بانک مقالات تاریخ

پيروزي كورش بزرگ بر آستياگ، آخرين پادشاه ماد، در سال 559 پيش از ميلاد، آغازگر شکل ‌گيري پادشاهي هخامنشي بود. پس از فتح مصر توسط کمبوجيه و تصرف برخي از سرزمين ‌هاي شرقي از جمله هند در زمان داريوش بزرگ، مرزهاي اين حکومت از شرق تا رود سند، از غرب تا درياي مديترانه و رود نيل در مصر، از شمال تا درياچه خوارزم (آرال) و از جنوب تا حاشيه‌ هاي جنوبي درياي پارس امتداد يافت. داريوش براي اداره بهتر اين قلمرو گسترده، آن را به ساتراپي ‌هاي (خشتره ‌پاون ‌ها) گوناگوني تقسيم کرد. هر چند كه پس از فتح سرزمين ‌هاي هند، ليبي و حبشه توسط داريوش (حدود سال ‌هاي 518 و 517 پ.م) تا پايان شاهنشاهي هخامنشي تغييرات عمده ‌اي در مرزهاي جغرافيايي و تعداد ملل تحت قلمرو هخامنشيان ايجاد نشد، اما تعداد اين ساتراپ‌ ها و جايگاه سياسي آنها آن گونه كه در فهرست کتيبه ‌هاي اين دوره منعکس شده ‌است، دچار تغييرات مکرر و دگرگوني شدند. تعداد ساتراپ ‌ها و فهرست ملل و اقوام تحت قلمرو پارسيان از ديرباز مورد توجه و مطالعه انديشمندان تاريخ ايران باستان بوده و پژوهش ‌هاي زيادي در اين زمينه انجام شده ‌است، اما موقعيت و جايگاه سياسي و علل برخي از تغييرات و جا به ‌جايي ‌ها در ترتيب و تعداد اين ساتراپ ‌ها، مورد توجه جدي قرار نگرفته ‌است. اين مقاله بر پايه روش تحقيق تاريخي ضمن استناد به کتيبه‌ هاي دوره هخامنشيان، از آن ميان کتيبه ‌هاي داريوش و مقايسه آنها با هم و با ديگر منابع و از آن ميان منابع يوناني، به بررسي جايگاه سياسي ساتراپ ‌هاي هخامنشي در دوره اين پادشاه به عنوان مساله تحقيق مي ‌پردازد. معرفي کتيبه ‌هاي دوره هخامنشي که در آنها نام‌ هاي سرزمين‌ هاي تحت قلمرو اين پادشاهي بيان شده ‌است و استناد به آنها، بررسي تعداد و جايگاه ساتراپ‌ ها در هر يک از کتيبه ‌هاي مورد بررسي و علل برخي از تحولات در تغيير جايگاه سياسي ساتراپ ‌ها مواردي است که در اين مقاله به آنها پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

دولت ايلخانان مغول، پس از يک دوره تهاجم چهل ساله در ايران به قدرت رسيد و هشتاد سال (736-656 ق) بر سر كار بود. اين دولت از نظر قدرت نظامي و وسعت قلمرو، از دولت ‌هاي بزرگ تاريخ ايران به شمار مي ‌آيد، اما به رغم دفاع از مرزهاي گسترده خود، بسيار بي ‌ثبات بوده و همواره با بحران‌ هاي سياسي داخلي درگير بوده‌ است. از اين رو، در اوج اقتدار به يكباره و در پي يک بحران داخلي سقوط كرد. بررسي آماري درباره ايلخانان در ايران نشان مي ‌دهد كه سه عامل سن رسيدن به سلطنت، سن رخداد مرگ و مدت سلطنت آنها مولفه ‌هايي تاثيرگذار در بي ‌ثباتي مداوم آن دولت و نيز سقوط غيرمنتظره آن بوده‌ است. تحقيق اين مقاله بر اساس كاربرد علم آمار در تاريخ ‌نگاري (Cliometrics) صورت گرفته كه طي آن داده‌ هاي آماري بر يک بستر زماني مورد ارزيابي قرار مي ‌گيرد و ديگر عوامل موثر در بي ‌ثباتي و سقوط آن در اينجا مورد نظر نبوده ‌است.

