بانک مقالات تاریخ

اقدامات جداسازي آذربايجان از ايران، در قرن نوزدهم ميلادي شكل جدي تري به خود گرفت و برخي از قدرتهاي بيگانه سعي كردند با كمك تعدادي از عوامل داخلي و با تكيه بر هويت قومي نو ساخته اي كه منبعث از گويش مردم آذربايجان (گويش تركي) بود، به اين فكر جامه عمل بپوشانند. جالب آنكه چالشهاي سياسي و خودمختاري خواهانه دراين منطقه، دقيقا در مقاطعي صورت گرفت كه حكومت مركزي ايران در ضعيف ترين وضعيت خود قرار داشت.
با وجود آن كه در هر دو مورد جداسازي آذربايجان در طي قرن نوزدهم ميلادي، از طرف رهبران جدايي طلب، اقدامات عمراني وسيعي در سطح منطقه صورت گرفت، اما اقدامات مادي و معنوي آنها نتوانست رضايت خاطر مردمي را كه همواره از بي توجهي ها و ظلم و ستم عوامل حكومتي در رنج و عتاب بودند، فراهم سازد و در نهايت، افكار جدايي طلبانه برخي از رهبران مردمي در اين استان، با مانع بزرگي به نام «مردم آذربايجان» روبه رو شد و به شكست انجاميد.
براي اينكه تصوير روشنتري از دلايل شكست جنبشهاي تجزيه طلبانه در آذربايجان ارايه كرده باشيم، سعي كرده ايم با بررسي سوابق تاريخي، جغرافيايي، زبان شناسي و اعتقادات مذهبي و ناسيوناليستي مردم آذربايجان، هويت قومي و ايراني اين مردم را با نگرشي عميق تر داوري کنيم و به اين سوال پاسخ دهيم كه چرا هويت ايراني باعث شده تا مردم، به رغم تمامي نيازهاي مادي منطقه، دست رد برسينه چشم اندازهاي طلايي ساخته شده توسط سردمداران حركتهاي تجزيه طلبانه بزنند. دراين مقاله، سعي شده تا اين هويت با تكيه بر مستندات علمي و تاريخي بيشتر و بهتر شناسايي شود؛ هويتي كه بدرستي در باورهاي ناسيوناليستي و مذهبي مردم اين خطه ريشه دارد.

 نسخه قابل چاپ

حضور برادران شرلي در ايران اتفاق چند جانبه اي بود. آنها در آمدن به ايران حامل پيغامي از انگلستان و جهان مسيحيت به شاه بودند و چندي در ارتش شاه مشغول تعليم قواي ايراني و ساخت توپخانه شدند. آنها همراه ايرانيها با ترکان عثماني جنگيدند و هر دو از سوي شاه عباس براي اهداف سياسي ـ تجاري به اروپا رفتند. هدف شاه از ارسال آنها فعال کردن جبهه غرب عليه ترکان عثماني بود که در حقيقت خواسته قلبي دنياي مسيحيت، پاپ وکشيشان مسيحي نيز به شمار مي آمد. آنتوان شرلي يک بار از سوي شاه عباس به اروپا رفت و بدون کسب نتيجه اي، به ايران برنگشت. رابرت شرلي، برادر کوچکتر که محترمانه به صورت گروگان در ايران بود نيز بنا به اعتماد و علاقه وافر شاه به او، دو بار عازم اروپا شد. در مجموع، ماموريت اين دو برادر اگرچه نتايج عملي چنداني دربرنداشت، اما باعث نزديکي و رونق فعاليتهاي سياسي بين ايران و اروپا شد؛ بويژه آنکه آنتوان و رابرت سفارتهاي خود در اروپا را محدود به کشور خاصي نکرده، از تمام دول قدرتمند آن زمان و نيز پاپ غافل نبودند. ماموريت اين دو برادر واکنشهاي متفاوتي را در ميان کشيشان مسيحي اروپايي در ايران برانگيخت. کارمليت ها اگر چه در ابتداي امر در ارزش واهميت ماموريت برادران شرلي در شک و ترديد بودند، اما بزودي با سفارش پاپ درخصوص شرلي ها و بويژه رابرت شرلي که همسرش «ترزا» نيز به دست کارمليت ها غسل تعميد يافته بود، از برادران شرلي حمايت کردند. در عوض، کشيشان آگوستيني پرتغالي، مليت اين دو برادر و حضور موثر آنها در ايران را مغاير با منافع اسپانيا و پرتغال ارزيابي نمودند، بويژه آنکه شاه عباس با کمک انگليسيها توانست پرتغاليها را از جنوب ايران و هرمز اخراج کند. در مجموع، سفارت شرلي ها به اروپا ازجانب شاه عباس اول، اگر چه نتايج عملي براي ايران در بر نداشت، اما باعث رونق فعاليت کشيشان مسيحي در ايران شد.

