نوشته حاضر، اطلاعات مفيد و مختصري را پيرامون يکايک 114 سورهاي که در قرآن است، ارائه ميدهد. از قبيل: نامهاي سورهها، معني و مناسبت اين نامها براي سورهها، اجمالي از محتوا و مطالب سوره، تعداد آيات، شان نزول، محل نزول و سال نزول و... از اين قبيل اطلاعات.
با توجه به گسترده بودن مبحث مطالب در چند بخش در اختیار دوستان قرار خواهد گرفت.
آشنایی با سوره ها قسمت 4
46- احقاف [نام سرزمين قوم عاد در نزديکي يمن]
در آيه 21 ميخوانيم: «حضرت هود، قوم خودش (عاد) را در سرزمين احقاف، از عذاب خدا بيم داد.» احقاف در قسمت جنوبي عربستان بوده و الآن آثاري از آن باقي نمانده است.
هلاکت قوم هود و اقوامي ديگر در پيرامون مکه و نيز ايمان آوردن گروهي از جن، همچنين مطالبي درباره معاد، توحيد و نبوت، از مسائل ديگر اين سوره است.
و در پيام پاياني سوره، فرمان صبر و بردباري به پيامبر ميدهد اين سوره با 35 آيه، در مکه نازل شده است.
47- محمد(ص) [نام پيامبر بزرگ اسلام]
نام «محمد»«ص» در دومين آيه اين سوره آمده است.
سوره، توصيفي است از کافران و روشها و عملکردهاي آنان و نيز توصيفي است از مؤمنان و اعمال نيک و صفات پاکشان. از نعمتهاي نازله بر مؤمنين و عقوبتهاي وارده بر کافران سخن ميگويد. مقايسهاي است ميان اين دو جناح حق و باطل در دنيا و آخرت. و بيانگر اين است که مقابله و مخالفت آگاهانه کفار با پيامبر و دين خدا فقط به زيان خودشان خواهد بود.
نام ديگر اين سوره، «قتال» است. چرا که عنصر بارز جنگ با کفار و فرمان موضعگيري قاطع در برابرشان، از پيشاني اين سوره انقلابي آشکار است، همچنانکه از لحن آيات هم پيداست اين سوره در مدينه و در دوره قدرت و آمادگي رزمي مسلمين نازل شده است و 38 آيه دارد.
48- فتح [پيروزي]
در آيه اول از پيروزي بزرگي که به ياري خدا نصيب پيامبر شد، ياد شده است. فتحي که در «صلح حديبيه» فراهم آمد. پيامبر همراه 1400 نفر به جنگ مشرکين بيرون آمد. اميدي به بازگشت پيروزمندانه و بسلامت نبود ولي سرانجام با قراردادن آتش بس 10 ساله، بدون درگيري به مدينه بازگشتند.
همين قرارداد، پيروزيهاي بزرگ ديگري بدنبال داشت، مانند فتح خيبر در سال هفتم هجري و فتح مکه به همراه 12 هزار سرباز مسلمان در سال 8 هجري و مسلمان شدن تعداد زيادي از مشرکين در اين فاصله. (به فتح مکه در آيه 27 اين سوره اشاره شده است) اينهاست آن «فتح مبين» که سوره به آن نام، مشهور گشته است. سوره بيشتر مربوط است به امور داخلي مسلمين در ارتباط با بيعت مردم و سخنان عافيت طلبان و جوسازان و همچنين اشاره به خلق و خوي جاهلي مردم در گذشته و راه مبني بر تقوا که پيامبر آورده در آخرين آيه ضمن بيان رسالت محمد، به خصوصيات اصحابش اشاره ميکند از جمله به: «اشداء علي الکفار رحماء بينهم» ياران پيامبر(ص) نسبت به کفار شديد و سخت گيرند اما نسبت به يکديگر مهربان ميباشند.
اين سوره در سال 6 هجري در مدينه پس از قرار داد صلح حديبيه نازل شده و داراي 29 آيه ميباشد.
49- حجرات [حجرهها و اطاقها]
در آيه 4 نکوهشي از آندسته بي خرداني شده که بدون رعايت نکات اخلاقي از بيرون و پشت پنجره با فرياد، پيامبر را صدا ميکردند.
