مقالات اقتصاد کشاورزی و توسعه

در دومين همايش «جايگاه روستا در فرايند رفاه اجتماعي» که در اسفند ماه 1378 با همکاري سازمان بهزيستي کشور و دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي برگزارشد، مقاله ها و سخنرانيهايي ارايه شد که در آنها کوشش شده بود به موضوع راهبردي و پراهميت رفاه اجتماعي در ارتباط با واحد اجتماعي- اقتصادي- فرهنگي روستا چارچوب تحليلي و علمي نويني داده شد. سخنراني دکتر جلال رسول اف مدير مسوول فصلنامه و مدير عامل بانک کشاورزي ايران در اين همايش واجد نکات برجسته اي از نظر اطلاعاتي و کارکردي و کاربردي بود و شوراي نويسندگان را بر آن داشت که آن را بدون تغيير به نظر خوانندگان برساند. شرايط اقتصادي- اجتماعي خاص کشور در مقطع مهمي که به سر مي بريم و ضرورتهاي پرداخت علمي و اصولي به مساله رشد و توسعه وجوه مختلف حيات روستا به عنوان سلول اوليه تمدن و فرهنگ کشور و نگاه جدي و عملگرا و مبتني بر نقد تجربي سخنران به اين مساله مهم، راهنما و انگيزه اصلي شورا در گزينش اين گفتار براي درج در فصلنامه بوده است.

 نسخه قابل چاپ

يکي از چالشهاي عمده در تامين مواد غذايي براي جمعيت در حال رشد، مساله آب و مديريت درست منابع آب است. در اين ميان اهميت آب براي کشاورزي حياتي تر از ديگر بخشهاست. از آنجا که کشور ما منطقه اي کم آب و کم باران به شمار مي آيد بنابراين بايد از روشهايي براي آبياري استفاده شود که با به کارگيري آنها بازدهي آب آبياري افزايش يابد. با توجه به اين مساله و اهميت روز افزون آب در کشاورزي ايران، در سالهاي اخير دولت سرمايه گذاريهاي کلان و اعتبارات گسترده اي را در راستاي گسترش فن آوريهاي آب اندوز، بويژه آبياري باراني، انجام داده است. سيستم آبياري باراني  مانند هر فن آوري ديگري مي تواند تاثيرات و پيامدهاي شايان توجهي در جامع روستايي داشته باشد. هدف از انجام اين پژوهش، بررسي پيامدهاي نشر فن آوري آبياري باراني در جامعه روستايي و بخصوص تاثير آن در افزايش نابرابري و فقر روستايي است. اين پژوهش با بهره گيري از روش تحقيق پيمايشي در بخش دارنجان (دارنگون) استان فارس و با استفاده از روش نمونه گيري تصادفي طبقه بندي شده چند مرحله اي انجام گرفته است. براي اين منظور از راه پرسشنامه با 109 نفر از کشاورزان (پذيرنده و نپذيرنده سيستم آبياري باراني) مصاحبه شد.
يافته هاي اين پژوهش نشان مي دهد که ايستارهاي حاکم بر نظام تحقيق و ترويج نوآوريها در کشور ما، در بعضي موارد، باورهايي نشرگرايانه است، به طوري که مسايل اجتماعي، اقتصادي و روانشناختي، به طور معمول از ديد برنامه ريزان پنهان مي ماند. همچنين به دليل محدوديتهاي نهادي، جهت گيري سازمانهاي دست اندر کار نيز در عمل به سوي اعضاي غني تر نظام اجتماعي است تا از اين راه بيشتر امکانات، تسهيلات و اعتبارات در راستاي اغناي آنها و تنها براي دستيابي به توليد بيشتر به کار گرفته شود. اين روند، در عمل منجر به افزايش شکاف اجتماعي ميان کشاورزان شده است که در دراز مدت پيامدهاي آن نيز شدت خواهد يافت. در پايان اين نوشتار پيشنهادهايي در راستاي کاربرد فن آوري آبياري باراني متناسب با کشاورزان خرده پا ارايه مي شود.

