ما را فراهم آورد. به طور کلی و بسیار ساده باید گفت که علوم انسانی اسلامی قرار است برای جامعه امروز ما چنین نقشی را ایفا کند.محور مشترک در کلیه سوالات «انسان» است. این انسان دارای روابط مختلف و متنوعی است، شامل ارتباطات او با خدا، با انسان های دیگر و حتی طبیعت. در رویکرد اسلامی محور این روابط، ارتباط انسان با خداست و حول محور این ارتباط، دیگر روابط انسان از جمله روابط انساها با یکدیگر یا طبیعت شکل می پذیرد.
علوم انسانی اسلامی به ما می آموزد انسان بودن در منزلت خلیفه الهی چیست و چگونه امکان پذیر است؟ درست زندگی کردن را چگونه باید معنا کرد؟ به ما می آموزد که چگونه و کجا به دنبال سوال چرایی خلقت و خود بگردیم و چگونه در بسط این دنیا مبتنی بر دنیای آخرت حرکت کنیم؟ علوم اجتماعی اسلامی نیز جزء لاینفک علوم انسانی است وظیفه گسترده تر در تحلیل جریان و فرآیند اجتماعی حاکم بر رفتار فرد، خانواده و سازمان را فراهم می سازد و هر دوی علوم انسانی و علوم اجتماعی اسلامی به درک موقعیت و ارتباط انسان با خدا، انسان با انسان و انسان با طبیعت در تعیین جایگاه ما اثر می گذارند و ما را در پیدا کردن «چرایی» ها و «چیستی» های خلقت در پیوند با عالم آخرت یاری می کنند. بر این اساس می توان جایگاه و تاثیر بنیادی اخلاق، هویت، عقلانیت، عدالت، کرامت انسانی، مدنیت، معیشت و... را در تمدنی که می خواهیم بر اساس اعتقاد به اسلام ناب محمدی (ص) بسازیم را بهتر درک کنیم.
از دیگر سوی علوم تجربی به طور غیر قابل انکاری با علوم انسانی و علوم اجتماعی در ارتباط هستند، علومی که خود نیز از ارکان تمدن سازی محسوب می گردد. وظیفه علوم تجربی برای ما این است که «چگونگی» ها و جریان تبدیل شدن های عالم را مرتبط با عالم آخرت تحلیل و تفسیر نماید، اما مگر بدون تکیه بر تحلیل و تفسیر صحیح و مناسب از چرایی پدیده ها می توان از چگونگی های عالم هستی تحلیل درست و جامعی ارایه دارد و به معادله تغییر و تصرف صحیح و متناسب دست پیدا کرد؟ لذا این تصور که می توان بر علوم تجربی غربی -که به طور واضحی بر چرایی هایی که ما آنها را قبول نداریم تکیه دارند- اعتماد کرد از کجا آمده است؟
مارتا نوسبام، فیلسوف شهیر معاصر در مصاحبه خود با سایت http://www.theaustralian.com در جولای 2011 می گوید: «جهان غرب به تجارت، فناوری و دانش تجربی بیش از علوم انسانی نیاز دارد. آیا این گفته صحیح است یا خیر؟ صحیح نیست، زیرا برای موفقیت در تجارت و فناوری نیازمند تخیلی انسان گرایانه و تفکری انتقادی و تیزبین هستیم و همچنین دانش در بهترین وضعیت خود به علوم انسانی گره خورده است، زیرا علوم انسانی خلاق، بسیار دقیق و حیاتی می باشد. پس آنچه جهان نیازمند آن است اتحاد بین علوم انسانی و دانش بنیادین خلاق می باشد تا مهارت هایی را که باعث به وجود آمدن شهروند خوب و فرهنگ کسب و کار سالم می باشد را پرورش بدهد.[1]»
آیا این نگاه تایید کننده همین وضعیت برای علوم انسانی اسلامی با علوم تجربی مورد قبول ما نمی باشد؟ علوم انسانی و علوم اجتماعی اسلامی در درجه اول نمودار فرهنگ و تفکر حیات بخش ماست و در درجه ی بعد بینشی راهبردی برای سیاستگذاری و نهادسازی در جامعه ما می باشد.نکته بعدی در دستیابی به علوم انسانی، اجتماعی اسلامی توجه به مراحل و محورهای تولید این علوم یک امر الزامی و ضروری است قبل از پرداختن به طرح مراحل تولید شایسته است بایسته های تحول علوم انسانی را از دیدگاه مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای (مدظله العالی) بعنوان پرچم دار ممتاز این حرکت بشناسیم.
