بانک مقالات تاریخ

فرهنگ و تمدن ايراني، با ظهور اسلام در خدمت پويايي و بالندگي فرهنگ و تمدن اسلامي قرار گرفت، و متعاقب ورود ترکان و مغولان به حوزه تمدني و فرهنگي ايران، مديريت مجموعه فرهنگي نوپديد را بر عهده گرفت. هدف اين مقاله، با تکيه بر روش تاريخي، شناخت نحوه تعامل فرهنگ هاي سه گانه در تختگاه فارس – شيراز - طي سده هاي هشتم و نهم قمري است. يافته هاي تحقيق حاکي از آن است که فرهيختگان ايراني اعم از ديوانسالار و غير آن، در ميان فرهنگ هاي گوناگون پيوند و تعامل برقرار کردند و با مديريت مجموعه فرهنگي نوپديد، در شاخه هاي مختلف هنري از جمله تذهيب، نگارگري، و کتاب آرايي آثار بديعي خلق نمودند. بدين ترتيب فرهنگ و تمدن ايراني باز هم اثرگذاري خود را تداوم بخشيد. آل اينجو، آل مظفر، و تيموريان در بسترسازي اين حرکت نقش چشمگيري داشتند.

 نسخه قابل چاپ

دومين دوره جنگ هاي ايران و روس در عرصه داخلي فرصتي به برخي شاهزادگان داد تا با استفاده از شرايط موجود در صدد بسط قدرت خويش برآيند. در اين ميان، نارضايتي عمومي از عملکرد محمد ولي ميرزا در يزد به شورشي انجاميد که هدايت آن را عبدالرضاخان بافقي عهده دار بود. مقاله حاضر سعي دارد تا مبتني بر شيوه توصيفي - تحليلي ضمن بازکاوي در زمينه هاي اجتماعي اين رخدادها، تحولات متعاقب را در پيوندي با حيات سياسي ايران و رويدادهاي کرمان مورد بحث قرار دهد. در واقع، متاثر از عواملي چون مناسبات قدرت ميان شاهزادگان، بازتاب ضعف حکومت مرکزي در تشديد رقابت هاي دروني، و هم زماني و آميزش رخدادهاي يزد با کرمان، شاه و نايب السلطنه را بر آن داشت تا به بهانه حضور نظامي عباس ميرزا در اين مناطق، مقصود خود در هدايت قشون به سرحدات شرقي را مکتوم دارند. بدين ترتيب در شرايطي که فتح بدون خونريزي يزد و کرمان تاييدي بر بزرگ نمايي بحران بود، مرگ بدفرجام عبدالرضاخان نيز سياست گزاري فتحعلي شاه در اداره امور و تاديب عمال به جاي رسيدگي به تخلفات شاهزادگان را نمودار ساخت.

 نسخه قابل چاپ

در تحليل و بررسي فرايند شکل گيري پديده هاي تاريخي، جغرافياي تاريخي از حوزه هايي است که تامل در آن ضروري مي نمايد. هدف اين مقاله با اتکا بر روش تاريخي، بررسي نقش جغرافياي تاريخي در شکوفايي و بالندگي مدرسه حله و تاثير آن در گسترش انديشه شيعي در اين دوره است. حله را اميران امامي مذهب بني مزيد در سده پنجم قمري ساختند. دبيس اول در حدود سال 419 قمري آن را در محلي آباد به نام جامعين، در غرب رود سورا (جامع جديد)، بنيان نهاد و صدقه بن منصور (501 - 478ق)، در سال 495 قمري آن را به مرکز ايالتي به همين نام با اعمال و نواحي متعدد تبديل کرد. حله با موقعيت سوق الجيشي مناسب، به زودي از مراکز عمده تجارت و کشاورزي و تجمع ثروت در عراق شد. در سايه اين مزايا، علماي اديب و دانش پرور بني مزيد محفل ادبي معتبري در حله بنيان نهادند. تداوم اين روند در دوره سيطره خلفاي عباسي در حله، به ويژه عهد الناصرلدين اله، به اين شهر مرکزيت ادبي و علمي بخشيد. در دوره ايلخاني تداوم اين مولفه ها و امينت پايدار (از ابتداي بني مزيد تا پايان عصر ايلخاني) و عنايت آنان به تشيع، شکل گيري حوزه علمي شيعي معتبري را در اين شهر در پي داشت که حوزه هاي انديشه و جغرافياي تشيع را به ويژه در ايران از خود متاثر کرد.