 نسخه قابل چاپ

با توجه به ديدگاه دوگانه موجود در زمينه آثار حضور کارگران کشاورزي افغاني بر جامعه کشاورزي، ضرورت دارد آثار حضور نيروي کار افغاني بر شاخصهاي اجتماعي – اقتصادي جامعه کشاورزي، کمي شده و مورد بررسي قرار گيرد. از اين رو مطالعه اي ميداني در سال 1377 بر روي 162 واحد کشاورزي انجام گرفت. نتايج اين تحقيق نشان داد که حضور نيروي کار کشاورزي افغاني، عملا مهاجرت نيروي کار کشاورزي خانوادگي را در پي نداشته ولي زمينه مهاجرت خانوارهاي روستايي بدون زمين (کارگران کشاورزي) را فراهم آورده است. افزون بر آن، روش شاخصهاي بهره وري و کارايي و بازاررساني محصولات کشاورزي نيز تاثير چنداني نداشته، گزينه هاي ارزشي، رفتاري کيفيت زندگي تاثير منفي داشته است. درمجموع مي توان گفت برايند آثار حضور کارگران کشاورزي افغاني بر جامعه کشاروزي استان خراسان منفي بوده است. با توجه به يافته هاي اين مطالعه، به منظور حفظ امنيت و آرامش در روستاها، جلوگيري از مفاسد اجتماعي و مسخ ارزشها و نيز ساماندهي نيروي کار کشاورزي داخلي، بايد گفت که خروج کامل کارگران کشاورزي افغاني و خانوارهاي آنها از عرصه روستا امري ضروري است.

 نسخه قابل چاپ

استفاده صحيح از ابزار ترويج محصول، لازمه اثر بخشي سرمايه گذاري انجام شده در اين زمينه است. در پژوهش حاضر روشهاي مناسب ترويج محصول پنير يک شرکت شناخته شده در شهر اصفهان، از راه بررسي ميداني مورد مطالعه قرار گرفته است. در همين راستا، نخست ميزان آگاهي و تمايل به مصرف بازار بررسي شد و نتيجه نشان داد که 27.4 درصد نمونه مورد مطالعه با محصول آشنايي دارند و 35 درصد نيز تمايل چنداني براي خريد اين محصول ندارند. به ديگر سخن، درصد شايان توجهي از جامعه با محصول آشنا بوده و تمايل به خريد آن دارند. از اين رو، با توجه به سلسله مراتب واکنش، مي بايد از راه آگهي هاي تجاري، فروش حضوري، توزيع گسترده محصول، و نمايش مناسب محصول در ويترين ها، اطلاعات محصول در ضمير آگاه مشتري حفظ شود.
در زمينه تاثير گذاري ابزار ور سانه ترويج اين محصول بايد گفت که آگهي هاي تجاري به عنوان موثرترين ابزار ترويج و تلويزون موثرترين رسانه از سوي مردم معرفي شده است.
درباره تصميم گيري خريد پنير نيز گفتني است که 81.7 درصد پرسش شوندگان اظهار داشتند که تصميم گيري خريد نوع مشخصي از پنير در منزل انجام مي شود. در ضمن 51.4 درصد و 34.4درصد معتقد بودند که اين تصميم به ترتيب از سوي آقاي خانه و خانم گرفته مي شود. همچنين 64 درصد پرسش شوندگان اعتقاد داشتند که عمل خريد پنير را آقاي خانه انجام مي دهد. اين اطلاعات اهميت نقش آقايان را در خريد اين محصول نشان مي دهد و بايد در طراحي روشهاي ترويج مورد توجه قرار گيرد.

