آمارها و نتایج حاصل از مطالعات و نظرسنجی‌ها حكایت از آن دارد كه حدود 66 درصد افراد از نوعی عارضه ترس موسوم به نوموفوبیا «nomophobia» رنج می‌برند كه اصطلاحا «فوبیای بی‌موبایلی» یا همان ترس از همراه نداشتن تلفن‌‌همراه است. برای درك بهتر قضیه می‌توانید با پرسشی خودتان را امتحان كنید؛ آیا برای اطمینان یافتن از همراه داشتن تلفن‌‌همراه‌تان دست به هر كاری می‌زنید؟ اگر جوابتان مثبت است، احتمالا مشكلی دارید. البته این ترس و مشكلی كه گفته می‌شود، پیامدهای روانی دارد كه درمان خاص خودش را دارد و طرز برخورد و معالجات این عارضه مشابه همان طرز تلقی و درمان‌هایی است كه در خصوص اختلالاتی از نوع اختلال وسواس فكری ـ عملی صورت می‌گیرد.
سایه ترس از بی‌موبایلی در كار و زندگی
گم‌كردن و جاگذاشتن یك گوشی تلفن‌‌همراه، مساله‌اي عادی و طبیعی است، ولی چنانچه بابت از دست‌رفتن وسیله محبوبتان دچار نگرانی و دلواپسی شويد، این وضعیت دیگر عادی نیست و به یك مشغله ذهنی و بار خاطر در زندگی روزمره شما تبديل شده است. اینجاست كه به تعبیر پزشكی و روان‌شناسی برای فردی مثل شما احتمال بروز یك مشكل روان شناختی وجود دارد.با مروری بر اتفاقات و پیشامدهايی كه به طور معمول برای خود یا اطرافیانمان به وقوع پیوسته است، می‌توانیم ردپای حالات متفاوت و غیرعادی را در زندگی روزمره افراد مختلف مشاهده كنيم. نمونه تجربي اين قضيه را مي‌توان يك مثال شايع مرور كرد. خانمي كه يك شركت رسانه‌اي دارد، مي‌گويد: یك روز صبح سرگرم آماده‌شدن برای سفر و رسیدن به پروازم بودم كه تصادفا تلفن‌‌همراهم به داخل سینك ظرفشویی پر از آب آشپزخانه افتاد. یك لحظه هول و اضطراب شدید پيدا كردم، بلافاصله گوشی خیسم را از آب درآورده و سعی كردم روشنش كنم؛ اما گوشی كار نمی‌كرد.
به نظر شما نخستین واكنش اين خانم چه بود؟ قهرمان داستان ما بلافاصله خودش را به نزدیك‌ترین فروشگاه رساند و مدل جديدتري خريد. او معتقد است نمی‌تواند وضعیت بدون تلفن‌‌همراه را تحمل كند. این حالت شیفتگی و رابطه شدید به قدری است كه در محیط كار یا خانه و برای هر جابه‌جایی مختصری نیز تلفنش را باید همراه داشته باشد. البته وی معتقد است از دست‌رفتن تماس‌های تجاری خیلی مهم هستند و طبق برنامه و جدول زمانی كاركردن مترادف همراه داشتن یك تلفن آماده برای همه مواقع است.
نتایج تحقیقات چه می‌گوید؟
بر همین اساس، یافته‌های تحقیق جدیدی از سوی یك شركت امنیت و اعتبار سنجی مشتركین نشان می‌دهد ترس از مفقودشدن یا از دست دادن تلفن‌‌همراه افراد به لحاظ پزشكی یك بیماری یا ناراحتی مزمن محسوب می‌شود. حدود 66 درصد افراد مورد بررسی این تحقیق به نوموفوبیا یا همان ترس بی‌موبایلی مبتلا بودند و به طور جالب توجهی، زنان در مقایسه با مردان نسبت به گم‌شدن و از دست‌دادن تلفن‌‌همراهشان بیشتر دچار نگرانی و اضطراب می‌شوند. امروزه پدیده نگاه‌كردن و كنترل دائمی تلفن‌های همراه در خلال همایش‌ها، مهمانی‌های شام و ناهار، مراسم رسمی مذهبی و نظاير آن برای افراد، به مساله‌ای پیش‌پاافتاده و عادی بدل شده است. این وضعیت همانند نگرانی و كنترل مداومی است كه بیشتر ما با جهت یا بی‌‌جهت برای اطمینان‌یافتن از حضور همیشگی چیز مهمی در زندگی مان داریم و دائما در فكر این هستیم كه در دسترس باشیم تا احیانا رویداد یا موضوع مهمی را از دست ندهیم؛ یا مثل مادری كه می‌داند در زمان و مكان مشخصی، فرزندش كجاست، ولی باز هم آرام نمی‌نشیند و مدام دلواپس كنترل و دسترسی فرزندش است. به همین ترتیب، دلمشغولی و بیمناكی ناشی از گم‌شدن و همراه نداشتن تلفن‌‌همراه می‌تواند ترس از دست‌رفتن و از كف‌دادن چیز مهمی را برای ما تداعی كند.