 نسخه قابل چاپ

تشکيل حکومت صفوي در آغاز قرن دهم هجري با ظهور قدرت ازبکها در ماوراء النهر و گسترش امپراتوري آسيايي عثمانها در غرب قلمرو صفويان، همزمان شد. در اين ميان سياستهاي مذهبي صفويان در جهت ترويج تشيع به عنوان مذهب رسمي، زمينه مناسبي براي ازبکان و عثمانيهاي گسترش طلب فراهم ساخت تا ادعاهاي ارضي و سياسي خود را در پناه اختلافات ديني توجيه کنند. از اين روست که در اين دوره، در کنار درگيريهاي سياسي و نظامي، ما با انبوهي از نوشته-هاي رسمي و غير رسمي عليه سياستهاي مذهبي صفويه و گسترش به اصطلاح ادبيات رديه نويسي روبه رو هستيم. آنچه در اين مقاله بررسي خواهد شد، يکي از مسايلي است که در همين گونه از نوشته ها مطرح شده و در تاريخهاي رسمي صفويه در قرن دهم و اوايل قرن يازدهم ه. اطلاعي از آن داده نشده است. ماجرا از اين قرار است که شاهان صفوي متهم مي شوند به اينکه رعاياي خود را ملزم ساخته اند به هنگام بار يافتن نزد شاه، بر او سجده کنند. در اين مقاله اطلاعاتي که در منابع دست اول عليه اين اقدام و يا در توجيه آن آمده است، مطرح مي شود. سپس سعي خواهيم کرد سرنخهايي براي يافتن خاستگاه رسم سجده بر شاه در دربار صفوي بيابيم. در اين ميان، نظريه اي که در پي تاييد آن خواهيم بود، اين است که سجده کردن بر انسان در اصل آييني براي تعظيم شخصيتهاي انساني، در ميان ترکان آسياي مرکزي بوده، که قزلباشها آن را از آسياي صغير با خود وارد دربار صفوي کردند و جزو رسوم باريافتن نزد شاه قرار گرفت.

 نسخه قابل چاپ

تهاجم اوليه مغول (619ـ616 هـ) و مرگ سلطان محمد خوارزمشاه (617 هـ) يکپارچگي سياسي ايران را در چارچوب قلمرو خوارزمشاهيان پايان داد. از اين رو، افزون بر حکومتهاي محلي بازمانده از دوره سلجوقي، پاره اي شاهزادگان و امراي دستگاه سلطنت خوارزمشاهي نيز در قلمروهايي محلي از جغرافياي پهناور ايران بساط ملکداري گستراندند. قراختاييان کرمان از زمره اين حکومتهاي محلي است که پس از فروپاشي سلطنت خوارزمشاهي تاسيس شد. دوران فترت اوليه مغول در ايران که از پايان تهاجم اوليه مغول آغاز گرديد و با لشکرکشي هلاکوخان و تشکيل حکومت ايلخاني پايان پذيرفت، دوره اي پرالتهاب و بحراني بود که حکومتهاي محلي درون ايران به سختي آن را سپري کردند. بي ترديد تنظيم مناسبات با بازماندگان سلطنت خوارزمشاهي، خلافت عباسي و چگونگي برخورد با تهديد فزاينده مغولان و دربار مرکزي مغول، حکومت هاي محلي ايران را وارد عرصه پيچيده اي ساخت که افزون بر جنبه عملي آن که معطوف به حفظ موجوديت و گذار از اين دوران بحراني بود، از جنبه نظري نيز با توجه به مباني مشروعيت حکومتهاي محلي ايران در چارچوب نظريه سلطنت و خلافت اسلامي قابل تامل است. از اين رو، اين مقاله با روش توصيفي و تحليلي بر پايه منابع کتابخانه اي، با چنين رويکردي به بررسي حکومت محلي قراختاييان کرمان به عنوان نمونه اي مهم از حکومتهاي محلي ايران در دوران مغول مي پردازد.

