بانک مقالات تاریخ

نوشتار حاضر به تامل در باب معنا و مضمون عدالتخانه دولتي مي‌پردازد. فعالان سياسي و رهبران روحاني در اعتراض و واکنش به فلك بستن تجار قند توسط حاکم تهران ـ ميرزا احمد خان علاء الدوله ـ و ماجراي مسجد شاه به حضرت عبدالعظيم رفتند. اين حرکت در تاريخ انقلاب مشروطيت به هجرت صغري مشهور شد. متحصنين حضرت عبدالعظيم براي پايان يافتن تحصن شان مطالبات هشت گانه اي را مطرح کرده بودند. يکي از آن مطالبات عدالتخانه دولتي بود. شاه دستخطي براي ايجاد عدالتخانه دولتي صادر کرد. پژوهشگران انقلاب مشروطيت به طور عام بر اين باورند که هدف متحصنين از عدالتخانه دولتي، ايجاد نهاد قضايي و وزارت عدليه صحيح بوده است. نگارنده با نقد اين دريافت بر اين باور است که هدف اصلي رهبران و فعالان سياسي از طرح عدالتخانه تاسيس مجلس شوراي ملي و حاکميت قانون بوده است.

 نسخه قابل چاپ

در تکاپويي که در آستانه به قدرت رسيدن پهلوي اول، براي چاره انديشي توسعه نايافتگي ايران صورت گرفت، ايلات و عشاير ايران در معرض اتهام قرار گرفتند که با مرکزگريزي، تمرد، غارت و ستيزه هاي مداوم ايلي و عشيره اي ايران را دچار عقب ماندگي کرده اند. بنابراين در دوره پهلوي اول بر پايه سه انديشه دولت سازي، ملت سازي و مدرن سازي اقدام به خط مشي گذاري براي ايلات و عشاير نمودند و پس از آرام سازي و خلع سلاح، اسکان و سلب قدرت از روساي آنان براي ساماندهي فرهنگي ايلات و عشايرچاره جويي هايي کردند.
اين پژوهش قصد بررسي اين موضوع را دارد كه دولت پهلوي اول چه برنامه ريزي هاي فرهنگي اي براي ايلات و عشاير کرده و اين برنامه ها و با چه مقاصدي بوده است؟
اساس فرضيه پژوهش حاضربه اين قرار است که در تکميل سياست عشايري، سياست فرهنگي براي ايلات و عشاير بر محور سياست سلبي، متحدالشكل ساختن لباس مردان و تغيير پوشش زنان كه از آن به نام فرهنگ زدايي ياد شده و سياست ايجابي، ايجاد مدارس و دارالتربيت هاي عشايري، كه از آن به فرهنگ سازي تعبير شده، قرار گرفت.
از ديد اين پژوهش اهداف اساسي سياست فرهنگ زدايي عبارت بود از: 1. القاي قدرت دولت مركزي. 2. از ميان بردن مظاهر تكثر و تنوع. 3. مدرن سازي و ستيز با سنت گرايي.
انگيزه هاي دولت از اجراي سياست فرهنگ سازي به قرار زير توصيف و تحليل شده است: 1. تربيت فرزندان ايلات و عشاير و تقويت خوي شهر نشيني در آنان. 2. تربيت نيروي مبلغ و هوادار حكومت در بين ايلات و عشاير. 3. گروگان گيري خوانين زادگان در مدارس عشايري.
يافته هاي اين پژوهش نشان مي دهد که بين سياست گفتاري و سياست کرداري دولت در اين زمينه تفاوت وجود داشت و به علل نارسايي برنامه به ويژه عدم توجه به عامل زمان و شتابزدگي از سياست فرهنگي دولت استقبال نشد، همچنين برنامه ريزي هاي فرهنگي دولت براي ايلات و عشاير اهداف دولت را تامين نكرد و به دليل، تصورات قالبي سياستگذاران درباره زندگي ايلي وعشير ه اي، كمبود اعتبارات، ريشه داري سنت هاي ايلي و خشونت مجريان به سياست ناكام و غيرموثري تبديل شد.

