برهان، «ما در آغاز قرن بیست و یکم، در ابتدای موج رشد انفجاری فن‌آوری اطلاعات قرار داریم. به نظر من، این پدیده، یعنی «انقلاب فن‌آوری اطلاعات»، از حیث اقتصادی دارای اهمیتی قابل مقایسه با «انقلاب صنعتی» بوده و به طور هم‌زمان تأثیرات بالقوه وسیع فرهنگی و اجتماعی هم به دنبال دارد. اگرچه مسلمانان در زمان انقلاب صنعتی شرایط خوبی برای استفاده‌ی مطلوب از شرایط دوره‌ی «انقلاب صنعتی» را نداشتند، اما من عمیقاً امیدوارم که در حال حاضر و در عصر انقلاب فن‌آوری اطلاعات، کشورهای مسلمانان با تمرکز بر روی توسعه‌ی فن‌آوری اطلاعات در کشورهایشان، بتوانند از شرایط بالقوهای که برای مطرح شدن مجدد دنیای اسلام در عرصههای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراهم شده، نهایت استفاده را ببرند .... ما در مالزی، تلاش بسیاری داریم تا بتوانیم در موج انقلاب فن‌آوری اطلاعات که نقطه‌ی عطف مهمی در فرآیند رشد اقتصادی جهان محسوب میشود، شرایط مطلوبی را برای رقابت با اقتصادهای مهم دنیا به دست آوریم.»
«ماهاتیر محمد»، نخست‌وزیر سابق مالزی، در مصاحبه با برنامه‌ی «گفت‌وگوی ویژه‌ی خبری» شبکه‌ی 2 تلویزیون ایران (سال 1386)
در سالهای آغازین قرن بیست و یکم، تمرکز کشورهای مختلف بر توسعه‌ی سریع زیرساخت‌های مرتبط با فن‌آوری اطلاعات به اندازه‌ای مشهود است که باعث شده با وجود رشد سریع دسترسی به اینترنت در کشور و سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی که در حوزه‌های مرتبط با فن‌آوری اطلاعات در ایران انجام شده، ایران در سالهای اخیر هرگز نتواند در جمع 100 کشور برتر دنیا به لحاظ شاخصهای مختلف مرتبط با فن‌آوری اطلاعات قرار گیرد. به طور خاص متأسفانه رتبه‌ی ایران به لحاظ دسترسی شهروندان به اینترنت دارای سرعت و قیمت مناسب، همواره بسیار نازل بوده است.
اجماع سیاست‌گذاران ارشد اقتصادی کشورهای مختلف بر نقش مهم توسعه‌ی فن‌آوری اطلاعات در رونق‌بخشی به بخش‌های مختلف اقتصادی، باعث شده است که هماکنون بتوان رشد سریع فن‌آوری اطلاعات را به عنوان یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های اقتصادی جهان در قرن بیست و یکم محسوب نمود. کافی است توجه کنیم که علی‌رغم کاهش آمار حجم فروش اتومبیل و لوازم خانگی و ... در سطح جهان به دلیل رکود اقتصادی 4 سال اخیر، حجم فروش انواع کالاها و خدمات مرتبط با فن‌آوری اطلاعات، همچنان رشدی سریع دارد.
فن‌آوری اطلاعات و کمک به افزایش توانایی رقابتی تولیدات
امروزه، فن‌آوری اطلاعات، از یک طرف به طور مستقیم تولید انبوه موقعیت‌های شغلی در سراسر جهان منجر شده و از طرف دیگر به طور غیرمستقیم به ارتقای بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت در حوزه‌های مختلف تولید کمک کرده است. برای مثال هماکنون در رقابت نفس‌گیر کشورهای توریستی برای جذب هر چه بیشتر گردشگر، معرفی جاذبه‌های توریستی در چارچوب طراحی سایتهای اینترنتی جذاب، به عنوان یکی از حوزه‌های استراتژیک رقابت شهرهای توریستی مختلف در جذب گردشگر محسوب میشود. همچنین وجود زیرساخت‌های مناسب برای رزرو اینترنتی بلیط هواپیما، رزرو آسان اینترنتی هتل، پیش‌خرید اینترنتی بلیط‌های مربوط به بازدید از مکان‌های مختلف دیدنی شهرهای توریستی و ...، به رونق توریسم در مناطق توریستی کمک محسوسی می‌کند.