اين سوره مشتمل است بر نکاتي از ادب و اخلاق مسلمان در رابطه با خدا و پيامبر و جلو نيفتادن از آنها، و سفارش به اصلاح بين مسلمانان و همنوعان و برخي نظامات اجتماعي، و کلاً سورهاي است اخلاقي، که از تمسخر و استهزاء، سوء ظن، تجسس و غيبت نهي ميکند و از همه مردم، کسي را برتر ميداند که با تقوا است «ان اکرمک عند اللّه اتقاکم» - آيه 13.
اين سوره که 18 آيه دارد، مدني است و در سال 7 هجري نازل شده است.
50- ق [از حروف رمز اوائل سورهها]
بستر کلي اين سوره، معاد و احوالات مردم در قيامت است و در کنار اين مسئله، از خلقت انسان تا مرگش و پس از مرگ و بعضي از پديدههاي آفرينش و نعمتهاي خدا سخن به ميان آمده است و يادي از بعضي اقوام تکذيب کننده که گرفتار عذاب خدا شدند.
45 آيه دارد و در سال پنجم بعثت در مکه نازل شده است. و دعوت سوره، به تحمل و استقامت و صبر، در برابر حرفهاي مشرکين است.
51- ذاريات [پراکنده کنندگان]
سوگند به فرشتگان داراي اين صفت، يا بادهائي که گرد و خاک را، يا ابرها را ميپراکنند، در نخستين آيه آمده است. اشارهاي است به تدبير عمومي خدا در جهان از طريق فرشتگان يا بادها.
سوره، بيان کننده معاد، و نقش تربيتي و سازندگي آن در عمل دنيائي انسان، و صفات متقين و داستانهائي از ابراهيم و موسي و قوم عاد و ثمود و قوم نوح است و بيان زوجيت عمومي در جهان خلقت و بيان فلسفه آفرينش جن و انس که «عبادت» است (آيه 56) و در پايان هشداري به ستمگران و کافران.
چهل و هفتمين سورهاي است که در سال 7 بعثت در مکه نازل شده است و 60 آيه دارد.
52- طور [نام يک کوه]
در اولين آيه به کوه مقدس طور در سينا که محل مناجات موسي (ع) با خداوند بوده، سوگند ياد شده است.
سوره، يادآور قيامت و بهشت و جهنم و بيانگر نعمتهاي بي پايان بهشتيان و عذابهاي گوناگون مکذبين و کفار در دوزخ است و نيز احتياج و مجادلهاي با مشرکين و ترديدشان در ايمان آوردن و نقد تفکر الحادي و مشرکانه و در پايان باز هم دعوت به صبر.
اين سوره با 49 آيه در سال 4 بعثت در مکه نازل گرديد. در احاديث، زياد خواندن آن سبب خلاصي از زندان بيان شده است.
53- نجم [ستاره]
در آغاز سوره، به ستاره آنهنگام که فرود آمده و غروب کند سوگند ياد شده است.
هدف کلي سوره، تاکيد بر سه رکن «ربوبيت» «نبوت» و «معاد» است و اعلام وحي، توبيخ مشرکين از اعراض، مردم شناسي، توحيد و تنذير، از موضوعات ديگر اين سوره است. کلا سوره تشويق به پذيرش دعوت است و انتقاد از روي گرداني از قرآن و پيامبر.
برخي هم مراد از «نجم» را ستاره فروزان قرآن دانستهاند که براي بشر فرود آمده است. اين سوره با 62 آيه، مکي است.
54- قمر [ماه]
آيه اول، به «شق القمر» و دو پاره شدن ماه، بنا به درخواست مشرکين از پيامبر اسلام بعنوان معجزه و نشانهاي از قدرت خدا اشاره کرده است.
اين سوره بطور کلي به انذار و بيم دادن مکذبين بهانه جو پرداخته است و از هلاکت امتهاي تکذيب کننده گذشته همچون قوم نوح و عاد و ثمود و لوط و آل فرعون، شاهد آورده است و در پايان، از عاقبت جهنمي مجرمين و فرجام خوش متقين ياد ميکند.
با 55 آيه در سال 4 بعثت نازل شده و از سورههاي مکي است.
55- رحمن [بخشنده]
نام خداوند است که بعنوان آموزگار قرآن و آفريدگار بشر و آموزنده بيان، ذکر شده است. (آيه اول).
