شايد در دو دهه گذشته آرايش كردن و استفاده لوازم آرايش فقط براي زنان متاهل آن هم بيشتر در محيط خانه و مهماني‌ها مشاهده مي‌شد، اما در سال‌هاي اخير دختران جوان و كم‌سن و سال، بزرگ‌ترين مشتريان لوازم آرايش هستند تا حدي كه استفاده از اين لوازم جزو لاينفك زندگي آنها شده و كيف لوازم آرايش، ضروري‌ترين همراه اين روزهاي آنهاست. نشان به آن نشان كه طبق تحقيقات حتي بيشترين دارايي دختران فقير هم با وجود فقر اقتصادي، خرج لوازم آرايش مي‌شود.
اما معضل ديگري كه در زمينه استفاده از لوازم آرايش نگراني كارشناسان و خانواده‌ها را در پي داشته است، پايين آمدن سن استفاده از لوازم آرايش است. براساس آمارهاي موجود، سن مصرف لوازم آرايشي در ايران به ۱۵ سال رسيده است. دختران دبيرستاني و حتي سنين پايين‌تر اين روزها بخش بزرگي از مشتريان لوازم آرايشي هستند. اين در حالي است كه در كشورهاي توسعه يافته تمايل به آرايش بيشتر در بين زنان مسن ديده مي‌شود كه طراوت و شادابي پوست خود را از دست داده‌اند.
از طرف ديگر تمايل گسترده به استفاده از لوازم آرايش به بازار سودجويان اقتصادي هم رونق زيادي بخشيده است. انواع مارك‌هاي تقلبي و غيربهداشتي، قاچاق لوازم آرايشي را به تجارتي پرسود بدل كرده است. البته دستفروش‌ها هم در اين زمينه بي‌نصيب نمانده‌اند. هر روزه در خيابان‌هاي پرتردد شهر، نزديك ايستگاه‌هاي مترو و مراكز خريد تعداد زيادي از دستفروشان را مي‌بينيم كه بساط لوازم آرايشي خود را كنار خيابان پهن كرده و خانم‌هاي زيادي را دور خود جمع مي‌كنند. گاهي در بين اجناس آنها حتي نام بسياري از برندهاي معروف را هم مشاهده مي‌كنيم كه با قيمتي بسيار پايين‌تر از مغازه‌ها به فروش مي‌رسد، غافل از اين كه اين لوازم تنها نامي از برندهاي معروف دارند و بس.در بيشتر وقت‌ها هم، در نزديكي بساط همان دستفروش‌ها، لوازم آرايشي با قيمتي نجومي در مغازه‌ها و پاساژها فروخته مي‌شود و مشتريان اين لوازم نيز حاضرند تنها در يك نوبت مبلغ هنگفتي را براي چند تكه لوازم آرايش پرداخت كنند و حتي از اين خريد احساس آرامش و رضايت نيز مي‌كنند و براي دست يافتن به اين آرامش و لذت هر ماه اين خريد را تكرار مي‌كنند و تكرار اين كار نهايتا مي‌شود واردات يك ميليارد دلاري لوازم آرايش به كشور و سهم 15 درصدي هزينه ماهانه خانوار و ميليون‌ها دلار قاچاق لوازم آرايشي كه مورد استقبال فراوان خانم‌هاست.براساس آمارها، در حال حاضر خريد لوازم و مواد آرايشي ده تا ۱۵ درصد هزينه خانوارهاي ايراني را به خود اختصاص مي‌دهد. در حالي كه بنابر آمارهاي جهاني در كشورهاي توسعه يافته زنان بالاي ۴۰ سال مشتريان اصلي مواد آرايشي محسوب مي‌شوند، ولي در ايران گروه سني ۲۲ تا ۲۴ سال اصلي‌ترين گروه مصرف‌كننده مواد آرايشي هستند. به همين دليل است كه بسياري از كارشناسان مصرف بالاي مواد آرايشي و افزايش روند آن را در سال‌هاي اخير عامل قاچاق مواد آرايشي و حتي تاريخ مصرف گذشته و تقلبي مي‌دانند.
آمارها چه مي‌گويند؟
موسسه تحقيقات بين‌الملل وابسته به مركز صادرات كانادا در گزارش سال ۲۰۰۷ خود ميزان واردات لوازم آرايشي را در ايران، برابر2/1ميليارد دلار، يك موسسه تحقيقاتي انگليسي اين ميزان را برابر با دو ميليارد دلار و مركز تحقيقات بازارهاي بين‌الملل وابسته به اتحاديه اروپايي اين ميزان را برابر1/2ميليارد دلار تخمين زده‌اند.