 نسخه قابل چاپ

با وجود اينكه تيمور بنيانگذار حكومت تيموريان پيروزي هاي درخشاني در جبهه هاي نظامي كسب كرد، ولي هرگز درصدد ايجاد مباني مشروعيت مستقل از مغولان برنيامد. اين راهبرد كه در عهد جانشينان او نيز ادامه پيدا كرد، سياست خارجي تيموريان را در روابط با مغولان منفعل نمود. بدين ترتيب آنان در برخورد با شاخه هاي مختلف مغول كه در مرزهاي شرقي و شمالي آن مي زيستند، راه مصالحه و كم تنشي را پيمودند و هرگز درصدد برانداختن كامل آنان برنيامدند. پيامد آني برخورد فوق اين بود كه مغولان عليرغم ضعفي كه در اين مقطع زماني داشتند، توانستند تشكيلات سياسي خويش را حفظ نمايند و در دراز مدت به دنبال بروز ضعف در حكومت تيموريان به ضرر متصرفات حكومت تيموري وارد عمل شوند. اين مقاله درصدد بيان چگونگي روابط تيموريان با يك شاخه از اقوام مغول همسايه يعني مغولان حاكم بر دشت قبچاق شرقي است.

 نسخه قابل چاپ

سرزمين سغد، از پيشگامان ساخت و رشد و بالندگي شهر در پهنه تمدن ايراني است. نام سغد ريشه در معناي سکونت گاه و شهر دارد. ساکنان سغد جزو نخستين شهرنشينان و کناره هاي رود سغد (زرافشان) بهترين جايگاه از نظر طبيعت و اقليم براي بالندگي شهر به شمار مي رود. قرار گرفتن شهرها در محدوده اي پرآب و بهره مند از دشت ها و ريگستان هاي وسيع و گذر مهم ترين راه هاي تجاري بخش هاي شرقي ايران از سغد و کشاورزي و نظام دهقاني، باعث شکوفايي آن شد؛ در حالي که اين منطقه همواره در معرض يورش مهاجمان صحرانورد شرقي بود. در اين مقاله تلاش بر آن است تا ضمن پرداختن به عوامل موثر در پيدايش و بالندگي شهرهاي اين ديار، پيشينه نام و نشان، زمينه هاي تاريخي در شکل شناسي و شکوفايي شهرهاي سغد مورد تامل قرار گيرد.

 نسخه قابل چاپ

حکومت زنديه (1209-1163 ق.) به ويژه در دوره کريم خان زند (1193-1163 ق.)، آرامش و استقرار کوتاهي در ايام فترت پس از صفويه محسوب مي شود که توانست شيوه اي از کشورداري را به اقتضاي شرايط موجود به اجرا بگذارد. مهمترين ويژگي اين شيوه، تمايز در چگونگي رابطه دو نهاد سياسي و مذهبي نسبت به دوران صفويه و افشار بود که موضوع اين بررسي است. در علل شکل گيري رابطه و تعامل محدود دو نهاد در اين دوره، به نظر مي رسد ضعف ساختاري آن دو نهاد موثر باشد؛ موردي که موجب شد شيوه سنتي فرمانروايي ايراني با نظريه حق الهي حکومت بر خلاف روال معمول امکان اجراي کامل نداشته باشد، بنابراين هر چند مباني نظري حکومت تغيير نمي يابد، اما زمينه تعامل حداکثري دو نهاد نيز فراهم نمي شود.با اين فرض، در پرتو بررسي مباني نظري حکومت زنديه، نهاد سياسي و نهاد مذهبي، رابطه محدود اين دو نهاد در دوره زنديه، به ويژه ايام کريم خان زند، تبيين شده است.

