بانک مقالات تاریخ

پس از ارتحال پيامبر (ص)، اعراب حکومت گريز، واقعيت تمکين به حکومتي متمرکز را پذيرفتند و با تعيين جانشين، سنت پيامبر را ادامه دادند. از اين رو اپيستمه و نظامي معرفتي با محوريت مباني مشروعيت قدرت در اسلام ايجاد شد و اجتماعات، سخنان و آثار بسياري با همين رويکرد شکل گرفت. از درون اين اجتماعات و آثار، گفتمان هايي درجامعه توليد شد که هريک تعاريف خاصي از مباني مشروعيت حکومت ارايه دادند. يکي از مهم ترين صحنه هاي اين رويارويي مواجهه سادات حسني و عباسي است که در مکاتبات دو شخصيت شاخص اين جريان ها يعني منصور دوانيقي و محمد بن عبدالله نفس زکيه نمود يافته است؛ موضوعي که قرن ها در قالب چالش هاي عميق نظري ميان سه ضلع مثلث قدرت هاشمي يعني سادات بني الحسين، سادات بني الحسن و خلفاي عباسي استمرار يافت.
شناسايي گفتمان هاي سياسي جامعه اسلامي در نيمه اول قرن دوم هجري، بر اساس مدل تحليلي فوکو، نيازمند مراجعه به آرشيو آن دوره تاريخي و شناسايي اپيستمه حاکم بر آن است. به همين منظور از مجموع اسناد و شواهد، مکاتبات محمد بن عبدالله و منصوردوانيقي مورد بررسي قرار گرفت.
از رهگذر تحليل گفتماني اين مکاتبات تلاش شد ديدگاه هاي سياسي، مذهبي و حکومتي که در اين نامه ها به آن پرداخته شده، شناسايي و به اين سوال ها پاسخ دهيم که متون مورد نظر، مولد چه گفتماني در جامعه اسلامي بودند؟ مولفان اين گفتمان ها چه راهبردهايي جهت استمرار حکومت اسلامي ارايه دادند؟ و مباني مشروعيت قدرت از ديدگاه آن ها چه بود؟

 نسخه قابل چاپ

دوران سلطنت رضاشاه با شعار ايجاد دولت مدرن و ايفاي وظايف دولت در برابر ملت، به شكل گيري سياست هايي انجاميد كه در قالب شاخصه هايي چون، تاكيد بر ناسيوناليسم، عرفي گرايي و نظامي گري نمايان شد. مقاله حاضر، مستخرج از رساله دکتري نگارنده که در موضوع وسيع تري انجام پذيرفته، برآن است با نگاهي به شرايط مترتب بر دوره رضاشاه، و با تكيه بر اسناد و مدارك منتشر نشده آرشيوهاي اسنادي، روزنامه ها و منابع دوره پهلوي اول به روند اقدامات زنان در حوزه فعاليت هاي خيريه بهداشتي، تفاوت هاي احتمالي در رويكرد زنان به انجام كارهاي خير در حيطه بهداشت در مقايسه با ادوار قبل، سياست هاي حكومت و جهت گيري هاي خاص در ايجاد و گسترش موسسات خيريه بهداشتي اين دوره بپردازد. موقعيت اجتماعي و سياسي موجود اين فرضيه را تقويت مي كند كه تلاش دولت در به دست گرفتن اركان قدرت و تحديد فعاليت هاي اجتماعي، نقش آفريني در حوزه هايي كه به زعم دولت بي خطر تفسير مي شد را فراهم نمودکه اقدامات خيريه را مي توان در زمره اين فعاليت ها برشمرد. از اين رو، در مقاله حاضر به منظور پاسخ به مسايل ذکر شده ، اقدامات خيريه بهداشتي زنان مورد بررسي و تحليل قرار خواهد گرفت.