 نسخه قابل چاپ

محور بنيادين اين پژوهش بر يافته هايي استوار است كه از پاسخ به پرسشهاي زير به دست آمده اند: 1- شورش قلندر در اثر چه زمينه‌ها و عواملي پديد آمد و در پي چه اهدافي بود؟ 2- ماهيت فكري و اجتماعي اين شورش و فرآيند تحولات آن چگونه بوده است؟ 3- سرنوشت اين شورش چگونه رقم خورد و چرا؟ و 4- چه پيامد هايي را در پي داشت؟
اين شورش كه در دوره زمامداري شاه محمد خدا بنده صفوي (995-985 ه.ق) در ولايت كوه گيلويه رخ داد و چندين سال مايه اشتغال دولت وي بود، با بهره جستن از زمينه هاي اجتماعي - اقتصادي و بحران سياسي گريبانگير دولت صفويه و نيز برخي آموزه هاي مذهبي، توانست توده وسيعي از مردم تاجيك (غيرتركمان) آن ناحيه را كه از حاكميت قزلباشان افشاري و از ستم پذيري و حاشيه نشيني در نظام اقتصادي موجود ناراضي بودند، به گرد خويش فراهم آورد و با وعده كشورستاني و جهانگيري و برپايي سلطنتي ديگر، با دعوي اسماعيل ميرزايي و بر كشاندن هواخواهان به مناصب و مدارج عالي توام با بهبودي وضعيت معيشتي، احساسات آنها را عليه دولت مركزي و عاملان آن در منطقه بسيج نمايد. با اينكه اين شورش به نوبه خود به خيزش اجتماعي گسترده و مخاطره آميزي تبديل شد و از كانون ظهور خود فراتر رفت و مناطق همجوار را نيز در بر گرفت، ليكن سرانجام به دست دولتيان سركوب شد و نتوانست تغيير بنياديني در وضعيت موجود و حيات دولت صفوي پديد آورد.
در اين مقاله، علل بروز شورش قلندر در كوه گيلويه و عوامل موقعيت ساز وي، ماهيت فكري و اجتماعي شورش و فرآيند تحولات آن، دلايل پيوستن مردم به قلندر و سرانجام عوامل ناكامي و پيامدهاي شورش بررسي و تحليل شده است. اين پژوهش از نوع پژوهش تاريخي و به روش كتابخانه اي است و داده هاي تاريخي با استناد به منابع اصلي به شيوه فيش نگاري گردآوري شده است. سپس با ارزيابي و تجزيه و تحليل اطلاعات گردآوري شده، به سازماندهي و استنتاج از آن پرداخته شده است.