به عنوان مثالی دیگر، هماکنون رواج «دورکاری»[1] در کشورهای دارای دسترسی به اینترنت دارای کیفیت مناسب، باعث شده است که برخی از هزینه‌های تولیدکنندگان (شامل هزینه‌ی مربوط به زمین و ساختمان و نیز انواع هزینه‌های جانبی ناشی از حضور کارکنان در محل کار) کاهش یافته و در عین حال بار هزینه‌های حمل و نقل نیز برای کارکنان سبک‌تر شود. به این ترتیب کاهش هزینه‌ها از راه گسترش دورکاری، یکی از مکانیزم‌هایی است که توسعه‌ی دسترسی به اینترنت پرسرعت در هر کشور را در خدمت کاهش هزینه‌های تولیدکنندگان و در نتیجه بهبود قدرت رقابت‌پذیری آن‌ها در سطح بینالمللی قرار می‌دهد.
نتیجه آن که از یک طرف شاهد رشد روزافزون سهم کالاها و خدمات مختلف مرتبط با فن‌آوری اطلاعات در تولید ناخالص ملی اکثر کشورهای جهان هستیم و از طرف دیگر در اکثریت اقتصادهای جهان، درصد مشاغل مرتبط با فن‌آوری اطلاعات نسبت به کل مشاغل در حال افزایش است؛ از مشاغل مرتبط با خدمات‌رسانی به سایتهای مختلف اینترنتی (از قبیل تبلیغات، بازاریابی، برنامهنویسی، خدمات امنیت شبکه و تولید محتوا برای سایتهای اینترنتی) گرفته تا مشاغلی که به کلی بر پایه‌ی ارتباطات الکترونیکی استوار هستند.
در مجموع، هماکنون توسعه‌ی دسترسی شهروندان به اینترنت پرسرعت با قیمت و کیفیت مناسب، توسعه‌ی ارائه‌ی آموزش‌های مرتبط با استفاده از اینترنت به ویژه در مناطق محروم با هدف کاهش «فقر دیجیتال» و توسعه‌ی زیرساخت‌های نقل و انتقال ایمن پول از راه اینترنت (با هدف آسان‌سازی خرید و فروش محصولات مختلف در فضای مجازی)، به عنوان یکی از محرک‌های مهم ایجاد مشاغل (اعم از تمام‌وقت و پاره‌وقت) محسوب میشود.
فن‌آوری اطلاعات و کمک به ارتقای عدالت اقتصادی- اجتماعی
افزون بر مزایای اقتصادی ناشی از توسعه‌ی دسترسی شهروندان به اینترنت پرسرعت، هماکنون دسترسی به اینترنت و به ویژه دسترسی به اینترنت پرسرعتی که امکان برگزاری ویدئوکنفرانس را فراهم کند، از زیربناهای مهم ارتقای کیفیت آموزش و نیز بهداشت در مناطق دورافتاده محسوب میشود و در نتیجه توسعه‌ی فن‌آوری اطلاعات افزون بر آن که جزو زیرسا‌خت‌اقتصادی شتاب‌دهنده‌ی رونق اقتصادی محسوب میشود، در زمره‌ی زیرساخت‌های اجتماعی (Social Infrastructure) هم طبقه‌بندی میشود و نقش کلیدی در ارتقای برابری فرصت‌های آموزشی و بهداشتی و بهبود سطح عدالت اقتصادی ایفا می‌کند.
برای مثال دولت هند از سال 2008م.، برنامه‌ی گسترده‌ای را به منظور توسعه‌ی اینترنت پرسرعت در مناطق روستایی خود آغاز کرده است[2]. دسترسی روستاییان هندی به «اینترنت پرسرعت»[2]، باعث شده است که برای مثال از راه ایجاد امکان برقراری ویدئوکنفرانس، بیماران روستایی بتوانند توسط پزشکان مجرب شهری ویزیت شوند. افزون بر آن که ایجاد زیرساخت‌های امضای الکترونیکی، باعث شده است که پزشکان بتوانند پس از ویزیت مجازی بیماران خود، نسخه‌ی بیمار را نیز در اختیار او قرار دهند.
