نوشته حاضر، اطلاعات مفيد و مختصري را پيرامون يکايک 114 سورهاي که در قرآن است، ارائه ميدهد. از قبيل: نامهاي سورهها، معني و مناسبت اين نامها براي سورهها، اجمالي از محتوا و مطالب سوره، تعداد آيات، شان نزول، محل نزول و سال نزول و... از اين قبيل اطلاعات.
با توجه به گسترده بودن مبحث مطالب در چند بخش در اختیار دوستان قرار خواهد گرفت.
آشنایی با سوره ها قسمت 1
1- فاتحه [گشاينده]
چون قرآن با اين سوره شروع ميشود و اين سوره آغازگر قرآن است، «فاتحه» ناميده ميشود. بخاطر حمد و ستايشي که در اين سوره از خداوند بعمل آمده نام ديگرش سوره «حمد» است. و نيز بنام «شکر» و «وافيه» و «نور» هم از آن ياد ميشود. نام ديگرش «سبع المثاني» است و نيز «ام الکتاب». امام صادق(ع) فرموده است: سورهاي که اولش ستايش، وسطش اخلاص و آخرش نيايش است. (تفسير برهان ج 1 ص 42.)
اين سوره 7 آيه دارد و در سال سوم بعثت آمده و چهل و سومين سوره است که در مکه نازل شده است. بعضي هم اين سوره را اولين سوره دانستهاند.
2- بقره [گاو ماده]
در آيات 17 تا 73 اين سوره داستان فرمان خدا به بني اسرائيل، مبني بر کشتن و ذبح کردن گاو، بيان شده است.
اين سوره کلا در مورد مؤمنين و مشرکين و منافقين و خلقت آدم و بدعتهاي اهل کتاب و ماجراهاي موسي و بني اسرائيل و بناي کعبه توسط حضرت ابراهيم و نعمتهاي خداوند و مسائل قصاص و وصيت و قتال با مشرکين و نکاح و طلاق و ربا و مجادله ابراهيم با مشرکين بر سر اعتقاد به توحيد و تغيير قبله و احکامي از حج و ارث و روزه و ... ميباشد. آية الکرسي، آيه 255 اين سوره است.
286 آيه دارد و بيشتر آياتش در مدينه و پس از هجرت نازل شده است.
3- آل عمران
عمران پدر حضرت مريم بود. خاندان عمران عبارت ميشود از عمران و همسرش و مريم و عيسي. در آيه 33 ميخوانيم:
«خداوند، آدم و آل ابراهيم و آل عمران را بر جهانيان برگزيد.»
در اين سوره، که 200 آيه دارد و در سال سوم هجرت در مدينه نازل شده است از توحيد و مقاومت در برابر دشمنان و مردم شناسي و در رابطه با جنگ بدر و احد و زندگي مسلمين در آن فراز و نشيبها، سخن ميگويد. در بخشي هم ولادت مريم و عيسي و نصاري و مجادله با اهل کتاب مطرح است و از شيوههاي عمل مخالفان و مخالفتهاي يهوديان هم سخن به ميان آمده است و در کل، بشارتي براي اصحاب پيامبر است.
4- نساء [زنان]
در قسمتهائي از اين سوره، مسائل و احکامي درباره ازدواج با زنان و حقوق آنان و روابط خانوادگي و حل اختلافات و مسئله ارث و طلاق و ... بيان شده است. از آيه 136 به بعد، تشريح روحيات منافقين است.
از موضوعات ديگر اين سوره، احکام نماز و جهاد و هجرت و شهادات و تجارت، حالات اهل کتاب، و همچنين شئون جامعه اسلامي است که بر ويرانههاي سنتهاي جاهلي بنا ميشود. و دستورات اجتماعي اسلام در اين سوره ذکر شده است.
اين سوره در مدينه و پس از هجرت نازل شده است. و 176 آيه دارد.
5- مائده [سفره و خوان غذا]
در آيه 112 تا 115 حواريون و پيروان عيسي(ع) از او درخواست ميکنند که براي اطمينان بيشتر، خداوند از آسمان، خوان غذا فرود آورد. و عيسي از خداوند ميخواهد که:
«پروردگارا! براي ما غذائي از آسمان نازل کن تا براي اول و آخر ما عيد باشد و نشانهاي از تو ... ».