همچنين تحقيقات ميداني كه در ميان خانم‌هاي ايراني در تهران و مراكزشش استان بزرگ كشور انجام شده است، نشان مي‌دهد گروه خانم‌هاي شهرنشين بين ۱۵ تا ۴۵ سال كه براساس تخمين مركز آمار ايران جمعيت‌شان در سال ۱۳۸۹ حدود 14 ميليون نفر است، به طور ميانگين ماهانه ۱۲ هزار تومان براي لوازم آرايشي خود مصرف مي‌كنند كه در اين صورت مي‌توان تخمين زد كه مقدار مصرف كل سالانه برابر با1/2ميليارد دلار خواهد بود و كشورمان حدود 29 درصد از بازار محصولات آرايشي خاورميانه را در اختيار دارد.
بنا بر گزارش موسسه يورومونيتور نيز، كل مصرف لوازم آرايشي در خاورميانه سال ۲۰۰۸ حدود2/7ميليارد دلار است كه با ميانگين رشد حدود 8 درصد در سال، اين منطقه بعد از كشورهاي اروپاي شرقي بالاترين رشد را دارد. اين در حالي است كه تقريبا ۲۹ درصد كل مصرف‌كنندگان خاورميانه را خانم‌هاي ايراني تشكيل مي‌دهند.
براساس اين گزارش، ايران با1/2ميليارد دلار در فاصله كمي بعد از عربستان با ۲/۲ ميليارد دلار و در رده هفتم مصرف دنيا در زمينه لوازم آرايش قرار دارد.
اين ارقام نشان‌دهنده آن است كه هر زن ايراني در سال ۱۵۰ دلار يا به عبارتي بيش از ۱۵۰ هزار تومان و هر زن در خاورميانه تقريبا ۳۶ دلار يا به عبارتي بيش از ۳۶ هزار تومان لوازم آرايشي مصرف مي‌كند. ضمن آن كه زنان ايراني اغلب از اجناس چيني استفاده مي‌كنند و سهم برندهاي معتبر اروپايي و آمريكايي كه داراي كيفيت و تركيبات قابل اعتمادتري است، به دليل قيمت‌هاي بالايي كه در ايران دارد، كمتر از يك درصد بازار تخمين زده مي‌شود. متاسفانه سهم توليدكننده‌هاي ايراني از اين بازار بزرگ و رو به گسترش نيز بسيار ناچيز است و حداكثر حدود 5 درصد تخمين‌زده مي‌شود.
براساس تحقيقاتي كه مركز گلوبال استادي در سال ۲۰۰۸ انجام داده است، سهم ايالات متحده از بازار جهاني محصولات آرايشي حدود 2/38 ميليارد يورو بوده است.
سهم ژاپن و چين نيز از بازار محصولات آرايشي به ترتيب 7/23 و 2/8 ميليارد يورو است. اروپا با سهم كلي 5/63 ميليارد يورو، بيشترين سهم را داراست. در بين كشورهاي اروپايي نيز كشور آلمان با سهم 7/11 ميليارد يورويي بيشترين سهم را داراست و كشورهاي فرانسه (4/10 ميليارد يورو)، انگلستان (۱۰ ميليارد يورو)، ايتاليا (8/8 ميليارد يورو) و اسپانيا (4/7 ميليارد يورو) در رتبه‌هاي بعدي قرار دارند.
واردات 800 ميليون دلار لوازم آرايش قاچاق
از سوي ديگر استقبال گسترده خانم‌هاي ايراني از لوازم آرايش معضلي به نام قاچاق را در پي داشته است. طبق اظهارات مقامات ايراني سالانه ۸۰۰ ميليون دلار لوازم آرايشي قاچاق وارد كشور مي‌شود. اين در حالي است كه واردات قانوني لوازم آرايشي بهداشتي به كشور به طور متوسط ۱۵۰ ميليون دلار است كه توليدات داخلي جوابگوي ده درصد از اين مقدار هم نيست.اين استقبال، مسير قاچاق را چنان هموار كرده كه بنابر آمارهاي غيررسمي، فقط ده درصد از لوازم آرايشي موجود در بازار ايران از معابر معتبر و قانوني وارد كشور شده و 90 درصد از اين لوازم به صورت قاچاق و غيرقانوني و بدون هيچ نظارت بر كيفيت و نحوه ساخت و نگهداري آنها به بازارهاي داخلي نفوذ مي‌كند.استفاده از لوازم آرايشي در بين زنان ايراني، آنقدر پرطرفدار است كه سهم مصرف سالانه لوازم آرايش توسط زنان ايراني، رقمي حدود يك ميليارد و 200 ميليون دلار از بازار 160 ميليارد دلاري محصولات آرايشي جهان است كه يك ميليارد و 40 ميليون دلار از اين بازار را هم كالاهاي قاچاق در اختيار گرفته‌اند.