در این میان، هرچند شركت‌های مختلفی درصدد ارائه نرم‌افزارهایی برای محافظت و حراست تلفن‌های همراهی برآمده‌اند كه افراد گم می‌كنند، اما افزایش شیوع و رواج «ترس بی‌موبایلی» و همچنین «وسواس معاصر تلفن‌‌همراه» مواردی هستند كه از سوي تحقیقات و مطالعات دیگر نیز مهر تأیید خورده‌اند.
سال گذشته، تحقیقی در مجله تخصصی رایانه‌های شخصی منتشر شد كه نشان می‌دهد مخاطبان و پاسخ‌دهندگان آن به طور میانگین روزانه حدود 34 مرتبه تلفن‌های همراهشان را بررسی و كنترل می‌كنند. در این بررسی و نمونه‌گیری منطقه‌ای مشخص شده بود كه افراد هر ده دقیقه تقریبا یك‌بار تلفنشان را كنترل می‌كنند. با توجه به نتایج تحقیقات و نظرسنجی‌های مشابه، همگی ما نسبت به اسباب و وسایل الكترونیكی‌مان اندكی بیش از حد رفتار وسواس‌گونه و اشتغال ذهنی داریم. تحقیقات شركت تلفن‌‌همراه دیگری نیز نشان داده كه 50 درصد پاسخ‌دهندگان هنگام حاضر نبودن تلفن‌‌همراهشان، احساس اضطراب و تشویش داشته‌اند. وقتی از مخاطبان تحقیق پرسیده شد از یك خانه در حال سوختن كدام قلم كالا را بازیابی و بیرون خواهند كشید، صدر فهرست اقلام عنوان شده و جلوتر از یك كیف جیبی، كیسه پول یا یك پاسپورت، به یك تلفن‌‌همراه اختصاص داشت. كارشناسان صنعت تلفن‌‌همراه معتقدند امروزه خط تلفن ما مثل خط زندگی ماست؛ این خط زندگی حاوی تمام حیاتی‌ترین و حساس‌ترین اطلاعات زندگی ماست، پس طبیعتا ترس و اضطراب خیلی زیادی بابت گم شدن و از دست رفتن آن وجود دارد.
راه‌های معالجه
برخی از روش‌های برخورد و درمانی كه برای ترس بی‌موبایلی توصیه می‌شود، مشابه روش‌های معالجه سفارش‌شده برای اختلالاتی همچون اختلال وسواس فكری ـ عملی (OCD) و حملات اضطرابی است.
رهاكردن و تحویل نگرفتن تلفن‌‌همراه و بررسی نكردن ایمیل‌ها یا پیامك‌ها از جمله اين روش‌هاست.
از ديگر روش‌ها مي‌توان به تمرین و یادگیری برای تاب‌آوردن و تحمل‌كردن حالت‌های اضطرابی كه متعاقب این نادیده گرفتن‌ها بروز می‌كند، اشاره كرد.
حتی اگر این طرز برخورد و درمان به سطوح بالایی از استرس و نگرانی بینجامد، راه‌حل آن، همان به پایان رساندن عمدی ترس و یادگیری و تمرین براي نداشتن تلفن‌‌همراه است.البته گزینه‌های فناورانه نیز در این خصوص مطرح است. مثلا استفاده از كاربردی موسوم به Cerberus (مستحفظ؛ برگرفته از نام سگ سه‌سر اساطیری نگهبان دوزخ) كه می‌تواند به طور خودكار موقعیت مكانی تلفن صاحبش را رهگیری و پیدا كند. برای یافتن تلفن فقط باید به وب‌سایت آن مراجعه و داخل شد و موقعیت گوشی تلفن‌‌همراه را رؤیت كرد.