 نسخه قابل چاپ

نظر به اهميت بازار در ساختار حيات شهري، بازاريان نقش موثري در حيات اقتصادي و اجتماعي شهرها داشته، مطالعه جايگاه آنها در هر عصري، در شناخت بهتر ساختار سياسي ـ اقتصادي آن عصر سهم بسزايي دارد. در عصر ايلخانان، در پرتو ملاحظات اقتصادي و نظامي و مقتضيات سياسي مربوط بدان، بازاريان جايگاه برجسته اي به دست آورده و صرف نظر از فعاليتهاي تجاري، در امور سياسي و اجتماعي نيز منشا اثر بوده اند. در پرتو توجه عمومي مغولها به تجارت و امنيتي كه در اين زمينه به وجود آوردند، بازرگانان فعاليتهاي خود را وسعت بخشيدند و نظر به ارتباط تجارت و پيشه، موجبات رونق فعاليت محترفه و اهل پيشه را فراهم كردند. بازرگانان و پيشه وران عصر ايلخاني داراي تشكيلات و سلسله مراتب خاص خويش بودند و اين نيز عملكردهاي آنها را جهت داده، به آنها نظم بيشتري بخشيد. به همين سبب، علاوه بر امور اقتصادي در جريانهاي سياسي و اجتماعي نيز دخالت فعالتري داشتند و در رشد بيشتر اين دسته از جريانها سهيم بودند. گزارشهاي تاريخي حاكي از اين امرند كه در عهد ايلخاني بنابر ملاحظات خاص موردنظر ايلخانان و تاثيرات ناشي از تهاجم مغولها، اهل بازار جايگاه برجسته اي به دست آورده و بازاريان پويايي اقتصادي - اجتماعي بيشتري از خود نشان داده اند. در اين مقاله، همين مهم يعني جايگاه بازاريان در اقتصاد و جامعه عصر ايلخاني و علل تعالي موقعيت ايشان بررسي مي‌شود.

 نسخه قابل چاپ

سازوکار نشر و گسترش اسلام در شرق آسيا و شبه قاره هند با ديگر مناطق اسلامي متفاوت بوده است. در اين منطقه تجار، بازرگانان، علما، دانشمندان و صوفيان از طريق تعامل و تبادل فکري و فرهنگي و با تساهل و مدارا، بوميان اين مناطق را به آيين اسلام در آورده اند. در اين ميان، علما و دانشمندان مسلمان با تعامل و تناظر با دانشمندان هند به عنوان نيرويي تاثيرگذار به تبيين عقلايي افکار و عقايد ديني و مذهبي پرداخته و اين عقايد را در عمق اذهان و افکار نشانده اند. در واقع، رويکرد اسلام و مسلمانان در اين خطه، علمي و عقلايي يا عرفاني بوده و بار اصلي رسالت نشر و گسترش اسلام نيز بر دوش علما و دانشمندان بوده است. در اين مقاله نگارندگان کوشيده اند که به اختصار تلاش و تکاپوي مسلمانان براي تبيين و تشريح عقلايي و علمي باورها و عقايد مذهبي را نشان دهند.

 نسخه قابل چاپ

در ايران باستان دين مردان همواره يكي از عوامل سرنوشت ساز جامعه بوده و از جايگاه ويژه اي برخوردار بوده اند و در طبقه بندي هاي اجتماعي در راس جامعه قرار مي گرفته اند. اجراي مراسم مذهبي و خواندن سرودهاي ديني بر عهده آنان بود كه بعدها با قدرت گرفتن آنان در تصميم گيريهاي پادشاهان و دادن مشاوره به آنان نقش مهمي را ايفا مي ‌كردند. از اهميت آنان در متون اوستايي و پهلوي سخن گفته و درباره وظايف آنان مطالبي نقل شده است. پژوهش حاضر مقدمه با توضيحاتي درباره جايگاه دين مردان در جامعه آن زمان، بنابر متن اوستا و پهلوي آغاز شده است. سپس درباره مغان پيش از زردشت و وظايفشان توضيحاتي داده شده است. پس از آن دين مردان كيش زردشتي و وظايفي كه بر عهده داشته اند، بنابر متن هاي اوستا و پهلوي و نوشته هاي پژوهشگران ايران شناس بررسي شده و در انتها نيز نتيجه‌ گيري ذكر گرديده است.