 نسخه قابل چاپ

صنايع دستي يکي از سازو کارهاي اقتصادي به شمار مي آيد. براي توليد اين صنايع، از منابع داخلي استفاده مي شود منابعي مانند: نيروي کار، مواد اوليه و ابزار کار که هشتاد درصد توليد را فراهم مي کنند. توليد صنايع دستي اثر مستقيم بر درآمد ناخالص ملي دارد و هرگونه افزايش در ميزان توليد و بهبود کيفيت، در افزايش آن تاثير مي گذارد.
زنان در جوامع عشايري نقش اقتصادي بسيار مهمي دارند و در اين ميازن زنان عشاير اسکان يافته، به دليل داشتن وقت بيشتر، در رونق يافتن صنايع دستي نقش مهمتري را ايفا مي کنند. بر همين اساس بايد گفت که کالاهاي حاصل دسترنج زنان نيمه اسکان يافته منطقه مرند افزر، بويژه گليم، کميت و کيفيت بالايي دارد تا جايي که مورد تقاضاي بازارهاي داخلي و خارجي قرار گرفته است.
اين پژوهش در منطقه مرند افزر، که در دشت خليلي افزر بخش قيرو کارزين شهرستان فيروز آباد واقع شده انجام گرفته است. در اين منطقه، صنايع دستي توليد شده از سوي زنان به طور عمده گليم، جاجيم، قاليچه و خوابگاه را در بر مي گيرد. جامعه آماري، کل خانوارهاي موجود در منطقه 57 خانوار را تشکيل مي دهد. اين پژوهش به روش پيمايشي و در دو بخش مشاهده اي و ميداني انجام گرفته و ابزار طرح، پرسشنامه است که از راه مصاحبه اطلاعات مورد نياز آن گرد آوري شده است. براي اجراي اين پژوهش، متغيرهاي مستقل مشخصات پاسخگويان و صنايع دستي به کار رفته که آثار اين متغيرها بر متغير وابسته درآمد، هزينه و ارزش افزوده مربوط به صنايع دستي نيز سنجيده شده است. همچنين تجزيه و تحليل داده ها در دو بخش توصيفي و استنباطي انجام گرفته است.
نتايج آزمونهاي آماري، که به دو روش رگرسيون گام به گام و تعيين همبستگي ميان متغيرها (ضريب همبستگي اسپيرمن رو و kendall's Tau c) به دست آمد، نشان مي دهد که: 87.7 درصد خلاقيت طرح و رنگ از«ذهنيات و تجارب شخصي» خود بافندگان برخاسته است؛ 84.2 درصد پاسخگويان معتقدند که «اسکان» براي بافندگي آنها بهتر است؛ محصولات 82.5 درصد بافندگان از نوع «درجه يک» است، 78.9 درصد بافندگان از مهارت در حد «بالايي» برخوردارند؛ 75.4 درصد «گليم» مي بافند و سرانجام 50.9 درصد، علت بافندگي را «نياز اقتصادي» اعلام کردند.
ميان متغيرهاي روابسته مربوط به درآمدها، هزينه ها و ارزش افزوده و همچنين متغير مستقل گليم بافي، روابط، معني دار بوده است. نتايج نشان مي دهد که «گليم بافي» با وجود نداشتن هزينه چنداني براي بافندگان در «ارزش افزوده»، «درآمد ناخالص خانوار درسال» و «مجموع کل درآمدها» موثر بوده است.

 نسخه قابل چاپ

استان همدان از نقاط مستعد کشت سير است. در سال 1373، از حدود 2350 هکتار سطح زير کشت اين محصول در کشور، 895 هکتار متعلق به استان همدان بوده  که توليدي برابر 12937 تن داشته است. اين مقدار نزديک به 69 درصد از کل توليد کشور را  تشکيل مي دهد.
سير يکي از محصولات درآمدزا در منطقه به شمار مي آيد که به دليل شرايط خاص صادراتي و مصرف بالاي آن در اروپا و کشورهاي حوزه خليج فارس، هم اکنون در بسياري از کشورهاي جهان کشت مي شود.
از کل 1243.8 تن صادرات سير در سال 1375 از کشور، ميزان 1134.7 تن به استان همدان تعلق داشته است.
در اين پژوهش به بررسي اقتصادي و تعيين عوامل موثر بر توليد سير و محاسبه بهره وري آن عوامل در استان همدان، که يکي از استانهاي مهم توليد سير ايران به شمار مي آيد، پرداخته شده است. براي رسيدن به اين هدف، آمار مقطعي سالهاي 1375 و 1376، که به کمک پرسشنامه از سيرکاران منقطه به دست آمده، به کار رفته است. در همين راستا تابع توليد برآورد شده و در پي آن بهره وري هر يک از عوامل توليد محاسبه شده است. براساس نتايج به دست آمده، ملاحظه مي شود که عوامل زيادي در توليد موثر بوده و در اين ميان چهار عامل: سطح زير کشت، ميزان بذر مصرفي، دفعات آبياري و ميزان سم مصرفي بيشترين اثر را داشته اند.