 نسخه قابل چاپ

حکومت آلتين اردو از مهمترين هم پيمانان دولت مماليك بود؛ هر دو با مغولان در ايران خصومت بسيار داشتند و اين وجه مشترك در تحكيم روابط سياسي و تجاري آنان تاثير قابل ملاحظه اي داشت. پس از مرگ منگوقاآن، به دليل اختلافات خان هاي مغول بر سر جانشيني جنگ داخلي ايجاد و سلسله نزاع هايي ميان آنان و به گونه اي ويژه ميان دو حکومت رقيب و هم مرز آلتين اردو به فرماندهي بركه خان و مغولان به رهبري هلاكو آغازگرديد. درگيري هلاکو با برکه بر سر قدرت و اقدام او به قتل و غارت شهرهاي اسلامي خاصه بغداد و نابودي خلافت عباسي و نيز جانبداري از مسيحيان و بوداييان در تقابل با مسلمانان، خشم خان مسلمان آلتين اردو را به دنبال داشت و وجود دشمن مشترك هلاكو به نزديكي و هم پيماني دو حکومت اسلامي مماليك و آلتين اردو انجاميد. اين مناسبات حسنه سياسي روابط تجاري گسترده اي را نيز به دنبال داشت؛ حکومت مماليك به دليل درگيري در دو جبهه مغولان و فرنگان ناگزير بود به تقويت نيروي نظامي خود بپردازد. از اين رو بيبرس به تجارت برده از دشت قبچاق و بازارهاي وابسته به آن در آسياي صغير و سواحل درياي سياه روي آورد. در مقابل، برکه نيز با هم پيماني با بيبرس از مزاياي ايجاد رابطه با حکومتهاي هم پيمان مماليک نظير بيزانس، سيسيل، آراگون و قشتاله بهره مند گرديد .

 نسخه قابل چاپ

هر چند نام پارس از دوره هخامنشي به سرزميني در جنوب ايران گفته مي شود، ولي بر پايه پژوهش هاي زباني در مدارک آشوري، پيش از آن چندين ناحيه در ايران به اين نام يا صورت هاي ديگر آن (پارسوا، پارسواش، پارسوماش) خوانده مي شدند. از اين نواحي احتمالا بايد از پيرامون درياچه اروميه، پيرامون کرمانشاه، و پيرامون ايلام ياد کرد. حتي پژوهش هاي نو، نشان داده اند که واژه پارت، نام کهن خراسان، گونه ديگري از همين نام و هم ريشه آن، و همه آن ها به يک معني و آن «مرز» يا «پهلو» است. نخستين بار که اين نام در تاريخ مي آيد، به گونه پارسوا در گزارش هاي آشوري سده 9 پ. م. است و از آن پس پيوسته در نوشته هاي ديگر آشوري از آن هم چون سرزميني فرمان بردار ياد مي شود. از آن جا که نام نخستين پارسواي تاريخ در گزارش هاي مربوط به لشکرکشي هاي آشوريان به زاگرس شمالي و مرکزي مي آيد و در کنار آن نام جاهايي در شمال غربي ايران نيز ذکر مي شود، از اين رو پژوهندگان از ديرباز جايگاه اين پارسوا را جايي در پيرامون درياچه اروميه شناسايي کرده بودند. هرچند پژوهندگان بعدي پارسوا را در زاگرس مرکزي شناسايي کرده اند، ولي پذيرش اين فرضيه نمي تواند به معني مستثني دانستن دامنه پارسوا تا درياچه اروميه باشد و از اين رو، شماري از پژوهندگان امروزي، پارسوا را سرزميني گسترده مي دانند نه يک واحد جغرافيايي خاص. در کنار اين ديدگاه، هنوز هم شماري از تاريخ دانان هم چنان سرزمين کنوني جنوب آذربايجان يا شمال کردستان را يکي از نخستين زيست گاه هاي پارسيان در ايران مي دانند.