 نسخه قابل چاپ

عصر صدرالدين موسي صفوي (792ـ 735 هـ.ق) که مقارن ايام انقراض عصر ايلخاني و شروع دوره فترت بود، يکي از مهمترين ادوار تاريخ خاندان صفوي در راستاي حفظ و گسترش املاک و اموالشان با تکيه بر دستاويزهاي مردم پسند، چون زاويه سازي و خانقاه داري بوده است. در اين ايام، صدرالدين با هوشياري و تلاش مضاعف، نه تنها در صدد گسترش املاک و اموال خاندان برآمد، بلکه با اتخاذ شيوه ها و تاکتيکهاي خاص، نظير ادعاي سيادت، دستور تاليف کتاب صفوه الصفا، بنيان بقعه و... به موفقيت هاي چشمگيري نايل آمد که بايد او را در واقع سازنده و معمار بزرگ خاندان صفوي قلمداد کرد. او با تلاشهاي عامه پسند در آن عصر متشنج توانست خاندان فئودالي (ن.ک: پاورقي 1) صفوي را جامه اي صوفيانه بپوشاند که با اتکا بر پاره اي از اقدامات او، آن هسته فئودالي خاندان جايش را با پوسته صوفيانه عوض کرد و مساله زمينداري صفويان به فراموشي سپرده شد و همه چيز اين خاندان به تصوف و طريقت اسناد يافت. در اين راستا، تلاش شد با طرح آرايه ها و پيرايه هاي فراوان، آن موقعيت اربابي و زمينداري کتمان و در عوض مريدپروري آنها به شکلي اغراق آميز برجسته گردد. از جمله ادعاي مناسبات مريد و مرادي صدرالدين و قاسم انوار در اين فضا خلق و جعل شد.
مقاله پيش روي کوشش دارد تا صحت و سقم ادعاها، چند و چون مناسبات و اعمال و اقدامات صدرالدين را به بحث گذارد.

 نسخه قابل چاپ

در ميان ايالات و شهرهاي ايران، کردستان از ايالاتي است که تواريخ محلي متعددي دارد که اکثر آنها در دوره قاجاريه به نگارش درآمده اند. دوستداري وطن و برجسته کردن جايگاه آن در تاريخ ايران و علاقه شخصي مورخان محلي و نيز تشويق حاکمان محلي، از عوامل ظهور تاريخ نگاري محلي کردستان به شمار مي رود. شرف نامه بدليسي پايه تاريخ نگاري محلي کردستان و منبع الهام مورخان بعدي کرد، در دوره صفويه نوشته شد. در دوره قاجاريه تاريخ نگاري محلي کردستان تداوم يافت و به اوج رسيد و نخستين تاريخ نگار زن ايراني نيز در عرصه تاريخ نگاري محلي کردستان ظهور کرد. تاريخ نويسي محلي کردستان، به طور عمده حول محور طوايف و امراي کرد، بويژه امراي اردلاني سنندج و احوال و رويدادهاي مربوط به آنها به نگارش درآمده است. در اواخر دوره ناصري و دوره مظفري با نگارش حديقه ناصري و تحفه ناصري ويژگيهاي شناخته شده تاريخ نويسي محلي، از جمله توجه به جغرافيا، مسايل اجتماعي، فرهنگ، جمعيت، طبقات، وضع عمومي و وضع اقتصادي و کشاورزي در تاريخ نويسي كردستان نمود پيدا کرد. با وجود طرح پاره اي ديدگاههاي جديد انتقادي تاريخ نويسي کردستان در اواخر دوره قاجاريه، تاريخ نگاري محلي کردستان را مي توان تداوم تاريخ نويسي سنتي ايران دانست.

 نسخه قابل چاپ

تبريز، نخستين پايتخت صفويان، حتي بعد از انتقال پايتخت از اين شهر به قزوين و اصفهان، همچنان از اهميت سياسي و اقتصادي برخوردار بود. اما موقعيت جغرافيايي و انتقال پايتخت و همچنين تهاجم عثماني ها و بلايايي طبيعي مانند زلزله تاثير ژرفي بر اوضاع اقتصادي و اجتماعي تبريز در عهد صفوي گذاشت كه در نتيجه آن نه تنها تركيب اجتماعي و قومي اين شهر به هم ريخت، بلكه توان اقتصادي و نظامي آن را نيز ضعيف نمود؛ به گونه اي كه در زمان محاصره اصفهان و سقوط صفويه، تبريز هيچ واكنشي از خود نشان نداد.