همچنین توسعه‌ی زیرساخت‌های دسترسی به اینترنت پرسرعت و نیز ارائه‌ی آموزش‌های استفاده از اینترنت به روستاییان هند، باعث شده است که هماکنون سازمان‌های دولتی مرتبط با کشاورزان، بخش بزرگی از آموزش‌های علمی مناسب برای ارتقای کیفیت کشاورزی کشاورزان تولید کننده‌ی محصولات مختلف را، به زبان ساده بر روی سایتهای مشخصی قرار دهند. به علاوه روستاییان هندی که بسیاری از آن‌ها باید مسیر زیادی را برای رسیدن به نزدیک‌ترین شعبه‌ی بانکی بپیمایند، پس از فراگیری آموزش‌های اولیه‌ی مربوط به استفاده از اینترنت، قادر شده‌اند بخش بزرگی از فعالیت‌های بانکی خود را در منزل انجام دهند و در وقت و هزینه‌ی مربوط به رفت‌وآمد به بانک‌ها صرفه‌جویی کنند.
جمع‌بندی
در سالهای اخیر، بارها و بارها شاهد طرح شعارها و ارائه‌ی برنامههای متعدد با هدف توسعه‌ی شاخصهای کمّی و کیفی دسترسی به فن‌آوری اطلاعات در ایران بودهایم. یکی از آخرین مصوبات در این زمینه، به مصوبه‌ی مجلس شورای اسلامی، در قالب بند «ح» ماده‌ی 8 قانون هدفمند کردن یارانه‌ها مربوط میشود که بر اختصاص بخشی از درآمدهای حاصل از اجرای این قانون، برای «توسعه‌ی خدمات الکترونیکی تعاملی» با هدف «حذف یا کاهش رفت و آمدهای غیرضرور» تأکید کرده است[2].
با وجود آن که مصوبه‌ی فوق بیشتر در راستای مدیریت تقاضای مصرف سوخت از راه کاهش مسافرت‌های درون‌شهری و جایگزینی حتی‌المقدور این مسافرت‌ها با ارتباطات الکترونیکی بوده، اما بدون شک در صورت اختصاص بخشی از درآمدهای طرح هدفمندی به منظور ارتقای کیفیت دسترسی به اینترنت برای شهروندان ایرانی، آثار مثبت آن به مراتب فراتر از کاهش مصرف بنزین خواهد بود. مایه‌ی تأسف بسیار است که در کنار تعلل‌های ما برای توسعه‌ی دسترسی به اینترنت دارای قیمت و کیفیت مناسب برای شهروندان ایرانی، در حال حاضر هر روز تعداد بیشتری از کشورهای جهان، اعم از فقیر و غنی، به اهمیت استراتژیک توسعه‌ی فن‌آوری اطلاعات پی برده و در نتیجه گسترش کمّی و کیفی دسترسی به فن‌آوری اطلاعات را به عنوان یکی از موتورهای محرک مهم برای بهبود شاخصهای مختلف اقتصاد کلان خود به کار میگیرند.
به این ترتیب هماکنون تلاش برای ارتقای شاخصهای سهولت دسترسی به سختافزار رایانه، انواع نرمافزار و اینترنت و نیز بهبود شاخصهای مربوط به سطح سواد نرمافزاری، سخت‌افزاری و اینترنتی شهروندان، به منزله‌ی یکی از اجزای مهم برنامههای شتاب دهنده رشد اقتصادی، برنامههای مبارزه با فقر، برنامههای کلان ایجاد اشتغال و نیز برنامههای مدیریت تقاضای سوخت محسوب میشوند. همچنین گسترش کمّی و کیفی حضور شهروندان هر کشور در فضای مجازی، به عنوان نمادی از عرض اندام فرهنگ آن کشور و تلاش برای تأثیرگذاری آن فرهنگ در عرصه‌ی بینالمللی تلقی میشود.
کلام آخر آن که اگر عزم قاطع برای دستیابی به جایگاه نخست منطقه در چشم‌انداز 1404 داریم، شایسته است توجه بیشتری به حوزه‌ی فن‌آوری اطلاعات داشته باشیم. با توجه به اهمیت این موضوع، در قسمت بعدی این یادداشت‌های سلسله‌وار هم ان‌شاء... به ذکر برخی دیگر از جنبه‌های مثبت تأثیرگذاری توسعه‌ی فن‌آوری اطلاعات بر اقتصاد ملی خواهیم پرداخت.
ادامه دارد...
پی‌نوشت‌ها:
Teleworking.[1]
Broadband Internet.[2]
منابع:
1. برای مثال مراجعه کنید به:
http://www.tele.net.in/trends-a-developments/item/5623-ppp-potential
2. مراجعه کنید به متن مشروح قانون هدفمندی یارانه‌ها که در سایت مجلس شورای اسلامی و در آدرس زیر قابل مشاهده است:
http://parliran.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=3070
*میثم هاشم‌خانی؛ کارشناس ارشد اقتصاد