محورهای اساسی استخراج شده در بیانات ایشان عبارتنداز:
1. فرهنگ سازی در سطح نخبگان و اندیشمندان حوزه و دانشگاه برای تحول در علوم انسانی ـ اجتماعی
2. حرکت بی وقفه و شتابان در زمینه تولید علوم انسانی اسلامی
3. توجه به تولید علم و نظریه پردازی در علوم انسانی و اجتماعی
4. لزوم شهامت علمی در تحول و تولید
5. توجه ویژه به آموزه های قرآنی در تولید علم و نظریه پردازی
6. توجه به هدف اصلی (مرجعیت علمی ایران اسلامی)
7. استفاده از میراث علمی و فرهنگی داخلی
8. اعتماد به پژوهشگران داخلی
9. دوری و اجتناب از تحجر علمی
10. استفاده از دانش های به روز با نگاه نقادانه
11. ضرورت برنامه ریزی و سرمایه گذاری در تحول علوم انسانی ـ اجتماعی
مراحلی که نیز برای تولید و شکل گیری علوم انسانی و اجتماعی اسلامی عبارتنداز:
1. استخراج احکام «توصیفی، ارزشی و تکلیفی» از کتاب و سنت -بر اساس روش اجتهادی حوزه های علمیه- نقش اصلی و محوری را دارند؛ و از آنجایی که حوزه های علمیه هنوز کاستی ها و کمبودهایی در بخش روش استنباط احکام اجتماعی دارند، لذا بالندگی حوزه های علمیه در گرو حل این نقیصه است تا امکان دسترسی به مفاهیم بنیادین در علوم انسانی اجتماعی اسلامی حاصل گردد.
2. نظریه پردازی و جامعه پردازی هم زمان توسط مراکز پژوهشی آکادمیک، براساس مفاهیم بنیادین و استنباط شده توسط حوزه های علمیه.
3. تبدیل نظریه های اثبات شده به علم در یک فرآیند پژوهشی با محوریت مراکز پژوهشی و دانشگاه ها
4. مدل سازی از مفاهیم علمی برای تبدیل به مفاهیم کاربردی
5. تبدیل مفاهیم کاربردی به نمونه های عملیاتی
6. آزمون نمونه های عملیاتی
7. تبدیل نمونه های عملیاتی آزمون شده به نمونه های عینی و کالا
8. انبوه سازی و تجاری سازی کالا
9. فرهنگ سازی برای مصرف و تغییر سبک زندگی
10. بازخوردگیری جهت تکامل بخشی از مسیر ایده تا پدیده
بعداز مشخص شدن بایسته های تحول، مراحل و فرآیند تولید علوم انسانی اسلامی توجه جدی به ایجاد ساختاری توانمند برای تحول و تولید علوم انسانی ـ اسلامی که قادر باشد نظام تفقه دینی، نظریه پردازی، پردازش مفاهیم بنیادی، تولید معادلات کاربردی و مدل های اجرائی را به صورت هماهنگ سازماندهی نماید، بیش از هر اقدامی ضروری خواهد بود.«بنابراین چنانچه تفقه دینی در یک نظام تحقیقاتی منسجم قرار گیرد، بر نظریه پردازی، تولید معادلات کاربردی و مدل های اجرائی تاثیرگذار خواهد بود، به گونه ای که جهت گیری تولید علوم انسانی ـ اسلامی را هدایت خواهد کرد.»[2]
نهادهای علمی و تحقیقاتی کشور نیازمند یک شبکه تحقیقاتی هماهنگ است که به صورت شبکه ای و نه متمرکز (عمدتا از طریق نرم افزار) اداره شود؛ بدین ترتیب دیگر سازمان های موازی تحقیقاتی و بی ارتباط با هم در حوزه های علمیه، فرهنگستان ها، پژوهشگاه ها، آزمایشگاه ها و دانشگاه ها و حتی نظام اجرائی نخواهیم داشت. بلکه مجموعه تحقیقات نهادها و دستگاه ها در حوزه علوم انسانی ـ اسلامی در یک شبکه هماهنگ صورت می پذیرد. به گونه ای که فعالیت های تحقیقاتی و پژوهشی به صورت نظام پژوهشی، مکمل یکدیگر عمل می کنند طبعا محصول این شیوه تحقیقات به صورت کارآمد و هماهنگ در جهت پیشرفت همه جانبه جامعه اسلامی ظاهر می شود.
بنابراین به نظر می رسد که عامل اصلی معضلات و چالش های چند دهه گذشته و مسائل فراروی نظام اسلامی تعارض بین تفقه دینی و علوم سکولار از جمله علوم انسانی موجود است و راه حل اساسی آن ایجاد شبکه تحقیقات، هماهنگ بر مبنای اسلام ناب محمدی (ص) است. تا کلیه نهادهای علمی کشور از جمله شورای عالی انقلاب فرهنگی ـ شورای عالی حوزه های علمیه ـ فرهنگستان ها، پژوهشگاه ها و دانشگاه ها به سمت یک هدف واحد هماهنگ شوند، به گونه ای که موضوعات، روش ها و کارآمدی تحقیقات در جهت تولید علوم انسانی ـ اسلامی قرار گیرد.
پی نوشت ها:
[1] رصد نامه جبهه علمی ـ فرهنگی غرب، شماره 14، معاونت پژوهش واحد رصد بین الملل فرهنگستان علوم اسلامی
[2] نرم افزار مهندسی تمدن اسلامی، معاونت پژوهش های بنیادی، دفتر فرهنگستان علوم اسلامی، مرداد 82
منبع: فرهنگستان علوم اسلامی