 نسخه قابل چاپ

بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي يکي از مکان هاي مذهبي و زيارتي مهم در دوران حکومت صفوي به شمار مي رفت. امور مربوط به اين بقعه تا پيش از تاسيس حکومت صفوي اغلب مستقيما توسط شيوخي که رهبري طريقت صفوي را بر عهده داشتند، اداره مي شد. بعد از تاسيس حکومت صفوي هر چند که پادشاهان صفوي عنوان مرشدي کامل را حفظ کرده بودند، اما ديگر شخصا بقعه را اداره نمي کردند، بلکه افرادي را به عنوان متولي انتخاب و به اين کار مي گماشتند.
در اين جا ما با اين پرسش روبرو هستيم که با توجه به اهميت اين بقعه، وظايف و جايگاه متوليان در طي دوران حکومت صفوي چه بوده است؟ آيا آنان از طبقه اجتماعي خاصي انتخاب مي شدند؟ و آيا آنان در اداره بقعه اختياردار بودند و يا تنها اوامر و دستورات شخص شاه را اجرا مي کردند؟ با توجه به موقعيت و اهميت بقعه، به نظر مي رسد افرادي که منصب توليت را در اختيار گرفته اند از موقعيت ويژه اي در دستگاه حکومتي صفوي برخوردار بوده اند تا جايي که حتي گاه اين سمت را همزمان، همراه با منصبي سياسي چون حکومت اردبيل و گاه کل آذربايجان، برعهده داشتند.
تحقيق حاضر در پي شناسايي متوليان و اقدامات آنها و نيز مشخص کردن وظايف متوليان، جايگاه و ميزان مشارکت آنان در امور سياسي مي باشد. روش تحقيق در اين پژوهش از نوع کتابخانه اي و اسنادي است. در اين جا همچنين اسامي متولياني که بر اساس منابع شناسايي شده اند به ترتيب زماني در جدولي تنظيم و سعي شده است مشخص گردد که هر يک به چه گروه اجتماعي تعلق داشته اند و احيانا در طي حکومت صفوي چه تغيير و تحولي در انتخاب افراد مذکور ايجاد شده است.

 نسخه قابل چاپ

مدحت پاشا يكي از رجال سياسي برجسته عثماني در قرن نوزدهم ميلادي است. از او با عنوان پدر مشروطه اول و واضع قانون اساسي 1876 م. ياد مي كنند. در اين مقاله با استفاده از نظريه پخش هاگراستراند بازتاب عمل و انديشه او در نزد دولتمردان و روشنفكران ايراني مورد ارزيابي قرار مي گيرد. نتيجه حاصله اين است كه عمل و انديشه مدحت پاشا اگر چه مورد توجه رجال سياسي و روشنفكران ايراني بوده، اما به سبب وجود موانع ساختاري در حكومت ايران، هيچ گاه نتوانست مبناي تغيير و دگرگوني هاي اساسي در فضاي سياسي ايران بشود. با اين وجود اقدامات مدحت پاشا همواره مورد توجه دولتمردان اصلاح طلب و يا محافظه کار قاجاري بود و به صورت جدي اخبار او پي گيري مي شد.

 نسخه قابل چاپ

در خصوص عقايد ديني نادر و ارتباط آن با حوزه سياست تاکنون نظرات مختلفي ابراز شده است. برخي او را سني مذهب مي دانند، پاره اي او را شيعه معتقد و بعضي ديگر او را مبدع دين جديد جهاني معرفي کرده اند و دست آخر اينکه عده اي او را فاقد دين دانسته اندکه صرفا دين را ابزاري در جهت وصول به سياست دنيوي تلقي مي کرد. اما مسلم است که نادر به خداي يگانه اعتقاد داشت.
در قفقاز عصر نادري مثل ادورا قديم، گروه هاي مختلف قومي- ديني نظير مسيحيان، مسلمانان و اندکي يهودي مي زيستند. آميزه اي از نژاد ها، زبان ها و اقوام مختلف که روس ها و عثماني ها به بهانه حمايت از همکيشان خود به مداخله و بسط قدرت در آنجا مي پرداختند. پيشنهاد نادر در خصوص همزيستي اديان، جهت برطرف کردن خط فاصل بين دو فرقه بزرگ اسلامي شيعه و سني بود؛ در باب مسيحيان قفقاز به ويژه مليک ها و جاثليق هاي ارمني، سياست نادر متمايل به و اقع گرايي بود و با تصديق حقوق و امتيازات کليساي اچميادزين و مليک هاي ارمني، آنان را با سياست منطقه اي ايران در قفقاز همراه کرد. نادر با ارزيابي صحيح نقش دين در جوامع شرقي، قصد داشت ضمن آشنايي با اديان مردم قلمرو تحت امرش بر عناصر همگرا تاکيد ورزد، ترجمه کتب مقدس هم نتيجه چنين سياستي بود. تحليل سياست هاي مذهبي نادر در قفقاز، موفقيت نسبي او را در اين منطقه مسجل مي سازد.