 نسخه قابل چاپ

براي شناخت اجمالي جوامع انساني بايد در مرحله نخست، ويژگيهاي اين جوامع بررسي شود. جنبه هاي مختلف اقتصادي – اجتماعي يکي از خصوصيتهاي جوامع انساني است که با در نظر گرفتن آن، اقتصاد خانوار در مراتع ييلاقي شمال شهرستان سمنان مورد توجه و بررسي قرار گرفته است. از آنجا که خيل نقش بسزاي در اقتصاد خانوار عشاير منطقه مورد نظردارد بنابريان به منظور شناخت خيل و نقش آن در اقتصاد عشاير منطقه پيشگفته، با بهره گيري از روشهاي پيمايشي، مشاهده اي و همچنين به کارگيري تکنيک پرسشنامه و اطلاعات کتابخانه اي روشهاي پيمايشي، مشاهده اي و همچنين به کارگيري تکنيک پرسشنامه و اطلاعات کتابخانه اي مواردي همچون خيل، توليدات خانوار، سوختهاي به کار رفته، مشکلات موجود بهره برداران و مسايلي از اين دست، تدقيق و شناسايي شده است. نتايج اين بررسي نشان دهنده اهميت خيل در منطقه، توليدات گسترده فراورده هاي شيري (لبني)، مشکلات بهره برداران در جايگزيني سوختهاي فسيلي به جاي بوته و لزوم گسترش آموزشهاي لازم به منظور ارتقاي بهره برداران مراتع است.

 نسخه قابل چاپ

گياه کهور آمريکايي (prosipis juliflora) يا کهور پاکستاني يا کرت دريايي که برخي از کارشناسان به اشتباه به آن سمر مي گويند؛ گونه اي از خانواده mimosaceae و راسته fabales است. اين گونه، بومي مناطق شمالي آمريکاي جنوبي، آمريکاي مرکزي و کشورهاي چون بوليوي، آرژانتين، کلمبيا، ونزوئلا و مکزيک است. هم اکنون اين درخت را در نواحي خشک و نيمه خشک آسيا (براي نمونه: پاکستان و ايران)، آفريقا و استراليا نيز مي کارند، به طوري که مي توان گفت هم اينکه کهور آمريکايي يکي از گونه هاي اصلي در ترکيب جنگل کاريها و پوشش فضاي سبز درون و برون شهري استانهاي ساحلي جنوب کشورمان به شمار مي آيد. اين گستردگي پراکنش جغرافيايي گياه ياد شده را بايد برگرفته از ويژگيهاي بوم سازگار آن مانند: سهولت زادآوري طبيعي و مقاومت زياد همراه با نيازهاي بومشناختي اندک دانست. ويژگيهايي که به باور بسياري از کارشناسان، کهور آمريکايي را به يک گونه مهاجم تبديل کرده است. براي نمونه، در چند سال گذشته به علت هجوم اين گياه به نخيلات و زمينهاي کشاورزي استان هرمزگان آن را يک آفت در منطقه به شمار مي آورند. نمونه ياد شده به همراه مشکل فقر مواد آلي و معدني زمينهاي زراعي که به دليل فرسايش آبي و خاکي در منطقه پديد آمده بود، بحران شديدي در بازدهي محصولات کشاورزي استان به وجود آورد. از همين رو، به منظور محدود سازي پراکنش و توزيع جوامع کهور آمريکايي بويژه در زمينهاي کشاورزي استان و همچنين دستيابي به منابع کود آلي، استفاده از اين درخت در تهيه کود آلي مورد ارزيابي قرار گرفت.
در راستا براي رسيدن به هدفهاي پيشگفته، نمونه برداري از برگ، ساقه و نيام درخت کهور آمريکايي در مناطقي که به عنوان گونه مهاجم شناخته شده بود (بندر عباس، ميناب و رودان) پس از مشخص کردن جامعه آماري به روش سيستماتيک تصادفي انجام پذيرفت. سپس نمونه هاي گرد آوري شده مورد آناليز قرار گرفت. اين کار براي بررسي تعيين کيفيت کود آلي تهيه شده با اجزاي نيام و برگ و تنه درخت کهور انجام گرفت که با توجه به بررسيهاي به عمل آمده و مقايسه تطبيقي آن با کودهاي آلي منابع ديگر، افزودن بيشتر مواد آلي از ديگر منابع دور ريز مانند زباله هاي ضروري به نظر رسيد. اين فرايند از يک سو، به منظور افزايش رطوبت و کاهش زمان eaging time کود و از سوي ديگر، براي استفاده دوباره از زباله هاي آلي شهرهاي نزديک به مناطق مورد مطالعه صورت پذيرفت. کودهاي به دست آمده از ترکيب 2 به 1 اجزاي کهور با زباله هاي آلي خانگي، کود مناسبي براي زمينهاي زراعي و کشاورزي فراهم مي آورد.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