سوره رحمان، در خطابي به جن و انس، از آفرينش جهان و از نعمتهاي فراوان و گوناگون خدا در دنيا و بهشت و نيز از عقوبتهاي اهل دوزخ، سخن گفته است و با تکرار 31 بار آيه «فباي آلاء ربکما تکذبان» در اين سوره نسبتا کوچک ميپرسد که به کدام يک از نعمتهاي پروردگارت تکذيب ميکنيد؟!
و اين سوره در زبان ائمه به «عروس قرآن» معروف بوده است.
78 آيه دارد. اين سوره را بعضي مکي و بعضي مدني دانستهاند.
56- واقعه [پيش آمد، حادثه]
يکي از نامهاي رستاخيز و قيامت است، حادثهاي که بي شک واقع خواهد شد و در آغاز سوره از وقوع آن و مشخصات و آثارش خبر ميدهد و تا پايان سوره از حالات اهل بهشت و جهنم در آخرت ياد ميکند.
در بخشي از سوره هم به اهميت «قرآن کريم» که فرود آمده از نزد خداوند است اشاره ميکند. در اين سوره مردم به سه دسته تقسيم شدهاند: اصحاب يمين، اصحاب شمال و سابقون.
96 آيه دارد و در اوائل بعثت در مکه فرود آمده است. به خواندن اين سوره بسيار دستور داده شده است.
57- حديد [آهن]
در آيه 25 از آهن بعنوان مظهر قدرت و منفعت، در کنار نازل کردن کتاب و ميزان (سمبل مکتب و عدالت اجتماعي) ياد ميکند. حديد، به اسلحه، به امام، به حضرت قائم(ع) هم تاويل شده است.(مرآة الانوار ص 124.)
هدف اصلي سوره، تشويق به انفاق در راه خدا است که از ايمان و تقوا سرچشمه ميگيرد. اخلاص و زهد و موعظه و معارفي از مبدا و معاد از مطالب ديگر اين سوره است. در حديثي آمده که: چون خداوند ميدانست که در آخر الزمان افرادي عميق و ژرف انديش پديد خواهند آمد سوره قل هو الله احد و آياتي از اين سوره را (از اول تا آيه 6) نازل کرد.(الميزان ج 19 ص 168.)
اين سوره مدني است. با 28 آيه در سال پنجم هجري نازل شده است.
58- مجادله [گفتگو و جدل]
در آيه اول، سخن از مجادله و گفتگوئي است که ميان پيامبر با زني که شوهرش او را «ظهار» کرده بود واقع شده است. ظهار، نوعي تحريم زن بود که در جاهليت، رواج داشت.
در اين سوره، صفاتي از مؤمنان در رفتارهايشان و همچنين صفات مخالفان اسلام بيان شده است. و از نجوا و درگوشي صحبت کردن نکوهش شده و وعده عذاب براي کساني بيان شده که با دشمنان خدا طرح دوستي ميريزند و عنوان «حزب الشيطان» به آنها ميدهد و در پايان هم مشخصات «حزب الله» مطرح است.
اين سوره که داراي 22 آيه است در سال 9 هجري در مدينه نازل شده است.
59- حشر [بيرون آمدن، بر انگيخته شدن]
در آيه 2 بيان ميکند که خداوند، براي اولين بار، کساني را از اهل کتاب (يهود و نصاري) که کفر ورزيدند، (از قلعههايشان) بيرون ميآورد.
يهوديها ميپنداشتند که با داشتن حصارها و قلعهها هرگز مغلوب نخواهند شد ولي بدست پيامبر و مؤمنين شکستخوردند و از پايگاهها و قلعههايشان بيرون رانده شدند. و اين در سايه پيمان شکني يهود بني نضير بود که منافقانه نقش ستون پنجم را در داخل مدينه بازي ميکردند. بهمين جهتسوره بنام «بني نضير» هم گفته شده است.
اين سوره مدني است و در سال 4 هجري نازل شده است و 24 آيه دارد.
60- ممتحنه [زن امتحان شده]
در آيه 10 ميخوانيم :«زنان مؤمني را که بسوي شما هجرت کردهاند بيازمائيد. اگر واقعا ايمان آورده بودند، آنان را دوباره پيش مشرکين بر نگردانيد. زيرا بر آنان حرام ميباشند...».
در اين سوره، مرز دوستيها و دشمنيها و سياستخارجي مؤمنين، در رابطه با دشمن، برخي از مسائل تربيتي و همچنين يادي از قيامت، بيان شده است.