 نسخه قابل چاپ

همزمان با آغاز زوال اقتدار سياسي اقتصادي دولت عثماني طي قرن نوزدهم، ظهور اولين نشانه هاي بيداري ملي در ميان اقليت هاي درون امپراطوري عثماني كه خواستار استقلال و خودمختاري بودند، دولتمردان نظام را با چالشي جدي و در عين حال جديد و بي سابقه مواجه ساخت. چگونه مي توان تماميت ارضي عثماني را حفظ كرد و آن را از خطر تجزيه رهانيد؟ مهمترين و در عين حال اولين ايدئولوژي سياسي كه تلاش كرد به اين سوال پاسخ دهد و راه حلي براي مساله فوق بيابد، انديشه «عثماني گرايي» بود. رويكرد اين سياست كه محور عمده اصلاحات سياسي اجتماعي سراسر قرن نوزدهم عثماني از تنظيمات تا پايان مشروطه دوم به شمار مي رود، ايجاد وحدت و همبستگي ميان اتباع ساكن امپراطوري از طريق اعطاي تساوي حقوقي به آنها و مشاركت دادنشان در اداره امور كشور بود. هدف مقاله حاضر بررسي ماهيت و ابعاد اين سياست و در عين حال ميزان كارايي آن در حل مسايل امپراطوري مي باشد.

 نسخه قابل چاپ

در 20 مارس 1890 / 27 رجب 1307 امتياز انحصار کامل نظارت بر توليد، فروش و صدور تمام تنباکوي ايران به شرکت انگليسي تالبوت واگذار شد. اين امر با مخالفت و اعتراضات شديد مردم مواجه شد. بنابراين دربار ايران در 23 ژانويه 1892م / 22 جمادي الثاني 1309ق مجبور به لغو امتياز رژي شد. بعد از اين، تنباکوي ايران به توسط دو شرکت خارجي خريداري و به خارج از کشور صادر مي گشت. تنباکوي ايران بطور عمده توسط "کمپاني انحصار ادخال تنباکو در خاک عثماني" از کشاورزان ايراني خريداري و به کشور عثماني صادر و از آنجا راهي ممالک ديگر مي شد. در سال 1894 ميلادي / 1312 قمري دولت ايران طي قراردادي با خليل پاشا خياط انحصار صادرات تنباکو به مصر را براي مدت 22 سال به وي واگذار نمود. بر اساس قرارداد ياد شده، خليل خياط فعاليت تجاري خود را از سال 1897 آغاز و در سال 1919 به پايان برد. در اين مقاله به 10 سال نخست (1906- 1897) اين تجارت خواهيم پرداخت. بررسي بخش دوم تاريخچه تجارت ياد شده، كه از انقلاب مشروطه تا سال 1919 را در بر مي گيرد، در چهارچوب مقاله مستقلي ارايه خواهد شد.
مهمترين پرسش پژوهش حاضر، به نحوه مديريت و ميزان موفقيت دولت ايران در اين قلم از تجارت خارجي مربوط مي شود. نحوه مديريت دولت هاي ايراني، به طور اعم، در اين تجارت چنان با بي کفايتي همراه بود، که طرف مصري نه تنها بيشترين سود را سهم خود کرد بلکه همان مقدار نا چيز سهم دولت ايران را نيز به موقع نمي پرداخت و دولت ايران همواره طلب هاي معوقه خود را که هر سه چهار سال يک بار به تناوب اتفاق مي افتاد، به زور حکم دادگاه اسکندريه و قاهره دريافت مي کرد.