 نسخه قابل چاپ

تاسيس امپراتوري هخامنشيان به رهبري کوروش و استقرار و تداوم آن، در واقع، انتقال امپراتوري از بين النهرين به ايران و تحليل امپراتوري هاي آشور، بابل و مصر در يك امپراتوري گسترده به رهبري پارسيان بود؛ اين امپراتوري در ماهيت خود، از چارچوبي با ويژگي ها و مختصات زير برخوردار بود: داشتن قلمرويي پهناور با جمعيت بسيار و متشکل از اقوام و ملل گوناگون، تسلط و چيرگي قوم / تيره فرمانرواي پارسي بر مردم زيردست از طريق قدرت نظامي، ايجاد سازمان مالياتي منسجم و يكپارچه، داشتن سپاهي متشكل از نيروهاي مركزي (پارسي، مادي، ايلامي و سكايي) و پيراموني (نيروهايي از ساير اقوام) ساكن در امپراتوري، واگذاري قدرت به شخص شاه، در حالي كه قدرت هاي محلي تابع او هستند، برخورداري از مرزهاي نسبتا دگرگون و متغير، و مديريت نيروهاي داخلي و خارجي، و سرانجام صرف هزينه ها و فراهم نمودن زمينه هاي لازم براي رشد و بالندگي همه فرهنگ ها و سنن اقوام و ملل زيردست. مقايسه واقعيات امپراتوري هخامنشيان با ويژگي ها و مختصات يك امپراتوري نشان مي دهد كه پارسيان در نخستين تجربه شان توانستند امپراتوري را به وجود بياورند كه در آن، نه تنها ميراث امپراتوري هاي پيشين را حفظ نمودند بلكه با دميدن روح ايراني در آن، انديشمندان يوناني را درباره ماهيت خود به شگفتي واداشتند و از طرف ديگر زمينه هاي شكل گيري امپراتوري هاي بعدي ايراني را فراهم نمودند.

 نسخه قابل چاپ

اين مقاله به بررسي رابطه ميان طريقت نقشبنديه و فعاليتهاي تجاري در عصر تيموريان (771-913 ه.) مي پردازد. توجه به اصول عقايد اين طريقت، عوامل فكري زمينه ساز در فعاليتهاي اقتصادي پيروان آن را روشن مي كند. اين عوامل را مي توان در چهار مفهوم خلوت در انجمن (صحبت)، ذكر خفي، خدمت، و كار دسته بندي كرد. وجود تعاليم معطوف به فعاليت هاي اقتصادي در طريقت نقشبندي سه پيامد مهم داشت؛ نخست رواج و نفوذ گسترده آن در ميان كشاورزان و پيشه وران به عنوان مهمترين نيروهاي توليدي، دوم حمايت تيمور و فرزندانش از آن، و سوم تدوين نگرشي مثبت به ثروت و قدرت. اين پيامدها هم نيروهاي توليدي و هم حمايت هاي سياسي را در اختيار نقشبنديان گذاشت. رهبران طريقت بدينوسيله توانستند نفوذ معنوي و مادي خود را در ماوراءالنهر و خراسان گسترش دهند.
سرزمين ماوراءالنهر خاستگاه دولت تيموري، خاستگاه و مركز قدرت خواجگان نقشبندي، نقطه تلاقي راههاي مختلف تجاري و از مراكز محوري جاده ابريشم بود. اين موقعيت، به علاوه عوامل پيشين، نقشبنديان را در تجارت اين دوره بسيار فعال نمود.
فعاليتهاي پردامنه تجاري نقشبنديان در اين دوره، سه تاثير مهم بر اين طريقت گذاشت. اولا طريقت نقشبندي در طول جاده ابريشم، در آسياي مركزي و تركستان شرقي تا مرزهاي چين گسترش يافت، ثانيا رهبران نقشبندي را به ثروت، مكنت و نفوذي رساند كه تا آن زمان دنياگرايي در ميان طريقت هاي تصوف بي سابقه بود، اين مساله در اواخر قرن نهم، مباحث و مجادلاتي را، پيرامون رابطه طريقت با فعاليت هاي اقتصادي، موجب گرديد. سومين پيامد، تاثير مصيبت باري بود كه بر رهبران طريقت نقشبندي در نيمه دوم قرن نهم و اوايل قرن دهم يعني خاندان احرار، گذاشت. آنان در نتيجه بالا گرفتن نفوذ اقتصادي و پيوندهاي وثيق با دولت تيموري، ناگزير در سرنوشت نهايي اين دولت نيز سهيم شدند، برخي از آنها از دم شمشير ازبكان گذشتند و بازماندگانشان نيز آواره سرزمين هاي ديگر شدند. بررسي آغاز و پايان پيوند ميان طريقت نقشبندي و تجارت در دوره تيموري، روايتي موردي از مساله مهم چگونگي رابطه اقتصاد و طريقت در تاريخ ايران است.

