مراحل تحول محتوا و انگیزه‌های دعا در کودکان و نوجوانان-2

 مقایسه نتایج به دست آمده از مدارس معمولی در مقایسه با مدارس ویژه (مدارسی که به آموزش‌های مذهبی و تربیت دینی توجه بیشتری دارند) روشن می‌سازد که به طور کلی آموزه‌های دین اسلام، فرهنگ دینی حاکم بر جامعه و نیز آموزش مفاهیم دینی بر تحول فهم دعا در کودکان و نوجوانان تأثیر دارد.

بر اساس تحلیل واریانس و نیز محاسبه زیرمجموعه‌های همگون میانگین ها، مشخص شده است که چهار گروه سنی (6- 7، 8-11، 12-14 و 15- 17) برای تحوّل انگیزه دعا مناسب‌تر است. نتایج محاسبه‌ها در جدول 3 نشان داده شده است.

جدول3: مشخصه ‎های آمار توصیفی،

خلاصه آزمون های تحلیل واریانس و مقابله پس‌تجربی شفه نمره‎های انگیزه دعا برای چهار طبقه سنی همگون

چنان‌که در جدول 3 دیده می‌شود، نتایج آزمون تحلیل واریانس برای مقایسه میانگین های چهار طبقه سنی از لحاظ آماری، معنادار است. برپایه مقایسه میانگین ها می‌توان نتیجه گرفت که آزمودنی‌های کم‌سن‌تر، میانگین کوچک‌تری از آزمودنی‌های بزرگ‌تر خود دارند. میانگین های دو گروه سنی 8 -11 سال (26/3) و 12-14 سال (82/3) از لحاظ آماری، تفاوت معناداری دارد، اما تقریباً به هم نزدیک و در طبقه یک سان قرار دارند.

بیشینه نمره طبقه سنی 12- 14 سال تنها 2/0 کمتر از طبقه سنی 8 -11 سال است. کمینه نمره گروه سنی 12-14 سال در حدود 6/0 بزرگ‌تر از طبقه سنی 8-11 سال است.افزون بر این، مقادیر کمینه و بیشنه نمره‌ها نشان می‌دهد که در گروه سنی 15 -17 سال، بالاترین نمره برابر با 6/5 و کمترین نمره برابر با 2/3 و میانگین این گروه نیز برابر با 76/4 است.

تعیین مراحل تحول انگیزه دعا نیز بر اساس فراوانی و درصد پاسخ‌ها بررسی شد تا توزیع فراوانی پاسخ‌ها بر اساس طبقه‌های نمره‌گذاری و به تفکیک گروه‌های چهارگانه سنی محاسبه شود. نتایج این طبقه‌بندی نمره‌ها که داوران آنها را به شش طبقه تقسیم نموده‌اند، در جدول 3 نشان داده شده است.

جدول 4: فراوانی و درصد نمره‌های مؤلّفه انگیزه دعا بر اساس درجه‌بندی داوران

درصد پاسخ‌های درجه‌بندی شده در نمره 1 (دعاهای فردی مادی سطح پایین و به تعبیر دیگر، دعا برای خود و نیازهای مادی) و نمره 6 (دعاهای کمال جویانه معنوی و اخروی) به ترتیب با 6/0 و 3/8 کمترین مقدار است. بدین ترتیب، می‌توان نتیجه گرفت که سه طبقه دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی، دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند، دعاهای کمال‌جویانه دنیوی و روانی، بیشترین فراوانی پاسخ‌ها را به خود اختصاص داده است. نتایج توزیع فراوانی پاسخ‌های نمره‌گذاری شده به تفکیک چهار گروه سنی در جدول 5 نشان داده شده است.

جدول 5: فراوانی و درصد نمره‎های مؤلّفه انگیزه دعا به تفکیک گروه‌های چهارگانه سنی

بر پایه نتایج جدول 5 می‌توان موارد زیر را استخراج کرد:

هیچ‌کدام از آزمودنی های گروه سنی 6 – 7 سال در طبقه 5 و 6 قرار ندارند و تنها 1 نفر در طبقه 4 (دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند) درجه‌بندی شده است. بیشترین درصد پاسخ‌های این گروه سنی در طبقه 2 (دعای فردی مادی‌گرایانه در سطحی بالاتر) و 3 (دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی) به ترتیب با 44 و 48 درصد قرار دارد.