 نسخه قابل چاپ

کلاه ترک يا تاج صوفيانه، در نزد متصوفه جايگاه و کارکرد خاصي دارد. در شکل و مفهوم «تاج» يا «کلاه ترک» از قرن هاي اوليه اسلامي تا زمان تاسيس سلسله صفوي تغيير و تحولي اساسي صورت گرفته است. هدف اين مقاله، با ابتنا بر روش تاريخي، شناخت اين تغيير و تحولات و توجه به علل و عوامل تاريخي آن است. تدقيق در منابع اصلي، اعم از متون تاريخي و ادبي و عرفاني، نشان مي دهد که کلاه ترک متصوفه، طي چند قرن، دچار تحولات شکلي و مفهومي شده و از معني صرف سرپوش به نشانه اي از ترک ذمايم، و سپس به شعار ديني و شعار مذهبي، و بعد به عنصري براي هويت بخشي سياسي و اجتماعي و نيز بهانه اي براي تحقير توسط مخالفان تبديل شده است.

 نسخه قابل چاپ

نيروهاي نظامي بريتانيا پس از صد و پنجاه سال سلطه بر خليج فارس، در سال هاي پاياني دهه 1960 منطقه را ترک کردند. بر اساس دکترين نيکسون که در تاريخ 25 جولاي 1969 در يک کنفرانس مطبوعاتي در گوام مطرح شد، دو دولت ايران و عربستان سعودي به عنوان دو قدرت ممتاز در منطقه، اين فرصت را يافتند که خلا موجود را پر کنند. به اين ترتيب منافع ملي و منطقه اي دو کشور همسايه، بيش از پيش به هم گره خورد. انعکاس مناسبات احتياط آميز دو کشور در مطبوعات آن ها، که به نوبه خود فاقد شخصيت مستقل بودند، به وضوح قابل تشخيص است. در اين پژوهش به چهار رويداد «انعکاس مرگ ملک فيصل، سفر ملک خالد به ايران، مشاجره بر سر تغيير نام خليج فارس و تاسيس خبرگزاري خليج،» در سطح مطبوعات دو کشور پرداخته مي شود. مساله اصلي در اين تحقيق، نحوه عملکرد لايه زيرين و ناپيدايي است که در موقعيت هاي مختلف، چگونگي انعکاس اخبار و تحليل حوادث را به مطبوعات ديکته مي کرده است. يافته هاي اين تحقيق، با استفاده از روش تاريخي و به کمک اسناد آرشيوي آشکار مي سازد که در عربستان سعودي وزارت اطلاعات آن کشور و در ايران، علاوه بر دربار، وزارت امور خارجه مطبوعات را در توزيع و چگونگي انعکاس اخبار هدايت مي کرده اند.

 نسخه قابل چاپ

مناسبات مذهبي ايران و عثماني در ادوار مختلف، متفاوت بوده است. هدف اصلي اين تحقيق که بر اساس روش تاريخي صورت گرفته است، شناخت علل بروز اختلافات بين دو کشور و تاثير قراردادهاي في ما بين در تنش زدايي بين آنان مي باشد. حاصل تحقيق حاکي از اين است که با وجود اختلافات روزافزون دهه هاي نخست تاسيس حکومت صفوي، در زمان شاه تهماسب در اثر موافقتنامه آماسيه اختلافات مذهبي کاهش يافت و روابط به روابط نسبتا دوستانه اي تبديل شد. بعد از انعقاد معاهده زهاب بين شاه صفي و سلطان مراد چهارم، نيز، عثماني ها از مخالفت با ايران دست کشيدند و تاثيرگذاري عامل «مذهب» به عنوان يکي از عوامل اختلاف بين دو کشور، تا اندازه اي تخفيف پيدا کرد. در دوره افشاريه، نادرشاه پس از سال ها جنگ با عثماني سرانجام به اين نتيجه رسيد که بايد بين مسلمانان صلح برقرار گردد. لذا، «انجمن ديني نجف» را تشکيل داد. علماي بزرگ شيعه و سني در آن مجلس بزرگ مشورتي، اجتماع کردند و تا اندازه اي بر سر مسايل اختلاف برانگيز به تفاهم رسيدند.