 نسخه قابل چاپ

مقدمه ابن ‌خلدون دربردارنده آرا و انديشه‌ هاي عميق و افکار ابتکاري و نبوغ ‌آميز است. اما چون ابن ‌خلدون مقدمه را بر اساس واقعيات سامان داد، در تحليل و بررسي ‌هاي خود از آرا و بينش ‌هاي پيشينيان، بي ‌نياز نبود. در اين راستا ابن ‌خلدون در کتاب مقدمه با تعريف و تمجيد از مسعودي تا آنجا پيش رفت که در مواردي کار خود را تالي کار مسعودي شمرد و آن را الگو خواند و تحت تاثير آن قرار گرفت. مساله اين است که چرا ابن‌ خلدون در ميان مورخان پيشين مسلمان، مسعودي را به‌ عنوان الگو معرفي کرده ‌است؟ چرايي اين مساله به کدامين ويژگي کاري و يا فکري مسعودي باز مي ‌گردد؟ از ديگر سو، ابن ‌خلدون در مواضعي، بر عکس آن تحسين، به سختي از مسعودي انتقاد و حتي مطالب او را رد کرد. عجالتا بايد گفت در مجموع ساختار کتاب مروج ‌الذهب به‌ خصوص سياحت ‌هاي مسعودي و مباحث جغرافيايي آن که خود پايه و اساس مطالب تاريخي او شد، موجبات اين شيفتگي را فراهم کرد. انتقادها نيز بيشتر متوجه آن دسته از موارد است که در قاموس مباحث علم عمران او نمي ‌گنجد. گذشته از آن دو، گاهي موضوعات مشابه مورد توجه هر دو در تحليل و بررسي رويکرد‌هاي متضادي مي‌ يابند. اين نيز از يک سو به ترکيب پيچيده کتاب مقدمه و مروج ‌الذهب و از سوي ديگر به تفاوت و تضاد ديدگاه‌ هاي آن دو باز مي ‌گردد.

 نسخه قابل چاپ

ادويه عمده‌ ترين محصول کشاورزي صادراتي شرق به غرب تا قبل از رنسانس به شمار مي ‌‎آمد. اما با تحولات گسترده عصر رنسانس در مباني فني توليد و رشد روزافزون محصولات و مصنوعات اروپايي به ماوراي اروپا و افزايش تقاضاي غرب نسبت به محصولات مختلف کشاورزي، جوامع شرقي براي تامين هزينه واردات کالاهاي مصرفي و سرمايه ‌گذاري ‌هاي مختلف، راهي جز افزايش توليدات کشاورزي از طريق انتقال از کشاورزي معيشتي به تجاري نداشتند. يافته‌ هاي اين تحقيق نشان مي ‌‎دهد که ايران در دوره قاجاريه نيز به ويژه از عصر ناصري به بعد، نخستين مراحل کشاورزي تجاري را آغاز و در انتهاي آن دوره به توفيقات مهمي دست يافت و مسيري منطقي را در نوسازي پيشه کرد. اما با ظهور عوامل ديگري، اين مسير تغيير کرد و فرآيند نوسازي ايران به مجراي ديگري افتاد.

 نسخه قابل چاپ

اوضاع سياسي ايران پس از فروپاشي صفويان با هرج و مرج، بي ‌ثباتي و ناامني مواجه شد. در چنين شرايطي، قدرت ‌هاي استعماري اروپايي مانند انگلستان و فرانسه نفوذ خود را در مناطق مختلف خاورميانه و هندوستان گسترش داده و با تسلط بر برخي از کشورها، دگرگوني ‌هايي را پديد آوردند. حکومت ‌هاي محلي در هند درگير رقابت بودند و انگليسي ‌ها توانستند حکومتي مقتدر را در آنجا ايجاد کنند. در چنين شرايطي برخي از ايرانيان صاحب ‌نام به هند مهاجرت کردند. با توجه به اين مساله، اين مقاله درصدد يافتن پاسخ براي اين پرسش است: چه شرايطي در ايران به کوچ افرادي از خاندان ‌هاي معتبر به هند انجاميد و آنها را در خدمت مطامع استعماري انگلستان قرار داد؟ برخي از عواملي که مي ‌توانند در تحليل اين پرسش مورد بررسي قرار گيرند، عبارتند از: آشوب ‌ها، نابساماني ‌هاي داخلي، ناامني، بروز خشکسالي، تشديد فقر، بر هم خوردن نظام سياسي، بروز اختلالات اقتصادي، اهميت يافتن بنادري چون بصره و بوشهر به خاطر حضور انگليسي ‌ها، ايجاد امنيت، رفاه و پيشرفت در سرزمين ‌هاي همجوار مثل هند و عثماني. بيان اوضاعي که به مهاجرت و خدمت بسياري از ايرانيان به استعمار انگلستان در هند منجر شد از اهداف اصلي اين مقاله است. اندک کساني بودند که جذب دستاوردهاي جديد تمدني غرب در هند نشدند ولي بسياري از ايرانيان چون احفاد ميرنعمت اله جزايري، مهدي عليخان خراساني و ميرزا ابوطالب ‌خان به خدمت انگليسيان درآمدند.