 نسخه قابل چاپ

مطالعه روابط ايران با كشورهاي همسايه هميشه در مدار ديپلماسي قابل تحقيق نيست. به ويژه در رفتار متقابل ايرانيان با عثماني ها در خاك يكديگر مسايل ديگري اهميت مي يافت كه در پاره اي موارد سكان ديپلماسي دو كشور را به سمت و سوي ديگري هدايت مي كرد. حجم آمد و شد اتباع دو كشور به خاك يكديگر و علايق ايرانيان به زيارت و كار در آن سامان نمايشي از عمق روابط دو كشور در سطوح مردم معمولي دارد. مطالعه چگونگي رفتار اين مردم در خاك دو كشور در اسناد موجود نشان از داد و ستد عميق در همه جوانب زندگي روزمره است. آنجا كه اين داد و ستدها منجر به كشمكش هاي حقوقي مي شد، جهت حل و فصل امور خود، ناگزير از مراجعه به مقامات رسمي بودند. در اين ميان مساله استملاك كه جزو مباني پايه اي حقوق شهروندي بود، پيوسته داراي كش و قوس هاي زيادي مي شد. اين مقاله بر اساس منابع آرشيوي حول محور ذيل، سعي در ابهام زداي در اين زمينه را دارد:
- جغرافياي تملک اتباع بيگانه؛
- چگونگي تملک و ثبت؛
- انواع و تعدد مالکيت؛
- مشکلات استملاك.

 نسخه قابل چاپ

در مقاله حاضر برخي پيامدهاي اقتصادي در جريان كشف حجاب رضا شاه (سالهاي 15 ـ 1314) در حوزه فعاليت هاي بازار اصفهان مورد بررسي قرار مي گيرد.
در اين پژوهش، اسنادي مبني بر ورشكستگي اقتصاد بازاريان اصفهان پس از كشف حجاب رضاشاه مورد بررسي قرار گرفته است،كه علت ركود بازار عملكرد فروشندگان دوره گرد و به ويژه فروشندگان دوره گرد كليمي بوده است،كه با مراجعه به درب منازل به زناني كه پس از جريان كشف حجاب تمايل به خارج شدن از منزل نداشتند، اجناس را مي فروختند و همين امر بازار اصفهان را دچار ركود و ورشكستگي كرد.
در اين مقاله با بررسي نقش فروشندگان دوره گرد به ويژه نقش كليمي هاي دوره گرد و ارتباطشان با بازار اصفهان و رويداد كشف حجاب در دوران پهلوي اول، با تكيه بر اسناد، واكاوي شده است و ارتباط تنگاتنگ اين رويداد با بخش اقتصاد آن دوران مورد بازنگري قرار گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

بعد از اعتراض شديد مردم ايران به انحصار تنباكوي ايران به وسيله شرکت انگليسي تالبوت و لغو امتياز ياد شده در سال 1892 م / 1309 ق، تنباکوي ايران به توسط دو شرکت خارجي خريداري و به خارج از کشور صادر مي گشت. بخش عمده تنباکوي ايران توسط "کمپاني انحصار ادخال تنباکو در خاک عثماني" به کشور عثماني صادر مي شد. در سال 1894 ميلادي / 1312 قمري دولت ايران انحصار صادرات تنباکو به مصر را به يک تبعه اين کشور به نام خليل پاشا خياط واگذار نمود. قرار بر اين شد، خليل خياط فعاليت تجاري خود را از سال 1897 شروع نمايد. به اين ترتيب بخش ديگري از تنباکوي ايران براي مدت بيست و دو سال (1919- 1897) به کشور مصر صادر گرديد. در حاليكه ده سال نخست (1906-1897) اين تجارت در طي يك مقاله مستقل مورد تحقيق قرار گرفت، در ضمن مقاله پيشرو به بخش دوم صادرات تنباكوي ايران به مصر در سال هاي بعد از پيروزي انقلاب مشرطه تا سال 1919 / 1337 مي پردازد.
پرسش اصلي پژوهش حاضر مربوط مي شود به ميزان كارآمدي وزارت خانه ها و نهادهاي دولت هاي عصر مشروطيت در اداره و نيز تامين منافع عمومي جامعه كه مي بايست از پرتوي اين تجارت نصيب دولت ايران مي شد. در تجارت ياد شده اگر چه طرف مصري از سود بيشتري بهره مي برد و سهم دولت ايران را با اكراه و در واقع تحت فشار تشكيلات قضايي در مصر مي پرداخت، دولت هاي عصر مشروطه، در مقايسه با دولت هاي پيشين، در برخورد با خليل خياط جدي تر و با كفايت بيشتري عمل كردند.