بیشترین درصد پاسخ‌های گروه سنی 8 -11 سال در طبقه نمره 3 (دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی) با حدود 42 درصد، و طبقه 4 (دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند) در حدود 46 درصد قرار دارد. تقریباً 12 درصد این گروه در طبقه 5 (دعاهای کمال‌جویانه دنیوی و روانی) و هیچ‌کدام در طبقه 1، 2 و 6 قرار نگرفته‌اند.

آزمودنی‌های گروه 12ـ14 سال در طبقه‌های 1 و 2 قرار نگرفته‌اند. بیشترین درصد پاسخ‌های این گروه (3/55 درصد) در طبقه 4 (دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند) و درصد قابل‌ملاحظه‌ای نیز (حدود 32 درصد) در طبقه 5 (دعاهای کمال‌جویانه دنیوی و روانی) قرار دارد. 13 درصد از افراد این گروه نیز در طبقه 3 (دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی) درجه‌بندی شده‌اند. بیشترین درصد آزمودنی هایی گروه سنی 15- 17 سال (بیش‌از 64 درصد) در طبقه 5 (دعاهای کمال‌جویانه دنیوی و روانی) قرار داشته و 31 درصد آنها در طبقه 6 (دعاهای کمال جویانه معنوی و اخروی) درجه‌بندی شده‌اند.

به منظور بررسی این پرسش که آیا فهم کلی دعا در کودکان و نوجوانان مدارس ویژه (مدارسی که به برنامه‌های تربیتی و مذهبی بیشتر توجه دارند) در مقایسه با مدارس معمولی بیشتر است؟ میانگین های دو گروه از آزمودنی ها که در مدارس معمولی(83 نفر) و مدارس مذهبی (74 نفر) تحصیل می‌کردند، از طریق آزمون t استودنت برای گروه‌های مستقل، و برای مقایسه میانگین های آنها در بررسی محتوا و انگیزه دعا از تحلیل واریانس چندمتغیری استفاده شده است.

جدول6: میانگین، انحراف‌استاندارد و خلاصه آزمون های t گروه‌های مستقل و تحلیل واریانس چند متغیری برای تفاوت کودکان و نوجوانان مدارس مذهبی و معمولی در محتوا و انگیزه دعا.

نتایج آزمون t برای گروه‌های مستقل و تحلیل واریانس نشان می‌دهد که بین کودکان و نوجوانان مدارس معمولی و مذهبی از لحاظ محتوا و انگیزه دعا تفاوت معناداری وجود دارد.

در این قسمت با ارائه نمونه های عینی از مصاحبه های انجام شده تلاش می‎شود یافته‎ها مستندسازی شود تا افزون بر درک جامع‎تر مفاهیم و داده های پژوهش، شواهد معتبری نیز برای روایی نمره‎گذاری و طبقه‎بندی پاسخ‌ها به دست آید.

نیاز و درخواست‌های مادی و خودخواهانه: این مرحله، شامل دو زیر مرحله است:

نخست، دعاهای فردی مادی سطح پایین، و به تعبیر دیگر، دعا برای خود و نیازهای مادی است. انگیزه‌های افراد در این مرحله، از دعا رسیدن به ثمره‌های مادی فردی است. به بیان دیگر، آنها نیازهای خود را در قالب مصادیق مادی و سطح پایین مطرح می‌کنند. برای مثال: «...دوچرخه داشته باشم» (پسر، 6 ساله)؛ «. . . دعا می‌کنم پول زیاد بیارم درسمون خوب بشه» (دختر، 6 ساله).

دوم، مرحله دعاهای فردی مادی‌گرایانه در سطحی بالاتر. در این مرحله نیز دعاها مادی و فردی است؛ اما دعاها از درخواست‌های ساده به درخواست‌های سطح بالاتر تبدیل می‌شود: «... خدا بهم کمک کنه؛ درخت‌ها رو کسی قطع نکنه حیوونا رو نکشن» (پسر، 6 ساله). بیشتر برای سلامتی و نگرانی های فردی دعا می‌کنند: «... من دعا می کنم پیر نشم فوت نکنم» (پسر، 6 ساله). در دعاهای خود، ثواب و بهشت را بیشتر برای خود می‌خواهند و تفسیرشان از ثواب و پاداش اخروی مادی است: «... دعا می کنم چون دوست دارم ثواب کنم، برم بهشت و خدا بهم جایزه بده، اگه آدما دعا نکنن تو بهشت کادوی خوب نمی گیرن» (دختر، 6 ساله).