 نسخه قابل چاپ

زنان در عصر قاجار همچون دوره هاي پيشين در چارچوب نظام سنتي محصور بودند و تنها در جايگاه همسر و مادر نقش ايفا مي كردند. نظام خانواده، هنجارهاي اجتماعي و نظام حقوقي، جهان بسته اي را فراهم ساخته بود كه در عمل، امكان بروز فرديت را به زنان را نمي داد. زن در اين مناسبات، مسير تعيين شده اي را طي مي كرد كه به تحقق فرديت او نمي انجاميد. خانواده، امور مذهبي و خيريه و در مواردي حضور اجتماعي زنان، همه مسيرهاي از پيش تعيين شده جوامع سنتي بود كه همچنان در ارتباط با نقش هاي سنتي آنان معنا مي يافت. حتي سرگرمي هاي زنان نيز امكان كنش گري براي آنان فراهم نمي كرد. در سال هاي پيش از مشروطيت، رگه هاي كمرنگي از نقد جهان سنت در انديشه زنان پيشگام و در برخي از امور اجتماعي يافت مي شود كه بيان كننده آغاز چالشي طولاني در مسير نقد سنت است.

 نسخه قابل چاپ

امپراتوري پارسها توسط کورش بزرگ پديدار شد و به دست داريوش اول به سرعت در مسير ترقي و آهنگ توسعه سياسي و اقتصادي قرار گرفت. داريوش براي ايجاد تمدني بزرگ، دگرگوني هاي عمده اي را پديد آورد. از آن جمله مي توان اصلاح اوزان و پيمانه ها و ضرب سکه را نام برد. مقايسه و تحليل سکه هاي هخامنشي و تناسب وزن بين آنها، ما را در کشف و فهم سيستم اداري - مالي ايران باستان ياري مي کند. سکه طلاي هخامنشيان «داريک» است و سکه نقره آنان را در منابع گوناگون «شکل / سيکل» ناميده اند. تجارت با کشورهاي متمدن آن زمان و پرداخت مزد مزدوران، بيشتر با سکه نقره اي که 5.6 گرم وزن داشت، انجام مي گرفت و از طرف ديگر طبق الواح گنجينه تخت جمشيد مزد کارگران با «شکلي» به وزن 8.3 گرم محاسبه و پرداخت مي شد. با توجه به قدرت و دقت هخامنشيان براي اداره امور سرزمين وسيع خود، اختلافي به اندازه 2.7 گرم در سکه نقره آن روزگار بعيد به نظرمي رسد. در اين مقاله کوشيده ايم با استناد به منابع دست اوّل تاريخ ايران باستان و تجزيه و تحليل آنها درباره اين اختلاف وزن به پاسخي روشن دست يابيم.

 نسخه قابل چاپ

در طول سلطنت قاجارها، غارت و چپاول و در نتيجه اسارت تعداد زيادي از ايراني ها بويژه ساکنان مناطق مرزي شمال شرقي به دست تـرکمن ها، همواره براي ايرانيان مشکل ساز بود. اگرچه مزاحمت ها و تجاوزات ترکمنان در مناطق شمالي ايران بعد از انعقاد قرارداد آخال در سال 1299 ق / 1873 م،? تا حدي فروکش کرد، ولي خاتمه نيافت و در سال هاي بعد نيز تداوم پيدا کرد.
ترکمن ها با اسيران خود (غالبا شامل روستاييان مناطق همجوار، مسافران و زائران کاروان هاي زيارتي و سربازان و نيروهاي نظامي ايراني که در جنگ ها به دست ترکمن ها مي افتادند) رفتار وحشيانه و سبعانه اي داشتند که در منابع اين دوره به ويژه سفرنامه ها به آن اشاره شده است.
در اين نوشتار، وضعيت اسراي ايراني ترکمن ها و چگونگي اسارت آنها و سياست دولت قاجار در مقابله با اين مساله، مورد نقد و بررسي شده است.