 نسخه قابل چاپ

تحولات سياسي ايران، پس از جنگ جهاني اول شرايطي را رقم زد که ايجاد تمرکز سياسي را به مهم ‌ترين ضرورت جامعه ايران تبديل کرد. تحقق اين امر نيازمند ايجاد نهادها و فراهم کردن ابزارهايي چون ارتش، نظام هاي اداري و آموزشي جديد و شبکه حمل و نقل بود. انجام چنين کارهايي نياز به صرف هزينه‌ هاي زياد داشت. به همين دليل حکومت ناچار بود براي تامين هزينه ها، منابع اقتصادي کشور را در اختيار بگيرد و به سياست گذاري اقتصادي بپردازد. ماهيت خودکامانه حکومت انجام چنين کاري را آسان مي کرد. در چنين وضعي، اگر چه حکومت مي توانست سياست هاي اقتصادي را در راستاي تامين منابع مالي مورد نياز خود بکار گيرد. اما وابستگي اقتصاد ايران به بازار جهاني نظام سرمايه داري، و تاثيرپذيري اقتصاد ايران از تحولات بازار جهاني موجب مي شد تا حکومت به تنها عامل تصميم گيرنده در سياست هاي اقتصادي تبديل نشود. گرايش به صنعتي‌ سازي در دوره رضاشاه تحت تاثير همين عامل بوده ‌است.

 نسخه قابل چاپ

پرسش از محتوا و بنيادهاي دولت ايران در عصر پيشامشروطگي، يکي از مهمترين موضوعاتي است که پژوهشگران حوزه دولت در ايران با آن رو به رو هستند. يکي از دلايل مهم توجه جدي پژوهشگران به اين مقوله، احتمالا، بروز بحران در اين دولت و برآمدن مشروطه و گذار به نوع جديد دولت در ايران بود. گرچه بيش تر اين کوشش ها با تکيه بر الگوي مرسوم مالوف در نوع شناسي غربي، خصوصا ادبيات چپ، صورت پذيرفته است، با اين حال شناخت اين تکاپوهاي نظري، گام مهمي در بازشناسي بنياد حکومت قاجاري تلقي مي شود. در مقاله حاضر، باز خواني نگرش هاي نظري در سه گروه اصلي صورت مي پذيرد که به ترتيب عبارتند از؛ رويکرد مارکسيستي، رويکرد استبداد ايراني و رويکرد سلطانيزم وبري.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

در قرن شانزدهم ميلادي، سلطه روسيه در آسيا، شمال درياي سياه و شمال درياي خزر که اقوام آن مسلمان بودند، گسترش يافت. عثمانيان در اين ايده بودند که کانالي از رودخانه دن به رودخانه ولگا حفر کنند تا با فتح استراخان و با کمک مسلمانان ترکستان راه پيشروي روس ها را به سوي درياي خزر سد کند و جبهه اي از پشت سر عليه ايران باز کند. اما روسيه پيش دستي کرد و با تصرف شهرهاي غازان و استراخان و حوضه ولگا و پيشروي در قفقاز، در ميان مسلمانان اين مناطق جدايي انداخت. عثماني تلاش کرد تا حرکات روس ها را در قفقاز مانع شود. اما، به علت گرفتاري ها در اروپاي مرکزي و مشکلات داخلي اين نقشه را کنار گذاشت. اين مقاله درنظر دارد سياست عثماني عليه روسيه در آن قلمرو و نتايج ناکامي اش را بررسي کند.

 نسخه قابل چاپ

 نسخه قابل چاپ

با وجود پژوهش هاي گسترده اي که درباره تاريخ و فرهنگ ساسانيان انجام گرفته است، تا کنون تنها به گونه اي شتاب زده به شيوه شاه گزيني در دستگاه پادشاهي ساسانيان اشاره شده و هنوز اين موضوع تا اندازه زيادي ناشناخته و ابهام آلود مانده است. گزارش هاي تاريخي نشان مي دهد که در دوره نيرومندي دستگاه پادشاهي ساساني، پادشاهان پيش از مرگ خود شاهزاده اي را به عنوان وليعهد تعيين مي کرده اند، و در دوره ناتواني آن خاندان، بزرگان و اشراف و هموندان خاندان هاي نژاده شاهنشاهي در گردهمايي خود، به خواست خويش هموندي از تخمه ساساني را به تخت شهرياري مي نشانده اند. در نامه تنسر به گشنسپ، شاه گزيني ساساني به شيوه اي ديگرگونه و ناهمخوان با گزارش هاي تاريخي ديگر بازتاب يافته است، و موبدان موبد، دبيران مهشت و سپاهبد سپهبذان، شاه گزينان هميشگي دوره ساساني خوانده شده اند. در اين مقاله، کوشش خواهد شد که به جاي «ساختگي» خواندن شيوه شاه گزيني بازتاب يافته در نامه تنسر به گشنسپ، پاسخي پذيرفتني تر به اين ناهمخواني و ناسازگاري گزارش نامه تنسر با ديگر نوشته هاي تاريخي داده شود.