مرحله درخواست‌های مادی ـ اجتماعی: این مرحله نیز شامل دو زیر مرحله است: نخست، دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی. دعا در این مرحله، بیشتر برای نزدیکان و دوستان است: «. . . پدر و مادرم سالم باشند، پدر بزرگ و مادر بزرگم سالم باشند» (پسر، 7 ساله). اندک اندک دریافت رضایت اجتماعی را که از سر نیاز به تعلق و امنیت طلبی است در دعاهای خود مورد توجه قرار می دهند: «... برای بچه ها دعا می کنم چون کوچک‌اند، ممکنه دست مادرشونو ول کنن برن زیر ماشین» (دختر، 7 ساله).

همچنین به علت تهدید و اضطراب، نگرانی هایی دارد که در دعاهای خود به آن می پردازد: «. . . غصه هامون برطرف شن، مشکلات حل شن، کارهام راحت انجام شن. از گناهان توبه کنم» (دختر، 8 ساله). گاهی برخی از ویژگی‌های اخلاقی و معنوی، مانند صبر را در دعاهای خود از خداوند درخواست می‌کنند: «. . . صبور شم، دعا نکنم آدم صبور نمی شه، تو دعا می گم خدایا منو آدم خوب و صبوری کن»(پسر، 6 ساله).

دوم، مرحله دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند. دعاها در این مرحله، فراتر از دوستان و خانواده، شامل همه انسان‌ها و امور دیگر می‌شود: «... همه مریض‌ها رو شفا بده» (پسر، 9 ساله) و «. . . خدایا مشکل همه رو حل کن، برای بچه های فقیر دعا می کنم، خوب شن، همه دانش‌ آموزن موفق باشند» (پسر، 9 ساله). در این مرحله، وقتی از دانش‌آموزان سؤال می‌شود چرا برای شغل و آینده خود دعا نمی‌کنند می‌گویند: «... هنوز زود است وقتش نرسیده» (پسر، 10 ساله). این پاسخ‌ها نشان می‌دهد آینده‌نگری و توجه به نیازهای مربوط به آینده و قرار گرفتن در موقعیت خاص، به بروز برخی از دعاها منجر می‌شود.

به همین سبب بعضی از مصاحبه‌شوندگان می گویند: «. . . اگر من مادر بودم، دعا می کردم فرزند خوب به دنیا بیاورم» (دختر، 12 ساله). نگرانی ها و دغدغه های زندگی، محتوای دعا را جهت می‌دهد. برای مثال، دانش‌آموزی می گوید: «. . . از خدا می-خواهم که باران بیاد» (پسر، 10 ساله). وقتی سئوال شد چرا چنین دعایی می‌کند، معلوم شد که پدر او کشاورز است و ترس از خشکسالی، زندگی آنها را به خطر کشانده است. دیگری دعا می کرد: «. . . دعا می‌کنم پدرها با مادرها کنار فرزندانشان زندگی کنند» (پسر، 11 ساله) که طلاق و جدایی بین پدر و مادرش زمینه ساز این دعا بود.

مرحله شکوفایی و رشد: این مرحله نیز دو زیر مرحله دارد: نخست، دعاهای کمال‌جویانه دنیایی و روانی. دعاها در این مرحله، جنبه عالی تری از زندگی را در بر می گیرد. آنها تشکر و سپاس از نعمت هایی را که خداوند داده است در دعاهای خود مطرح می‌کنند: «. . . موقع دعا کردن به خداوند می گم از نعمت هایی که دادی، سلامتی دادی و سایه پدر مادرم متشکرم، فرزند خوبی باشم» (دختر، 15 ساله). موفقیت در زندگی، تحصیلات و اجتماع از موضوعات مورد توجه در این مرحله است: «. . . دعا می‌کنم در تحصیلات موفق باشم» (دختر، 11 ساله) و «. . . ازدواج موفقی داشته باشم، فرزندان خوبی تربیت کنم» (دختر، 15 ساله).

بیشتر مصاحبه‌شوندگان دختر، در سن 14 – 16 سال به مسئله ازدواج، داشتن فرزند سالم و تربیت فرزند توجه داشتند. دعا در این مرحله، برای آرامش روانی بیشتر مطرح می شود، مانند: «من بیشتر برای آرامش و ثبات فکری دعا می‌کنم (دختر، 14 ساله) وقتی دلم می گیره و حاجتی و راز و نیازی دارم دعا می‌کنم» (دختر، 14 ساله). دوم، مرحله دعاهای کمال جویانه معنوی و اخروی. محتوای دعاها در این مرحله، بیشتر برای رسیدن به تکامل و رشد معنوی است. در دعاهای خود به جنبه های دنیایی و معنوی توجه دارند: «. . . برای همه چیز می شه دعا کرد، ولی باید اعتدالش را رعایت کرد خداوند دنیا وآخرت را آفریده، باید هم به فکر دنیا بود هم آخرت» (دختر، 15ساله).