منطقه جنوب خرسان به دليل کمبود ميزان بارندگي سالانه و محدوديت منابع آبي، براي توليد بسياري از محصولات راهبردي کشاورزي مناسب نيست. ولي اين منطقه داراي استعدادي شايان توجه در زمينه توليد محصولاتي است که کشت داخلي آن به طور عمده در اين بخش از کشور انجام مي شود. نمونه بارز اين گونه محصولات، زرشک و زعفران است که به تقريب، تمامي توليد زرشک و نيز بخش عمده توليد زعفران در سطح کشور، اختصاص به مناطق جنوبي استان خراسان دارد. با توجه به آمار و ارقام به دست آمده در اين مطالعه، نقشي را که توليد زرشک در ايجاد در آمد و اشتغالزايي و کمک به توسعه اقتصادي – اجتماعي منطقه داشته است، بررسي کرده و در نهايت چنين نتيجه گيري شده است که توجه بيش از پيش به توليد زرشک و افزايش سطح زيرکشت آن در استان و همچنين سرمايه گذاري در راستاي صنايع وابسته به اين محصول، روند توسعه اقتصادي – اجتماعي مناطق محروم جنوب استان خراسان را بهبود بخشيد.

 نسخه قابل چاپ

هدف اين تحقيق که در آذربايجان غربي صورت گرفته است، تعيين تاثير کوچکي و پراکندگي زيرکشت گندم آبي، بر هزينه هاي توليد اين محصول است. نتايج اين تحقيق نشان داده است که سطح زير کشت و تعداد و کوچکي قطعات زمينهاي گندم آبي، بر هزينه هاي توليد موثر بوده است. هزينه ها با ميزان پراکندگي، رابطه مستقيم و با وسعت زمين زيرکشت رابطه معکوس داشته است.

 نسخه قابل چاپ

خرما، يکي از مهمترين محصولات باغي و خشکبار ايران، بويژه استان بوشهر (دشتستان) به شمار مي آيد که از وسعت کشت و توليد در خور توجهي نيز برخوردار است. به دليل بالا بودن اهميت توليد، سطح زير کشت و اشتغالزايي اين محصول، ضرورت انجام مطالعه و پژوهش نيز در اين زمينه روشن مي شود. هدف از انجام اين پژوهش، بررسي اقتصادي آثار سيستم زهکشي بر بهره وري عوامل توليد محصول خرماست که براي دستيابي به آن، 137 پرسشنامه به روش نمونه گيري خوشه اي دو مرحله اي تكميل شد. بر همين اساس تمام باغداران به دو گروه داراي سيستم زهکشي (گروه اول) و بدون سيستم زهکشي (گروه دوم) تقسيم شدند. همچنين از روش برآورد تابع توليد، به کمک حداقل مربعات معمولي اصلاح شده (Cols)، استفاده شد.
نتايج مطالعه نشان مي دهد که ميانگين بهره وري متوسط و نهايي عوامل توليد در گروه اول نسبت به گروه دوم بيشتر است. نتايج مربوط به سيستم زهکشي نيز نشان مي دهد که اين سيستم به عنوان نوعي فن آوري، بر روي توليد اثر مثبت دارد به طوري که باعث تغيير عرض از مبدا شيب و تابع توليد مي شود. همچنين اختلاف بهره وري در هکتار ميان دو گروه، با بهره گيري از مدل تجزيه کل ،25.79 درصد براورد شد که نزديک به 24 درصد آن برخاسته از سيستم زهکشي (تغيير فن آوري) و 1.79 درصد باقيمانده نيز مربوط به نهاده هاي توليد است.