يك سرویس بیمه موسوم به Asurion نیز برای تلفن‌های همراه وجود دارد. توصیف این شركت از محصولش همانند توصیفی برای اضطراب تعبیر و خوانده می‌شود: «60 میلیون تلفن‌‌همراه هر ساله مفقود، سرقت یا آسیب می‌بینند. شما با علم به این كه تلفن‌تان محافظت‌شده و می‌توانید بسرعت با خانواده، دوستان و كارتان تماس مجدد پیدا كنید، از آسودگی خاطر تمام‌عیاری بهره‌مند خواهید شد.»البته كاربردهای دیگری همچون امكانات رادیویی و بی‌سیم نیز وجود دارد كه هنگام گم‌شدن و جاگذاشتن تلفن‌‌همراه می‌توانند آژیر خطر بكشند و خودی نشان دهند.
با این اوصاف، نباید فراموش كرد كه بخشی از این‌گونه تشویش‌ها و اضطراب‌ها با تغییركردن هنجارهای اجتماعی بروز می‌كنند. به عنوان مثال امروزه نه‌تنها در دنیای تجارت و كسب و كار كه حتی در دنیای آرام‌تر ارتباطات اجتماعی نیز وضعیت به‌گونه‌ای شده كه ما در قبال پاسخگویی و پاسخگو بودن به تماس‌های تلفنی، ناگزیر از تحمل فشاری دائمی بر خودمان هستیم. چون تماس‌ها اغلب توقع پاسخ شنیدن بی‌درنگ را دارند و این نگرانی و ترس كه به لحاظ فردی و اجتماعی از پاسخگویی غافل نمانیم، به ترس در دسترس نبودن بدل شده است. شاید با تلفن‌های واقعا هوشمند چنین مشكلاتی دیگر وجود نداشته باشد.
نشانه‌های وجود مشكل ترس بی‌موبایلی
یك روان‌شناس بالینی و استاد دانشگاه ایالتی كالیفرنیا ـ كه در این باره مطالعاتی انجام داده است ـ نخستین گام برای حل این مشكلات را در روشن‌شدن پاسخ این پرسش می‌داند كه ترس از بی‌موبایلی داریم یا نه. وی معتقد است:
بررسی و كنترل وسواس‌گونه تلفن‌‌همراه در جای خودش، موضوع مهمی است، ولی نشانه حقیقی وجود یك مشكل، زمانی است كه ترس به قدری شدید شود كه نتوانیم به امور كسب و كار یا اجرای وظایف روزمره خود برسیم.
از نشانه‌هاي دیگر براي وجود مشكل، تا حدودی به جواب مثبت این پرسش بستگی دارد كه برای اطمینان از همراه داشتن تلفن‌مان دست به هر كاری می‌زنیم یا نه؟ مثلا ممكن است از كاربردها و نرم‌افزارهای متعددی كه برای یافتن تلفن‌‌همراه وجود دارند، استفاده كنیم و آن را در مقابل سرقت و جاگذاشتن بیمه كنیم. یا ممكن است رفتارهای وسواسی دیگری از خود نشان دهيم با تصور این كه بر حسب تصادف تلفن‌مان گم‌شده یا در خانه جامانده است، حالت‌های عصبانی و رنجور و حتی غیرمنطقی از خود بروز دهیم.
نشانه دیگری كه احتمال وجود یك مشكل را قوت می‌بخشد، یافتن جواب این سوال است كه چند بار در شبانه‌روز تلفن‌مان را بررسی می‌كنیم. اگر متوجه شدیم كه در ساعت چندین و چند دفعه یا در مجموع یك ساعت از هر روز را به این عمل اختصاص می‌دهیم، احتمالا با مشكلی مواجه هستیم.
با توجه به این كه ترس بی‌موبایل شدن باعث تغییر خلق و خوی و مضطرب‌شدن فرد می‌شود، ممكن است به قیمت از دست‌رفتن اطلاعات مهمی‌همچون تماس‌های اجتماعی جدید و ارتباطات دوستانه تازه شود. به همین خاطر، ترس بی‌موبایل‌شدن می‌تواند به یك مشكل روانی یا آسیب شناختی بدل شود و این اتفاق زمانی بروز می‌كند كه این ترس به یك مشغله ذهنی یا اخلال و حواس‌پرتی با تأثیرات مختلف بر حالات و سكنات فرد تبدیل شود.