احکام هجرت و بيعت و ايمان زنان مسلمان، از مسائل ديگر اين سوره ميباشد.اين سوره که با 13 آيه در سال 10 هجري در مدينه نازل شده، دو نام ديگر هم دارد، که عبارتند از: «امتحان»، «مراة» (زن) آيات 1 تا 9 بمناسبت جاسوسي شخصي به نفع مشرکين و دادن گزارش نظامي از تصميم مسلمين به جنگ با مشرکين نازل شده و بهمين جهت آيات، از داشتن رابطه دوستانه با مشرکين نهي کرده است.
61- صف [رديف و صف]
خداوند پيکار گراني را که در راه او، همچون صفي فولادين و بنياني استوار ميجنگند دوست ميدارد. اين مطلب در آيه 4 از اين سوره بيان شده است.
اين سوره، تشويق و تحريک مسلمين به مبارزه با دشمن، و معرفي اسلام، بعنوان فروغي الهي و فروزان ميباشد و نويد غلبه و حاکميت اين آئين را بر اديان ديگر ميدهد.
نام ديگر اين سورع، «حواريين» است. بمناسبت اينکه در آخرين آيهاش دعوت عيساي مسيح از «حواريين» براي نصرت دين خدا بيان شده است.
کلا محور آيات اين سوره بر دو موضوع «عقيده» و «جهاد» است. اين سوره که 14 آيه دارد در سال دوم هجرت در مدينه نازل شده است.
62- جمعه
جمعه، روز بزرگ و عيد هفتگي اسلامي است. روز «جمع» شدن مردم در مساجد و مجالس ديني است، روز برپائي نماز پر شکوه جمعه (اين عبادت سياسي - اجتماعي) و اقامه اين شعار است.
در اين سوره، پس از توصيف خدا و بيان فلسفه بعثت و رسالت، و اشاره به قوم يهود در رابطه با دين، دعوت به «نماز جمعه» ميکند. (آيه 9).
در رکعت اول نماز جمعه، اين سوره خوانده ميشود. و جمعه و نماز جمعه در فرهنگ اسلام، نقش بسزائي در تربيت و تهذيب و تعليم، و تحکيم پايههاي جامعه اسلامي دارد.
سوره جمعه 11 آيه دارد و در سال 2 هجري در مدينه نازل شده است.
63- منافقون [دو چهرهها]
در اين سوره، به تشريح اخلاق و شيوههاي منافقين و خصوصيتهاي رواني آنان، همچنين توطئهها و دروغپردازيهايشان پرداخته و مسلمانان را از آنها بعنوان «دشمناني سر سخت» بر حذر داشته است.
اين سوره هم در نماز جمعه خوانده ميشود تا در اثر يادآوري نقش منافقانه دشمنان، مسلمين هميشه آگاهي خود را حفظ کنند. سوره درباره عبد الله بن ابي (از سران منافقين) نازل شده است.
11 آيه دارد و در سال 3 هجري در مدينه نازل شده است. و بعضي گفتهاند که اين سوره در يکي از شبهاي جنگ تبوک فرود آمده است.
64- تغابن [گولخوردگي و حسرت و خسران]
«روز تغابن» يکي از نامهاي روز قيامت است که در آيه 9 آمده است. چرا که در قيامت، انسانها از اينکه براي حيات ابدي آن جهان، چندان کاري نکرده و عمل صالحي ذخيره نکردهاند و يا گناه و معصيت و فساد به همراه آوردهاند، احساس ضرر و خسران ميکنند و حسرت و افسوس ميخورند.
در آيه 9 از رستاخيز، با اين نام ياد ميکند و کلا در اين سوره، تشويق فراواني به انفاق ميکند تا انسان مفتون «اموال و اولاد» نگردد و در قيامت، مغبون و زيانکار به حساب نيايد.
با 18 آيه از سورههاي مدني قرآن محسوب ميگردد.
65- طلاق [رها ساختن و طلاق دادن زن]
در اين سوره، احکام و مسائلي کلي در مورد طلاق و عده زنان مطلقه و مسائل، و احکام خانواده و ... بيان ميشود.
به همين جهت، اين سوره نام ديگري هم دارد و آن نساء (زنان) است. در کنار مسائل فوق، موعظهها و اندرزهائي و بشارتهائي هم داده شده است. و يادي از هلاکت اقوامي به جهتسر پيچي از فرمان خداوند.