استفاده از جنين انسان
چندي پيش اخباري در رسانه‌ها پخش شد مبني بر اين‌كه براي ساخت لوازم آرايش مرغوب نياز به روغن توليدشده از جنين انسان است. در كنار اين تجارت پر سود، سناتور آمريكايي، «رالف شورتي» در ايالت اوكلاهاما نيز فاش كرد كه شركت‌هاي پپسي، كرافت و نستله از سلول‌هاي كبد جنين‌هاي سقط شده به عنوان طعم‌دهنده نوشيدني‌هاي خود استفاده مي‌كنند و روزانه ميليون‌ها نفر در سراسر جهان از اين نوشيدني‌ها استفاده مي‌كنند. همچنين گفته شد بدون استفاده از اندام جنين‌هاي سقط‌شده، عملا تجارت لوازم آرايشي سود زيادي ندارد و در بسياري از اين لوازم كه براي جلوگيري از چروك‌شدن و پيري پوست به كار مي‌رود از تركيبات جنين انسان استفاده شده است.
كارشناسان چه مي‌گويند؟
در اين ميان كارشناسان بارها نگراني خود را در اين زمينه هشدار داده‌اند. امان‌الله قرايي مقدم، جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعي با هشدار نسبت به افزايش استفاده از لوازم آرايشي در ميان جوانان مي‌گويد: بررسي‌ها نشان مي‌دهد سن استفاده از مواد آرايشي به دوران دبستان رسيده است.
آمار ديگر در اين ميان، حاكي از آن است كه در حال حاضر دختران در سنين راهنمايي از برخي لوازم آرايشي مثل رژلب و پودر و رژگونه استفاده مي‌كنند كه بيشترين درصد تذكرات اولياي مدرسه را در مدارس دخترانه تشكيل مي‌دهد.
دكتر احمد جليلي، روان‌پزشك و رئيس انجمن روان‌پزشكان ايران هم معتقد است مصرف زياد لوازم آرايش در ايران بويژه بين دختران جوان و نوجوان ايراني را نمي‌توان به يك مشكل رواني نسبت داد، بلكه اين يك موضوع فرهنگي است كه چندان هم بومي نيست.
جليلي مي‌افزايد: در هر فردي بويژه جوانان علاقه به مورد توجه قرار گرفتن وجود دارد، اما بسته به اين‌كه نيازها و خواسته‌هاي فرد در زندگي تا چه حد برآورده شود و به چه سمت و سويي متمايل شود عادت‌هاي خاصي را مي‌پذيرد. همه اينها بر‌مي‌گردد به اين‌كه چقدر براي جوانان برنامه‌ريزي كرديم؟ چند مركز فرهنگي و ورزشگاه براي آنها درست شده است. ما در اين سال‌ها درآمدهاي زيادي داشتيم. چقدر از اين درآمدها براي جوانان صرف شده است؟ اينها سوالاتي است كه به حيطه روان‌پزشكي مربوط نيست، اما فرهنگ و عادت‌هاي جامعه بويژه جوانان را شكل مي‌دهد.
رئيس انجمن روان‌پزشكان ايران بر اين نكته تاكيد دارد كه استفاده زياد از لوازم آرايش يك بيماري نيست، بلكه يك نشانه است كه بايد همه اهل علم و جامعه‌شناسان ما آن را تجزيه و تحليل كنند. اين موضوع مانند سيگار كشيدن يك علت نيست، بلكه معلولي است كه مي‌تواند عوامل زيادي داشته باشد كه ريشه آن جامعه شناختي است.
دكتر نادر راستي، روان‌پزشك هم با بيان اين‌كه آرايش زياد در ايران دلايل اجتماعي هم دارد، مي‌گويد: معمولا دليل نياز به جلب توجه بيش از حد كمبود اعتماد به نفس است. در برخي مواقع فرد در درون خود نقصي دارد يا خود را زيبا نمي‌داند، به طور مثال احساس مي‌كند بيني بزرگي دارد يا صورتش زرد و نزار است يا پلكش آويخته است. به همين دليل تلاش مي‌كند با آرايش زياد اين نقايص را برطرف كند. از همين روست كه عملي مانند عمل بيني در كشور ما بسيار زياد است.
اما همه اين هشدارها نه‌تنها باعث كاهش استفاده از لوازم آرايشي در بين خانم‌ها و بعضا آقايان نشده، بلكه ولع آنها را در استفاده از محصولات جديد بيشتر كرده است.
مريم بابايي