 نسخه قابل چاپ

در دوران خلافت هارون الرشيد (193-170ق)، قيام ها و شورش هاي گوناگوني روي داد و تشکيل حکومت هايي مستقل، قسمت هايي از قلمرو خلافت عباسي را از پيکره آن جدا کرد. در اين ميان، قيام هاي پي در پي خوارج در نواحي مختلف قلمرو هارون را مي توان در زمره چشمگيرترين رويدادهاي زمان او به شمار آورد. پرسش مطرح در مقاله حاضر، اين است که چه عللي در وقوع جنبش هاي مسلحانه مکرر خوارج در عهد هارون تاثير داشته است؟ در پاسخ به اين سوال، از شيوه حکومت اشرافي هارون که سلطنتي در پوشش خلافت بود و نيز عملکرد غير منصفانه کارگزاران افزون طلب او، به عنوان علل اصلي قيام هاي خوارج در قلمرو آن خليفه، ياد شده است.

 نسخه قابل چاپ

ظهور تمدن جديد در اروپا و انتشار آن به ماوراي اروپا از مجراي استعمار، به اجبار نوسازي را بر جوامع شرقي و از جمله ايران، تحميل کرد. اما نوسازي اجباري به جاي تاسيس تمدن جديد به دوگانگي و التقاط تمدني منجر شد. رفع اين نقيصه جز با نوسازي اختياري و انتقال کامل تمدن جديد ممکن نبود. اما، انتقال تمدن جديد بدون الگو و طرح معين نظري و عملي ممکن نمي شد. يافته هاي اين تحقيق نشان مي دهد که اميرکبير از کليت تمدن جديد درک و تصوير ذهني مشخصي داشت و اقدامات نوسازانه او بر اساس الگو و طرح معيني در نظر و عمل آغاز و هدف اصلي او تاسيس تمدن جديد بود. اما، شکست اقدامات او نه به دليل مشکلات و نقايص شناختي و ادراکي از تمدن جديد، بلکه، به علت غلبه مدافعان شرايط و مناسبات جاري و مخالفت آنان با اصلاحات و نوسازي همه جانبه بود.

 نسخه قابل چاپ

در متن هاي دامپزشکي دوره اسلامي بارها به نام قيصر در زمره بيماري هاي دامي بر مي خوريم که به ويژه در اسب به خوبي توصيف شده است. اشاره به انقباضات عضلاني، بيرون زدگي پلک سوم، اختلال در بلع و علايم ديگر از موارد مهم مورد اشاره در متن هاي مذکور هستند که اين احتمال مترادف بودن واژه قيصر با کزاز دامي و به ويژه اسبي را قوت مي بخشد. در اين مقاله به بررسي دو مفهوم کزاز و مترادف هاي قيصر از دو ديدگاه ريشه شناسي و مفهوم شناسي تاريخي و همچنين بررسي علمي آسيب شناختي بيماري قيصر پرداخته ايم.

 نسخه قابل چاپ

تثليث زاويه به همراه تربيع دايره و تضعيف مکعب از مسايل کهن رياضي است که رياضي دانان بسياري در باره آنها اظهارنظر کرده اند. محاسبه وتر ثلث يک زاويه با استفاده از يک معادله جبري از جمله روش هايي است که براي حل مساله تثليث زاويه عرضه شده است. غياث الدين جمشيد کاشاني (د. 832 ق) در رساله الوتر و الجيب خود با به کارگيري اين روش جيب زاويه يک درجه را با داشتن جيب زاويه سه درجه محاسبه کرد. پس از او ديگر رياضي دانان مانند قاضي زاده رومي (د. حدود 840 ق) رساله هايي بر مبناي اين رساله کاشاني تاليف کردند. ميرزا ابوتراب نطنزي (د. 1262 ق) رياضي دان عصر قاجار نيز، در اثرش به نام رساله در معرفت وتر ثلث قوس معلومة الوتر به اين مساله پرداخته است. روش او اساسا هندسي است و از لحاظ رياضي با روش جبري جمشيد کاشاني هم ارز است. در اين مقاله با ذکر پيشينه اي از مساله تثليث، اين رساله بررسي خواهد شد.

 نسخه قابل چاپ