اين سوره در حدود سالهاي 7 - 9 هجرت در مدينه نازل شده و 12 آيه دارد.
66- تحريم [حرام و ممنوع ساختن]
در آيه اول سوره، خداوند از پيامبرش گله و شکوه ميکند که چرا براي جلب رضايت بعضي از همسرانش، آنچه را که خدا بر آو حلال کرده، بر خود حرام ميکند.
اين خطاب آميخته به عتاب و سرزنش، در واقع سرزنش بعضي از آن زنان پيغمبر است که با رفتارشان باعث چنين عکس العملي از سوي پيامبر شدند. نقل شده که موضوع، مربوط به روابط خانوادگي بوده است.
بعد از ادامه مطلب در چند آيه بعدي، با ذکري از قيامت و عذاب دوزخ و دعوت به توبه، فرمان جهاد با کفار و منافقين و سختگيري با آنان ميدهد و در پايان، بعنوان نمونهاي از همسران ناشايسته، از زن نوح و لوط ياد کرده و زن فرعون و حضرت مريم را بعنوان الگوهاي تعهد و ايمان و عمل و عفت، معرفي ميکند.
سوره تحريم مدني است و در سال 10 هجري نازل شده و 12 آيه دارد.
67- ملک [فرمانروائي]
فرمانروائي و حکومت در دستخداي تواناست. با اين فراز، سوره شروع ميشود. از خداوند و خلقت زمين و آسمان و حيوانات، سخن ميگويد، و از روز قيامت و پاداش و کيفر، و نعمت و نقمتخدا ياد ميکند. هدف کلي سوره، بيان ربوبيت و تدبير عام خداوند نسبت به عالم است.
اين سوره، بعد از سوره طور، در سال 7 بعثت در مکه نازل شده است و 30 آيه دارد. به خواندن اين سوره، زياد سفارش شده است به سوره «تبارک» هم معروف است.
68- قلم
در آيههاي اول سوره، خدا به «قلم» و «آنچه مينويسند» سوگند ياد کرده است.
سوگند به قلم و نوشته، از دين پيامبري که «امي» و درس ناخوانده است، و در ميان قوم خود از سوي مخالفين به جنون و ديوانگي متهم شده، اعجاز ديگري از آيات قرآني است.
بعد از سوره «علق» نازل شده و بعضي گفتهاند که دومين سوره نازله است.
اين سوره، ضمن دفع اتهام جنون از پيامبر و تاکيد روي رسالت او، فرمان اعراض از آنان را ميدهد. بعد از مقداري بيان آخرت و بهشت و کيفرها، فرمان صبر و استقامت ميدهد. آيه معروف «و ان يکاد ...» که براي دفع نظرهاي بد است در آخر اين سوره ميباشد.
52 آيه دارد و در اوائل بعثت در مکه نازل شده است.
69- حاقه [آنچه سزاوار و مسلم و حق است]
«حاقه» يکي از نامهاي قيامت است. قاطع و کوبنده و حتمي و بي کمترين ترديد، و اساسا خود قيامت، حق است و بدون معاد، زندگي و آفرينش و حيات، پوچ و لغو خواهد بود.
اين کلمه، در سه آيه اول سوره تکرار شده و سپس به توصيف قيامت، و امتهاي گذشته و باز هم قيامت و وحي نبوي پرداخته است.
در روايات آمده که اين سوره درباره علي(ع) نازل شده. او هم حقي بود که تکذيب کنندگان و مخالفيني داشت.
اين سوره آهنگين و پرطنين با 52 آيه در سالهاي 3 يا 4 بعثت در مکه نازل شده است.
70- معارج [نردبانها، رتبههاي بالا برنده]
در آيه 3 و 4، از خدا با نام «صاحب معارج» ياد شده است که فرشتگان و روح بسوي او بالا ميروند. آري خداوند، براي معراج و تعالي وجودي انسانها برنامههاي تربيتي فراواني (در تکوين و تشريع) قرار داده است.
محور اصلي سوره، روي قيامت و معاد است و اين اصل اعتقادي دگرگونساز و تربيت کننده بعنوان عاملي جهت کنترل و تقوا معرفي شده است.44 آيه دارد و در اوائل بعثت در مکه نازل شده است.
برگرفته از کتاب "آشنایی با سوره ها" نوشته جواد محدثی