 نسخه قابل چاپ

درباره محمدعلي حزين لاهيجي و آثارش پژوهش هايي صورت گرفته است. اما، هنوز جاي تحقيق درباره زواياي ناشناخته حيات وي وجود دارد. در مقاله حاضر به مسايلي چون چگونگي اوضاع زمانه او، وضع اجتماعي و اقتصاديش، تاثير آن بر زندگاني و مهاجرتش، و نيز افکارش درباره هند (1180- 1146 ق) پرداخته شده است. يافته هاي اساسي اين تحقيق که به روش تاريخي صورت گرفته است، مدلل مي دارد که حزين از چهره هاي فرهنگي عصر خود بوده که به دليل تغيير شرايط سياسي ايران، ناچار به ترک آن جا و عزيمت به هند شده است. وي از جمله پيشگامان منتقدين اوضاع ايران و هند عصر خود است و نگاهي ستايش آميز به فرنگ دارد.

 نسخه قابل چاپ

شيراز از ديرباز يکي کانون هاي مهم شهري جنوب ايران و نيز از مراکزي بود که وجوه توليد کشاورزي، پيشه وري و دامداري را با توجه به رونق سه شيوه معيشت دامداري (شبانکارگان)، روستايي (روستاهاي جلگه هاي کربال، استخر و دشت مرغاب و...)، و به ويژه شهري (شيراز و از آن ميان کازرون) داشته است. در واقع بازار شيراز محل تجمع مواد خام و فراورده هاي حاصل از وجوه متنوع توليد در شهرهاي دور و نزديک بوده است که از آن جمله است مرواريد خليج فارس، پشم و کرک از نواحي شبانکاره و کرمان و.... از سوي ديگر موقعيت جغرافيايي شيراز بر سر راه خليج فارس به اصفهان و ري (محل اتصال جاده ابريشم و راه هاي دريايي خليج فارس و اقيانوس هند)، روند مهاجرت پيشه وران و مردم شهرهاي همسايه به شيراز و تخريب کانون هاي شهري همسايه اي چون اصفهان در آغاز عهد مغول، موجب رونق بازار شيراز شد. اوج گيري طريقت هاي صوفيانه اي چون پيروان ابن خفيف شيرازي، شيخ کبير و شيخ ابواسحاق کازروني نيز در تقويت همبستگي اجتماعي اصناف و انسجام صنفي بازار شيراز اهميت داشت. مقاله حاضر مي کوشد تا به اين پرسش پاسخ گويد که اصناف و صنايع بازار شيراز در قرون 7 و 8 قمري چه اوضاع و چه نوع توليداتي داشته است؟ فرضيه بر آن است که برخلاف نظر برخي مورخان اقتصادي که معتقد به غلبه صدور مواد خام در اقلام صادراتي ايران سده هاي مذکور هستند، به نظر مي رسد که درصد قابل توجهي از کالاهاي توليدي بازار شيراز حاصل فرايند کار صناعي و نه تنها توليد مواد خام بوده است.

 نسخه قابل چاپ

شکل گيري حکومت فراگير شيعه مذهب صفوي در ايران، زمينه ساز تحول در مناسبات دين و دولت در تشيع گرديد. روحانيان به عنوان بخش مهمي از نهاد مذهب در شرايط ويژه و تاريخي اي قرار گرفتند. پادشاهان صفوي نيز در برقراري رابطه با نهاد مذهب با چالش و دشواري روبرو بودند، چرا که آموزه هاي تشيع مي توانست ترديدهاي جدي در مشروعيت آنان ايجاد کند. نويسندگان اين پژوهش تلاش مي کنند تا با تکيه بر منابع، تعامل بين پادشاهان صفوي و روحانيون را بازشناسي کرده و نگاهي جديد را براي تحليل اين پديده تاريخي معرفي کنند. در اين نوشتار نوعي چالش و ناهمسازي در تعامل بين روحانيان و پادشاهان صفوي، علي رغم ظاهر آرام و سازگار آنان با محوريت مشروعيت سلطنت و اختيارات فقيه جامع الشرايط نشان داده مي شود.