بعضی از آزمودنی ها در دعاهای خود همت های بالایی دارند: «. . . بهتره دعا کوچک نباشد، حتی بهشت هم برای خواستن کوچک است باید دعا با همت بلند باشد و الا ادب رعایت نشده، دعا می‌کنیم باید خود را در برابر خداوند، کوچک شمرد، نه دعاهای کوچک خواست» (پسر، 15 ساله). دعاها در این مرحله، به مسائل معنوی تر و اخروی نزدیک می شود و شامل مسائلی، مانند رشد معنوی و توفیق بندگی می‌شود:

«. . . دعا می‌کنم تا با خداوند ارتباط برقرار کنم، دعا یک نیاز درونی است» (پسر، 14 ساله). همچنین دعا در این مرحله، برای عاقبت به خیری بیشتر مطرح می شود: «. . . دعا می‌کنم عاقبت به خیر بشم، وقتی امام زمان می یان باشم و بندگی خداوند را بکنم» (دختر، 17 ساله). توجه به مراحل مطرح شده نشان می‌دهد که انگیزه دعا در کودکان و نوجوانان با تحول شناختی آنها متحول شده و از انگیزه های مادی خودخواهانه به سوی انگیزه های متعالی و معنوی رو به پیشرفت است.

در این پژوهش، محتوا و انگیزه دعا در کودکان و نوجوان با نگاهی تحولی، بررسی شده است. یافته‌های مربوط به محتوای دعا نشان می‌دهد که مراتب دعا در دامنه‌ای از درخواست‌های مادّی سطح پایین تا درخواست های معنوی عالی قرار داشته و همراه با رشد شناختی و عاطفی، محتوا و انگیزه آزمودنی‌ها از درخواست‌های حسی و فردی به سوی درخواست‌های اجتماعی و انتزاعی تحول پیدا می‌کند.

به سخن دیگر، نمره کلی فهم دعا و مؤلفه‌های آن افزایش می‌یابد.

مقایسه نتایج به دست آمده در این پژوهش با پژوهش‌های انجام شده توسط گلدمن که شامل «دعاهای ناخالص، مادی‌گرایانه و خود‌خواهانه، دعاهای نسبتاً ناخالص مادی‌گرایانه و خودخواهانه و دعاهای خالص تر و معنوی و نوع‌دوستانه» می-شود، نشان می‌دهد تحول انگیزه و محتوای دعا در کودکان و نوجوانان مسلمان ایرانی (شهر قم) هر چند از جهت توالی مراحل، همسوی با پژوهشهای پیشین می باشد، اما از نظر سرعت تحول در مقایسه با آنچه در پژوهش گلدمن گزارش شده است، سرعت بیشتری دارد، و این می‌تواند تحت تأثیر فرهنگ و تربیت اسلامی باشد.

ازسوی‌دیگر، یافته‌های این پژوهش بر خلاف ادّعای گلدمن (1964م) که اوج دعای نوع‌دوستانه را حدود سال های 12 و 13 در نظر می‌گیرد، نشان می‌دهد که تقریباً 46 درصد پاسخ‌های گروه سنی 8 -11 سال در طبقه دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند و 42 درصد در طبقه دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی ـ معنوی فردی قرار دارد و تقریباً 12 درصد پاسخ‌ها نیز متعلّق به دعاهای کمال جویانه دنیوی و روانی است. مقایسه نتایج به دست آمده از مدارس معمولی در مقایسه با مدارس ویژه (مدارسی که به آموزش‌های مذهبی و تربیت دینی توجه بیشتری دارند) روشن می‌سازد که به طور کلی آموزه‌های دین اسلام، فرهنگ دینی حاکم بر جامعه و نیز آموزش مفاهیم دینی بر تحول فهم دعا در کودکان و نوجوانان تأثیر دارد. بنابر این، نقش فرهنگ و آموزش در افزایش فهم، قطعی است و از این نظر با دیدگاه‌هایی که به نقش فرهنگ و منطقه تقریبی رشد تأکید دارند، همسوست.