 نسخه قابل چاپ

مجموعه ايالات و نواحي واقع در حيطه نفوذ و قلمرو سياسي سلجوقيان، مطابق معيار ميزان و سطح نفوذ و تاثيرگذاري نظام ديوانسالاري در آنها در سه نوع ايالات ديواني، ايالات اقطاعي و ايالات تابعه قابل بررسي است. با تثبيت جايگاه حکومت سلجوقي در دوره سلطنت آلپ ارسلان به تدريج بخش مهمي از سرزمين ها و ايالات واقع در قلمرو سلجوقي در حوزه نفوذ و اداره مستقيم نظام ديوانسالاري قرار گرفت که اين نوع ايالات را مي توان ايالات ديواني ناميد. از زمان مرگ سلطان محمد (511 ق.) به بعد، به علت ضعف تدريجي قدرت نظارتي ديوانسالاري حکومت مرکزي و گسترش دامنه سياست هاي حکومت در واگذاري اقطاعات، كم كم بخش قابل توجهي از ايالت هاي ديواني به عنوان اقطاعات اداري و حکومتي به اميران طراز اول نظامي واگذار شد و جنبه ايالات اقطاعي را پيدا کردند. به علت ضعف قدرت نظارتي حکومت و تمرکز اختيارات مالي و نظامي و اداري اين نوع ايالات و نواحي در دست مقطعان، نفوذ ديوان مرکزي در امور اين ايالات به تدريج جنبه نيمه متمرکز يافت. ايالات تابعه هم شامل سرزمين هايي مي شد که از همان ابتدا يا در زمره ايالات تابعه بودند و يا در اصل ايالاتي ديواني و اقطاعي بودند که در گذر زمان جنبه اداري ايالات تابعه را پيدا کردند. نفوذ ديوانسالاري حکومت سلجوقي در اين نوع ايالات، محدود و بيشتر در شکل يک نظارت غير مستقيم بود. اداره اين نوع ايالات جنبه موروثي داشت و خاندان هاي محلي و يا اميراني حکومتي که به سمت خودمختاري در حکومت گرايش يافته بودند، اداره اين نوع سرزمين ها را تحت تابعيت سياسي حکومت سلجوقيان در دست داشتند.

 نسخه قابل چاپ

شکل گيري اجتماعات انساني پيرامون منابع آب، يکي از پايه هاي اصلي رشد تمدن هاي بشري محسوب مي گردد. فلات مرکزي ايران تا دوره نئوليتيک (نوسنگي) از شرايط اقليمي متفاوتي برخوردار بوده و فراواني جريان هاي سطحي آب در گذشته بسيار بيشتر از وضع موجود بر آورد شده است، اما تغييرات اقليمي به تدريج موجبات خشکي منطقه را فراهم آورد. ساکنان بخش هايي از اين فلات که سابقا متکي به جريان هاي آب هاي سطحي بوده اند، اندک اندک به منابع آب هاي زيرزميني رو آوردند و آب مورد نياز را از طريق سامانه قنات استحصال مي کردند. نياز ساکنان فلات ايران به منابع آب پايدار و ضرورت ابداع قنات در اين سرزمين موجب گرديد که ايران، خاستگاه اين تکنيک در جهان معرفي شود.
در اين پژوهش نخست وضع طبيعي و ژئومورفولوژيک ايران مورد بررسي قرار گرفته، سپس تئوري «اورارتو، خاستگاه قنات» که نخستين بار هانري گوبلو در سال 1960 م. آن را مطرح كرد، تشريح مي شود و سرانجام بر اساس نقطه نظرات مورخان، اسناد مکتوب، مطالعات باستان شناسي و آخرين تحقيقات انجام شده پژوهشگران، نظريه مذکور بررسي و تحليل مي شود.

 نسخه قابل چاپ

حسن فرزند محمد حنفيه، از تابعان مدينه و از نوادگان علي (ع) بود. او عالمي فقيه و آگاه به اختلاف فتاوا و محدثي مي دانند که بر عالمان عصر خويش برتري داشته است. مورخان از او به عنوان نظريه پرداز انديشه ارجا ياد کرده اند كه براي نخستين بار در يك محفل مناظره در شهر مدينه در باره كشمكش ميان علي (ع)، عثمان، طلحه و زبير و حق و باطل بودن آنها، پس از مدتي سكوت و شنيدن سخن ديگران، بهترين راه حل را در اين دانست كه حكم دوستي يا برائت از آنها را به تاخير اندازيم و هيچ يك را رد يا قبول نکنيم. به دنبال اين بحث، او نامه اي به شهرها نوشت که با قرائت آن در برخي بلاد اسلامي، تفکر ارجا قوت گرفت و در بسياري از مناطق مسلمان نشين طرفداراني يافت. طرح انديشه ارجا در قالب يک نظريه کلامي از سوي فردي از خاندان علي (ع) براي معاصران وي دور از انتظار بود. بنابراين بررسي اصل نامه از جهت سند و محتوا و تحقيق در باره انگيزه وي از نگارش آن ضروري است.
نگارنده پس از بررسي منابع مختلف که برخي به اجمال و برخي به تفصيل از نامه پسر محمد سخن به ميان آورده اند، سند و محتواي نامه و احتمال دخل و تصرف در آن را بررسي نموده است. تحليل انگيزه حسن بن محمد از نگارش نامه که براي وحدت ميان مسلمانان يا جلوگيري از سب جدش علي (ع) بود و در نهايت چالش و نوع تعامل او با حاکميت امويان از موضوعات اصلي اين نوشتار است.