 نسخه قابل چاپ

دوره حکومت غازان خان (703- 694 ق) به جهات گوناگون در تاريخ عصر ايلخانان مغول در ايران اهميت دارد. مسلمان شدن رسمي او و مغولان ساکن در ايران و تلاش براي انجام يک رشته اصلاحات گسترده در عرصه هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي از جمله نشانه هاي اين اهميت است که توجه مورخان معاصر او و به دنبال آنها پژوهشگران را به خود جلب کرده است. در نتيجه چنين شرايطي است که خاطره اي از يک پادشاه باکفايت و دوره اي از آرامش و رونق نسبي از اين زمان به يادگار مانده است. با اين حال به نظر مي رسد ترسيم چنين سيماي پر زرق و برقي از عصر غازاني موجب شده تا حوادث يک سال پاياني فرمانروايي او که از بسياري جنبه ها متفاوت با سال هاي پيش از آن است، کمتر مورد توجه قرار گيرد. در اين يک سال غازان خان که به شدت بيمار بود، بسياري از قابليت هاي خود را به عنوان فرمانروايي پرتکاپو و مصمم از دست داد و حکومت ايلخاني با تنش ها و بحران هايي جدي در عرصه هاي اجتماعي، اقتصادي، سياسي و مناسبات خارجي مواجه شد. در واقع رويدادهاي اين يک سال که خود پيامد بعضي از تحولات و سياست هاي دوره متاخر غازاني بود، بر ساخت و ارکان قدرت پس از مرگ غازان خان تاثيرگذار شد. با چنين فرضي در مقاله حاضر تلاش شده تا با نگاهي دقيق و جزئي نگر، رويدادهاي يک سال پاياني حکومت غازان خان مورد بازبيني قرار گيرد. براي دست يابي به تحليلي روشن و گويا در اين زمينه، روش مقايسه ميان گزارش هاي منابع اعم از متون تاريخ نگاري دوره ايلخاني و در مواردي منابع مملوک به کار گرفته شده است. يافته اصلي پژوهش نيز ارائه تحليلي نسبتا متفاوت از دوره فرمانروايي غازان خان و بويژه واپسين سال آن است مقاله همچنين موضوع مرگ غازان خان را از زاويه اي جديد مدنظر قرار داده است. موضوعي که البته همچنان مي تواند با بررسي هاي بيشتري همراه باشد.

 نسخه قابل چاپ

علل تحول فکري ميرزا يوسف خان مستشارالدوله، ماهيت قوانين مورد نظر او و مباني نظري آن ها در رويکرد به نظام مشروطه غربي، مساله مشکله تحقيق حاضر است که با روش تاريخي و با استفاده از منابع اصلي به تحليل آن پرداخته مي شود. مستشارالدوله از انديشه گران ايران عصر ناصري بود که به دنبال آشنايي با نظام هاي مشروطه غربي، راز پيشرفت و ترقي دولت هاي فرنگي را در قانون و قانونمندي و علت عقب ماندگي ايران را در نبود آن مي فهميد و تغيير نظام سياسي در ايران را ضروري مي دانست. شکل حکومتي پيشنهادي او براي ايران آن زمان، سلطنت مقننه بود که قوانين آن از اعلاميه حقوق بشر مندرج در مقدمه قانون اساسي فرانسه اخذ مي شد و در چارچوب اصول شريعت اسلام قرار مي گرفت.

 نسخه قابل چاپ

مشروطه در تاريخ ايران، رويدادي مهم، تاثيرگذار و سرنوشت ساز به شمار مي رود. معمولا از اين رويداد به عنوان گذار از خودکامگي به قانون گرايي در ايران ياد مي شود و تحليلگران و محققان تاريخ ايران انتظار داشته اند پس از وقوع آن، ايران وارد جرگه کشورهايي شود که با تاسيس نهادهاي بايسته يک نظام مشروطه راه خود را در جهت ايجاد جامعه مدني باز کند. اما چنين نشد و مشروطه خواهي در ايران متحمل نزاع هاي بسياري شد. اين امر دلايل متعددي دارد اما در اين مقاله تلاش مي شود که بر پايه روش تحقيق تاريخي از طريق بازخواني گزارش هاي مطبوعات در آن زمان، در خصوص رويارويي هاي موافقان و مخالفان مشروطه، تاثير اين چالش ها بر عدم شکل گيري حکومت قانون و خصوصا تداوم استبدادزدگي بررسي شود.