به منظور برجسته کردن یافته ها از یک نگاه کلی به محدودیت‌های این پژوهش اشاره می کنیم. این پژوهش به روش مقطعی اجرا شده است. چون در این گونه طرح‌ها هر آزمودنی تنها یک بار مورد مشاهده و آزمون قرار می‌گیرد، پژوهشگران نمی‌توانند در باره اینکه چگونه افراد در طول سن تغییر می‌کنند، اطلاعات کافی را به دست بیاورند. افزون بر این، چون پژوهش در یک زمان خاص انجام می‌شود برای مشاهده و بررسی تغییرات تحوّلی دچار محدودیت است. نمونه آماری این پژوهش از جامعه دانش‌آموزان دو ناحیه شهر قم به دست آمده است. با توجه به اینکه این شهر از نظر مذهبی در بین شهرهای کشور ایران از جایگاه ویژه ای بهره‌مند است.

بنابر این، نتایج پژوهش حاضر را باید با احتیاط به سایر شهرها تعمیم داد یا در مورد شهرهای دیگر، پژوهش‌های جداگانه‌ای انجام داد. نمونه آماری این پژوهش محدود به دامنه سنی 6 ـ 17 سال بوده است، از این‌رو، نمی‌توان در مورد تحول فهم دعا در سنین پایین تر و بالاتر استنباط کاملی به عمل آورد. به طور طبیعی پژوهش‌های تحوّلی از متغیرهای مختلفی تأثیر می پذیرد که غیر قابل کنترل بوده یا اگر قابل کنترل هم باشد بسیار وقت‌گیر و هزینه‌بر است. برخی از مهم‌ترین متغیرهایی که در این پژوهش نیز اثرگذار بوده‌اند، عبارت‌اند از: آموزش‌های رسمی و غیر رسمی؛ هوش و قدرت بیان، و شهروندی در شهر مذهبی قم.

این پژوهش با استفاده از مصاحبه نیمه‌باز و به روش بالینی انجام شده است. پژوهش‌های آینده در این قلمرو می‌توانند مسیرهای ثمربخشی را پیگیری کنند که کامل‌کننده یافته‌های این پژوهش باشد. بنابراین لازم است پژوهش‌هایی به صورت طولی و ابزارهای متفاوت، از جمله مشاهده، پرسش‌نامه و در جامعه‌ای وسیع‌تر و در استان‌های گوناگون و با فرهنگ‌های متفاوت انجام شود و با نتایج پژوهش‌های موجود مقایسه شود تا نقش فرهنگ‌ها در تحول بیشتر روشن شود. همچنین بررسی باورها و مناسک دیگر دینی (ایمان، امام زمان، نماز، امر به معروف و نهی از منکر و مانند آن) نیز با رویکردی میدانی و آماری بررسی و مطالعه شود.

1. در مسیر تربیت اسلامی افزون بر توجه به یاد خدا و برپایی نماز در مدارس، در مهد کودک‌ها و نهادهای آموزشی و پرورشی و مراکز و نهادهای نظام اسلامی نیز برنامه‌ای برای ایجاد ارتباط با خداوند، به ویژه در قالب دعا یا قرائت قرآن طراحی شود. 2. با توجه به آنچه در بخش قبل گفته شد، لازم است در راستای افزایش همت در انگیزه دعا و رسیدن به دعاهای ژرف‌تر، برنامه‌ریزی و فرهنگ سازی شود. افزون براین، چه بسا فراوانی این دعاها حاکی از این باشد که در برنامه بهداشت و سلامت ملی باید گام‌های نوین و مهم‌تری برداشته شود.

3. برای ترویج و آموزش دعا باید به نقش خانواده ها، به ویژه مادران توجه شود و در این زمینه، بسته های آموزشی (در قالب کتاب، فیلم، تک نگاره) برای آشنایی بیشتر والدین با دعا و چگونگی انتقال آن به فرزندان تهیه و در اختیار آنها قرار گیرد. مربیان، به ویژه مربیان دوره دبستان و پیش دبستانی نیز باید در زمینه آموزش و انتقال فرهنگِ ارتباط با خداوند در قالب دعا در ساعات درسی، ترغیب و تشویق شوند و در این باره آموزش ویژه ببینند. 4. به ایجاد فضاهای مناسب و برانگیزنده برای دعا و ارتباط با خداوند نیز توجه شود.

سیدمحمدرضا موسوی‌نسب/ دانشجوی مقطع دکتری مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)

علی عسگری/ استادیار دانشگاه تهران

عباسعلی شاملی/ استادیار جامعه المصطفی العالمیه

منبع: فصلنامه روانشناسی و دین شماره 18