 نسخه قابل چاپ

هدف از اين مطالعه  تعيين برنامه هاي مطلوب و به نسبت بهينه بهره برداريهاي کشاورزي است. افزون بر آن، تاثير در نظر گرفتن محصول آفتابگردان در برنامه توليد واحدهاي مورد مطالعه نيز بررسي شده است. اطلاعات مورد نياز از بهره برداران منطقه رامجرد در شهرستان مرودشت استان فارس گردآوري شده است. در اين مطالعه روش مدلسازي ايجاد گزينه ها براي تعيين برنامه هاي توليد نماينده هاي گروههاي کوچک، متوسط و بزرگ به کار رفته است. نتايج به دست آمده از آن نيز، مزاياي کاربرد روش مدلسازي ايجاد گزينه ها را در برنامه ريزي کشاورزي نشان مي دهد.

 نسخه قابل چاپ

اهميت انکار ناپذير آب و نقش حساس آن در نزديکي اقتصادي، انسان را از ديرباز بر آن داشته است تا در پي يافتن راههايي براي نگهداري، ذخيره سازي و نيز عرضه درست آب موجود در منابع آبي پيرامون خود باشد. در اين نوشتار نيز با توجه به اهميت آب بويژه در شرايط کنوني، تلاش بر آن است که ضمن معرفي متغيرهاي علي تغييرات منحني نهايي آب، با تخمين اين تابع متغييرهاي مستقل موثر بر تغييرات عرضه شناسايي شود.
در اين پژوهش، داده ها و اطلاعات به صورت مقطعي – زماني بوده و از راه پرسشنامه، مصاحبه و اطلاعات کتابخانه اي به دست آمده است. روش به کار رفته براي تخمين نيز، روش حداقل مربعات معمولي (O.L.S) است. نتايج اين مطالعه نشان مي دهد که قيمت نهاده ها و قيمت خود آب بر عرضه دراز مدت آب تاثير مي گذارد و در آينده نيز کشش قيمتي عرضه کاهش خواهد يافت .

 نسخه قابل چاپ

مراتع کشور با مساحتي نزديک به 90 ميليون هکتار، حياتي ترين بستر توسعه پايدار محيط زيست و پديده هاي بومشناختي به شمار مي آيد که در حقيقت زيربنايي براي کشاورزي کشور است. مالکيت مشترک اين منابع خدادادي، باعث شده است که طي سالهاي اخير مورد هجوم بي رويه بهره برداران عشايري و روستايي کشور قرار گيرند. هم اکنون نيز بخش منابع طبيعي کشور، بويژه مراتع، با يک روند قهقرايي شديد رو به روست.
در طي برنامه هاي پنج ساله اقتصادي – اجتماعي کشور، به منظور مشارکت بهره برداران در امر حفاظت و اصلاح منابع طبيعي، سعي شده است که به گونه اي اين منابع در اختيار بهره برداران قرار گيرد تا با ايجاد حس مالکيت، به اصلاح و احياي آنها بپردازند. بنابراين، مراتع در چارچوب طرحهاي مرتعداري و به مدت 30 سال به بهره برداري عشايري و روستايي کشور واگذار شده است تا ضمن استفاده درست، نسبت به اصلاح و احياي آنها اقدام کنند. يکي از استانهاي پيشگام در انجام طرحهاي مرتعداري، استان فارس است و بخش عمده طرحهاي مربوط به اين استان نيز در شهرستان ممسني انجام مي شود که مساحتي برابر 200 هزار هکتار را در بر دارد .
در اين مطالعه تمام طرحهاي واگذار شده از سال 71 تا 76، که 20 طرح را در بر مي گيرد. مورد ارزيابي اقتصادي قرار گرفته است. اين ارزيابي به دوروش نرخ بازده داخلي و نسبت منفعت به هزينه انجام شده است و نتايج آن نشان مي دهد که 70 درصد طرحها با توجه به فاکتورهاي ارايه شده از نظر اقتصادي، توجيه پذير است. بنابراين، در کل مي توان نتيجه گرفت که سرمايه گذاري در راستاي اصلاح مراتع توجيه اقتصادي دارد و سودآوري اين طرحها چنان است که بخش خصوصي را نيز مي توان به مشارکت و سرمايه گذاري در اين امر ترغيب کرد.

 نسخه قابل چاپ