 نسخه قابل چاپ

در فرآيند شکل گيري و تداوم حرکت هاي سياسي و اجتماعي، انگيزه ها و اهداف رهبران و ميزان استحکام مباني فکري و اجرايي اين حرکت ها، اصلي ترين بخش آن محسوب مي شود. در نهضت هاي جنگل و خياباني نيز دستيابي به عوامل و عناصر اصلي شکل دهنده افکار و انديشه هاي رهبران و اهداف و آرمان هايي که در پي دستيابي به آن بودند، از اهميت اساسي برخوردار بود. در عين حال سازمان بندي سياسي آن ها براي پيشبرد و وصول به اهداف مورد نظر، از نکات بارز اين دو نهضت محسوب مي شود. بررسي و ارزيابي اين دو نهضت در قالب يک نگرش تطبيقي، مي تواند ميزان توانمندي هاي فکري و استحکام شالوده هاي اجرايي آنها را آشکار ساخته و قرابت فکري و اجرايي هر دو حركت را در کاميابي و ناکامي آن ها با وضوح بيشتري مشخص نمايد.

 نسخه قابل چاپ

در دوره فرمانروايي مغولان هند، مهاجرت ايرانيان به شبه قاره هند فزوني گرفت. شماري از مهاجران ايراني، هم در شكل گيري حكومت مغولان و هم در توسعه قلمرو و اداره اين حكومت، نقش به سزايي ايفا نمودند. از جمله ايرانياني که فعالانه در خدمت مغولان قرار گرفتند، محمد بيرم خان بهارلو بود. ورود وي به خدمت مغولان، متاثر از ارتباطات تاريخي خانواده او با برخي از شاهزادگان تيموري است. با اين حال، ترقي فوق العاده وي، مديون درايت خود او و فداکاري هايش براي تثبيت اين حکومت است. در سايه اقدامات مهمي که بيرم براي حکمراني مجدد همايون انجام داد، توانست بر سمت وکيل السطنه جانشين وي اكبرشاه تکيه زند. براي چند سال، امور مهم حكومت اکبرشاه، زير سيطره بيرم قرار داشت. عملکرد مقتدرانه و خودمحورانه وي در اين سمت، رقيبان عمدتا توراني او را به عکس العمل واداشت. با تداوم، انعطاف پذيري بيرم در برابر انتظارات مخالفان و نيز بي اعتنايي او به نظرات شاه، فرمان برکناري وي از وكالت صادر شد. مقاومت بيرم در برابر فرمان شاه و تکاپوي بي نتيجه او براي بازيافتن موقعيت سابق، اوضاع را بدتر ساخت و به تبعيد و سپس قتل او انجاميد. با مرگ بيرم خان، اميد تورانيان به کنار زدن ايرانيان از سمت هاي مهم فزوني گرفت. اما روند حضور ايرانيان در برخي مشاغل مهم، كمابيش حفظ شد.

 نسخه قابل چاپ

بحرين به عنوان يکي از مراکز اصلي اقتصادي و گذرگاهي خليج فارس در طي سده دهم هجري / شانزدهم ميلادي شاهد تحولاتي بس مهم بود که اثراتي ژرف و ديرپا در پي داشت. به واقع، ترکيب اجتماعي و سياسي بحرين کنوني به شدت تحت تاثير همين تحولات قرار دارد و از اين رو، شناخت موقعيت سياسي و اجتماعي اين سرزمين در گرو درك صحيح موقعيت سياسي بحرين در طي سده دهم هجري / شانزدهم ميلادي و تاثير منازعات منطقه اي بر تحولات سياسي و اجتماعي آن است. در اين جستار ضمن تشريح رقابت حکومت ها و خاندان هاي محلي بر سر مساله بحرين، روند ورود قدرت هاي خارجي يعني پرتغالي ها و عثماني ها به اين کشمکش را در خلال سده دهم هجري / شانزدهم ميلادي مورد بررسي قرار خواهيم داد.

 نسخه قابل چاپ