نام ديگر سوره، «عقود» است. اين سوره داراي 120 آيه است و پس از هجرت، در مدينه جزء آخرين سورههائي است که نازل شده و عمدتا تاکيد آياتش بر بناي اجتماعي اسلامي، بر پايه بينش توحيدي و مبارزه با خرافات و شرکها و تاسيس روابط صحيح اجتماعي و احکام حلال و حرام ميباشد. حرمتشراب و قمار، در آيه 90 آمد است.
و از اين رهگذر، مسائلي از عهد و پيمان و حدود و قصاص و داستهائي از هابيل و قابيل و از بني اسرائيل نيز بيان شده است، که در زمينه مسائل حقوقي و جزائي ميباشد. مطالب مربوط به غدير خم در آيات 3 و 67 بيان شده است.
6- انعام [احشام و چهارپايان]
در قسمتهائي از آيات 136 تا 144 و رسوم و سنتهاي جاهلي را در باره گاو و گوسفند و شتر و بز و قرباني و گوشت آن بيان کرده و در اصلاح عقائد انحرافي آنان در مورد اين حيوانات کوشيده است.
تلاش هميشگي قرآن در اصلاح «عقيده» انسان بخصوص در مورد الوهيت و عبوديت، در اين سوره روشن است و در همين باره به مسائلي از قبيل توحيد و نبوت و معاد و احتجاج با مشرکين و برخي وظائف شرعي پرداخته است.
اين سوره 165 آيه دارد و جز 6 آيه، بقيه در مکه و قبل از هجرت نازل شده است و بنا به نقلي آيات 20، 23، 91، 93، 114، 140، 151، 152، 153، از اين سوره، مکي است. اين سوره، پس از سوره «حجر» نازل شده است.
7- اعراف [جائي است ميان بهشت و جهنم]
در آيات 45 تا 48 از گروهي که در قيامت، در اعراف خواهند بود يا ميکند و از خطابهاي آنان با اهل بهشت، در رابطه با اعمال و پاداشها سخن ميگويد. بنا به تفسيري هم، اين اصحاب اعراف، ممکن است ائمه باشند که در حديث است که:
«نحن الاعراف» - ما اعرافيم که ياران خود را ميشناسيم و هر کس که ما را بشناسد و ما او را بشناسيم وارد بهشت ميشود.(تفسير البرهان ج 2 ص 17.)
اين سوره، بيشتر روي سخن با مشرکين دارد و نيز مؤمنين، و از سرنوشت انسانها در طول تاريخ در رابطه با وفا به عهد خدائي و نيز فرجام کار انسان در آخرت، و عذاب و پاداش و عرش و ساعت و قرآن و ... سخن ميگويد و از آيه 148 به بعد، اشاره به رجعتي که در قوم موسي بصورت گوساله پرستي پيدا شد ميکند. خطاب «يا بني آدم» چندين بار تکرار شده و لحن هشدار دهنده دارد. اين سوره در مکه و قبل از هجرت نازل شده و 206 آيه دارد.
8- انفال [منابع و ثروتهاي عمومي در طبيعت]
در نخستين آيه اين سوره، حکم ثروتهاي عمومي و اينکه از آن کيست و چگونه و در چه راهي مصرف ميشود، بيان شده است اين سوره به نام «بدر» هم گفته شده زيرا پس از هجرت به مدينه و وقوع جنگ بدر در ماه رمضان، اين سوره در سال دوم هجري نازل شده است و متضمن مسائلي مربوط به جهاد و غنائم و انفال و هجرت ميباشد و به تعبير امام باقر و امام صادق، سوره انفال، بريدن دماغ کفار است. کنايه از ضربههائي که بر آنان وارده شده است.
نزول اين سوره پس از اولين حرکت مسلحانه مسلمانان (جنگ بدر) درخور تامل و دقت است. به جمعبندي نقاط قوت و ضعف و ارزيابي عمل مسلمين پرداخته و رهنمودهاي متناسبي ميدهد.
اين سوره 75 آيه دارد و نود و سومين سورهاي است که نازل شده است.
9- توبه [بازگشت]
در آيه 2 سخن از اين است که اگر مشرکين از راه کج و انحرافي خويش باز گردند و حق را بپذيرند به نفع آنهاست.
اين سوره، بخصوص در 40 آيه اول، اعلام جنگ با مشرکين و منافقين و اولتيماتوم با آنهاست و (آخرين حرف)ها را با آنها ميزند. و بخاطر همين لحن حاد، بدون «بسم الله الرحمن الرحيم» شروع ميشود.
از آخرين سورههاي نازل شده در سال هشتم هجري و به روايتي در سال نهم در مدينه است و از نظر ترسيم خط مشي حکومت اسلامي با قبايل و گروهها و جناحهاي مخالف و روش سياسي اسلام، در روابط و عملها، اهميتخاصي دارد.