 نسخه قابل چاپ

خوارزمشاهيان با خاستگاه غلامي در روند تکاملي حکومت شان به جذب عناصر نظامي، اما با خاستگاه هاي متفاوت دست زدند و سعي کردند آنها را به موازات هم با اعمال قدرت از بالا به پايين به خدمت بگيرند. به رغم محدود بودن نهاد سپاه در دوره حکومت منطقه اي آنها، تعارضات محدود موجود نيز به شورش هاي متعدد انجاميد که اوج گيري و تبديل شدن خوارزمشاهيان به قدرتي بزرگ را به تاخير انداخت. اما طي دوره اقتدار اين حکومت روند تعارضات ساختاري در اين سلسله، تسريع شد. اين مقاله درصدد است با بهره گيري آزاد از «نظريه تعارض» به روش تحليلي، تاثير تعارض ساختاري نهاد سپاه را، که از درون دچار فروپاشي شده بود، تحليل و تبيين کند. سلطنت محمد خوارزمشاه گرفتار دوگانگي حاکميت در نهاد دربار و تعارض چندگانه (تعارض سلسله مراتبي، ترکيب جمعيتي، مرکز و ولايت) در نهاد سپاه شده بود و نفوذ فزاينده و قبضه تماميت خواهانه قدرت توسط ترکان قنقلي تحت حمايت ملکه مادر، دولت خوارزمشاهي را در ورطه انحطاط و فروپاشي قرار داده بود. عدم طراحي تاکتيک هاي جنگي مناسب، عدم مقاومت منسجم و پايدار در برابر مغولان، و متواري شدن سلطان پيش از رويارويي با وجود دارا بودن چند صد هزار سپاهي، نمودهاي عيني اين تعارض ساختاري بود.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله با اتکا به برگه ‌هايي از اسناد دفتر مخصوص شاهنشاهي در اوايل دوره سلطنت رضاشاه، اسناد آرشيو ملي بريتانيا در لندن و اسنادي از آرشيو ملي امريکا در مريلند، موضوع گسترش موازنه تجاري و سياسي ايران با شوروي را به بحث مي ‌گذارد و نقش عبدالحسين تيمورتاش، وزير دربار رضاشاه را در اين زمينه بررسي مي ‌کند. اين اسناد علل و عواملي را که بعدها باعث فروگرفتن تيمورتاش شد، در روندي تاريخي به بحث مي‌ گذارند و روايتي جديد از اين موضوع عرضه مي ‌کنند. مساله اصلي مقاله حاضر به نقش تيمورتاش در برقراري توازن در مناسبات خارجي با قدرت‌ هايي مانند انگليس، شوروي و آلمان اختصاص دارد، اما مخالفان داخلي و خارجي او را هم معرفي مي‌ کند و تاثير اين مخالفت ‌ها را بر سرنوشت آتي وي به اختصار شرح مي ‌دهد.

 نسخه قابل چاپ

مسيحيان از بزرگ ترين اقليت هاي ديني در دوره ساساني به شمار مي رفتند. با توجه به اين که حکومت ساساني بر بن مايه هاي آيين زردشتي استوار بود، مناسبات دربار ساساني با مسيحيان، از جمله مباحث درخور توجه در دوران مورد نظر، به شمار مي رود که در مطالعات تاريخي کمتر مورد توجه قرار گرفته است. از اينرو، در پژوهش حاضر، ضمن مروري مختصر بر چگونگي ورود مسيحيت به ايران در دوره اشکاني و گسترش آن در عصر ساساني، سياست حکمرانان ساساني در مناسبات با مسيحيان ايران، بررسي مي شود. بخش ديگري از اين پژوهش به رسميت يافتن مسيحيت در امپراتوري روم، استقلال کليساي ايران از ساختار کليساي روم، چگونگي اختلافات داخلي مسيحيان تا پايان دوره ساساني و تاثير اين رخدادها بر مناسبات دربار ساساني با مسيحيان ايران، اختصاص دارد. در تدوين اين نوشتار، علاوه بر مطالعه گزارش هاي وقايع نگاران سرياني و مسيحي قرون اوليه ميلادي، چگونگي توصيف مناسبات دربار ساساني با مسيحيان در آثار مورخان و نويسندگان مسلمان، مورد توجه قرار گرفته است. روش مورد استفاده در اين پژوهش تاريخي، تحليل داده هاي جمع آوري شده از منابع مکتوب با رويکردي توصيفي - تحليلي است.

 نسخه قابل چاپ