 نسخه قابل چاپ

ظهور قصي بن کلاب در عرصه سياسي ـ اجتماعي مکه و اهتمام او در تجميع قريش و تاسيس مناصب اجتماعي اين شهر، زمينه ورود اين منطقه را به عرصه مدنيت هموار کرد. بازرگانان قريش که به حيث تحمس در دين و حفظ حرمت کعبه حاضر به خروج از محدوده حرم نبودند و تجارت آنها نيز عمدتا صبغه محلي داشت در پرتو درايت هاشم بن عبد مناف در برقراري ايلاف، با وانهادن اعتفاد و ورود به عرصه هاي تجاري فرامنطقه اي و کسب درآمدهاي فراوان و انباشت سرمايه،اوضاع اقتصادي و اجتماعي مکه را دگرگون کردند. بسترهاي برقراري ايلاف، فرآيندها و فرآورده هاي آن، عمده ترين محورهايي است که اين مقاله به بررسي آنها خواهد پرداخت.

 نسخه قابل چاپ

كمك هاي حاكمان اوده (1274-1132/1858-1719) به عتبات و موقوفه اوده كه ريشه در آن كمك ها داشت و از هر دو با عنوان «پول هندي» يا «پول هند» و يا «فلوس الهند» نيز ياد مي شود، به طور كلي به پيامد پديده مهاجرت ايرانيان به هند و در اين مورد خاص به پيامدهاي پديده مزبور در دوره پس از سقوط صفويه تا عصر ناصري / به تقريب همزمان با دوره مغولان متاخر در هند، بازمي گردد. مهاجرت در اين دوره كه چندان مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است، از جمله به علت افول قدرت هاي سنتي هند از يك سو و اهميت يافتن قدرت انگليسيان از سويي ديگر، يك دوره انتقالي در تاريخ مهاجرت ايرانيان به هند به شمار مي رود. اگر به دوره هاي انتقالي توجه نشود، بويژه در فهم و تفسير برخي پديده ها در دوره هاي بعدي اشكالات و كاستي هايي پديد مي آيد. به نظر مي رسد كه شناخت و تفسير «پول هندي» با وجود پژوهش هايي ارزشمند كه درباره آن انجام شده، از آن اشكالات و كاستي ها بركنار نمانده است. هدف مقاله حاضر بازنگري مفهوم اين پول در پرتو توجه به پديده مهاجرت ايرانيان به هند، حمايت هاي مهاجران قبلي از مهاجران بعدي و پيامد مالي ـ مذهبي آن مهاجرت در ايران و مراكز مذهبي مربوط به آن و توجه به تاثير تحولات ناشي از تكميل فرايند افتادن هند به دست انگليسيان بر آن پيامد است. اين كار از طريق تمركز بر حاكمان اوده، نقش مهاجران ايراني در ايجاد و ادامه حكومتشان و حمايت هاي آنان از آن مهاجران و نيز حمايتشان از تاسيسات شيعي عراق صورت گرفته است. بدين ترتيب، سير تحول پولي كه امروزه از آن در پژوهش ها به «پول هندي» يا «پول هند» ياد مي شود، ارايه و از جمله نشان داده شده كه تنها برجسته كردن آن پول از دوره حكومت آصف الدوله يا از دهه هايي پس از آن به بعد و محدود كردن تاريخ آن به يك دوره خاص شناختي كامل از آن به دست نداده است. ناگفته نبايد گذاشت كه تاكيد بر نقش مهاجرت تاريخي ايرانيان به هند در پيدايش «پول هندي» و سخن از پيشينه و تحول مفهوم آن به معني نفي نقش ساير عوامل در پيدايش و تحولات آن نيست.

 نسخه قابل چاپ