روحيه شهادت طلبي مسلمين و رسيدن به «احدي الحسنيين» در آيه 52 مطرح شده است و در آيه 107 ماجراي مسجد ضرار و توطئه منافقين بيان گرديده است.
نام ديگر اين سوره «برائت» است. بنا به اعلان برائت و بيزاري نسبت به مشرکين پيمان شکن. و بهمين جهت هم در اول سوره بسم الله ... نيست زيرا بسم الله نشان امان و رافت است و سوره برائت، بر داشتن امان است و در آن، شمشير است.(از علي عليه السلام. به نقل مرحوم طبرسي.)
در اين سوره، مفصلا درباره منافقين بحثشده است و مشت آنان را در رابطه با مسائل مبارزاتي و اقتصادي باز کرده است و به همين جهت نام ديگرش «فاضحه» يعني رسوا کننده است. داراي 129 آيه است.
10- يونس [نام يکي از پيامبران]
در اين سوره که 109 آيه دارد و در مکه نازل شده، علاوه بر يادي از يونس پيامبر، مسائلي در مورد توحيد و رسالت انبياء و سرگذشت امتهاي گذشته بميان آمده است. که قوت قلبي براي مسلمين است و عبرتي است براي مخالفان عنود و سرکش. بخصوص سرگذشت هلاکت بار فرعون و سپاه او و غرق شدنشان
11- هود [نام يکي از پيامبران]
علاوه بر يادي که از هود - پيامبر قوم عاد - در آيات 50 تا 60 شده است، اين سوره مشتمل بر معارف الهي و احکام و عبادات، و آغاز و فرجام خلقت ميباشد و از آيه 25 تا 45 سرگذشت مفصل نوح پيامبر و همچنين سرگذشت صالح و لوط و شعيب و موسي نقل شده است.
اين سوره 123 آيه دارد و در سال 9 بعثت در مکه نازل شده است. پيامبر فرموده: سوره هود مرا پير کرد. اين بخاطر آيه 112 است که خدا دستور به استقامت ميدهد.
12- يوسف [نام يکي از پيغمبران]
اين سوره که 111 آيه دارد و در سال يازدهم بعثت در مکه، پس از سوره هود نازل شده سرگذشت عبرت آموز يوسف، پسر يعقوب پيامبر را به تفصيل، بيان ميکند و در آيات آخر، يادي مجدد از دعوت انبياء و موضعگيري مخالفان و پيروزي و نصرت نهائي خداوند بعمل ميآيد تا مؤمنين، به راه خويش دلگرمتر شوند. در بعضي احاديث آمده که چون در اين سوره فتنهگري زليخا و غير او آمده به زنان ياد ندهيد و بجاي آن سوره «نور» يادشان دهيد که سرشار از مواعظ و احکام حجاب است. (از علي عليه السلام تفسير البرهان ج 2 ص 242.)
13- رعد [غرش آسمان و ابر]
در آيات 12 و 13 سخناني درباره رعد و برق و صاعقه، آمده و از اين پديدههاي طبيعي بعنوان مظهري از قدرت و رحمتخداوند ياد شده است. اينها هم در مسير کلي سوره که از توحيد و خلقت و بعثت و راه و بيراهه و ... بحثت ميکند ميباشد.
از آيه 14 به بعد محور سخن، حالت پذيري حق يا انکار آن است و نتايجخوب حق پذيري و پاي بندي به تعهدات در مقابل خداوند را بيان ميکند و اينکه پيروزي نهائي از آن طرفداران دين خداست.
اين سوره که 43 آيه دارد در اواخر سال 6 هجري در مدينه بعد از سوره محمد نازل شده است.
14- ابراهيم [نام يکي از انبياء]
در آيات 37 تا 42 اين سوره، از دعوت و دعاي اين بينانگذار توحيد، ابراهيم بتشکن ياد ميکند و در آيات ديگر، مطالبي از رسالت و توحيد و توصيف آخرت بيان شده است. در اين سوره اشارهاي هم به سرگذشت اقوام بني اسرائيل و عاد و ثمود دارد و سرنوشتشوم تکذيب کنندگان را يادآوري ميکند. بعد از سوره نوح، در مکه، قبل از هجرت نازل شده است، به استثناي بعضي آيات و 52 آيه دارد.
برگرفته از کتاب "آشنایی با سوره ها" نوشته جواد محدثی