 نسخه قابل چاپ

کردهاي فارس صحراگرداني بودند که پيش از ظهور اسلام و در قرون اوليه اسلامي در فارس حضوري تاثيرگذار داشتند. در حدود اواسط قرن پنجم هـ ق با رهبري فضلويه چند طايفه از کردهاي فارس با هم متحد شدند و تشکـلي را با عنــوان «شبـانکاره» ايجاد کردند. شبانکارگان در سال هاي اوليه شکل گيري توانستند بر تمامي ايالت فارس و پس از آن نيز بر بخش هايي از اين ايالت حکومت کنند. در اوايل قرن ششم هـ ق يکي از طوايف تشکيل دهنده گروه شبانکاره، اسماعيليان، توانستند سلسله اي را به نام ملوک شبانکاره ايجاد کنند. اين سلسله موفق شد حدود دو قرن و نيم بر بخش هايي از فارس و کرمان حکومت کند.

 نسخه قابل چاپ

در دوره ناصري، عوامل بحران زاي متعددي از جمله نا آرامي هاي شهري، شورش هاي سياسي و اجتماعي، اغتشاشات و غارتگري ها، به اعتبار مشروعيت نظام ناصري آسيب هاي جدي وارد ساخت. به دليل تحولات زمانه و تفاوت ماهيت و مطالبات برخي از اين شورش ها با شورش هاي سنتي، همچنين به سبب ناکارآمدي منابع مشروعيت ساز سنتي، مديريت اين بحران جز بر پايه ايده هاي سياسي نو و استقرار نهادهاي جديد امکان پذير نبود. در واقع رويکرد ناصرالدين شاه به تجدد و اصلاحات متجددانه به منظور مقابله با بحران مشروعيت و باز سازي اقتدار و اعتبار نظام ناصري صورت گرفته است.

 نسخه قابل چاپ

با مرگ شاه عباس يکم و روي کار آمدن شاه صفي، دولت صفوي از جهت داخلي و خارجي دچار مشکلات متعددي شد. هر يک از اين مشکلات به گونه اي موجب از بين رفتن اقتدار عصر شاه عباس يکم گرديد. در عرصه روابط خارجي دولت صفوي با دو جنگ ناخواسته از سوي عثماني مواجه شد. سلطان مراد چهارم، در 1044 هـ. ق با لشکري بزرگ به مرزهاي شمال غربي ايران حمله کرد و با تصرف ايروان بخشي از قفقاز را به خاک عثماني ضميمه ساخت. سپس به تبريز تاخت و اين شهر را ويران کرد. اگر چه اين حادثه تلخ هفت ماه و نيم بعد، با رشادت بي نظير سپاه قزلباش جبران شد و بار ديگر ايروان به آغوش ايران بازگشت، اما باز پس گيري ايروان براي دولتمردان عثماني به ويژه شخص سلطان مراد آنچنان گران آمد که او بار ديگر در 1048 ق. به بغداد لشکرکشي کرد و بعد از نبردي سخت ميان طرفين، اين شهر به تصرف عثماني در آمد و دولتمردان صفوي با تن دادن به اين شکست بزرگ و تلخ حاضر شدند معاهده صلح زهـاب را امضا کنند. به اين ترتيب عراق عرب که از جهات گونـاگـون بــه ويژه از نظر ايدئولوژيک براي دولت صفوي اهميت بسيار داشت، از ايران جدا شد و به عثماني پيوست. در اين مقاله علل و نتايج لشکرکشي عثماني به ايروان و تبريز به ويژه با استناد به منابع ترکي عثماني بررسي مي شود.

 نسخه قابل چاپ

مادها که نخستين سلسله ايراني را در اين سرزمين پايه گذاري کردند، در پيشبرد سلسله هاي ديگر ايراني نيز نقشي فعال داشتند. از جمله در اداره ايران هخامنشي آنان همواره در کنار پارسي ها بودند و در مدارک دوره هخامنشي از آنان همچون مقامات برجسته کشوري و لشکري ياد شده است. پس از برافتادن دولت هخامنشي به دست اسکندر مقدوني، پيش از آن که اشکانيان پارتي در برابر مقدونيان و سلوکيان به جنبش درآيند، نخست آتورپات هاي مادي در برابر بيگانگان به پا خاستند. آتورپات، شهربان پيشين شاهنشاهي هخامنشي که در سپاه داريوش سوم با لشکر اسکندر جنگيده بود، پس از شکست داريوش، از ورود اسکندر و جانشينان او به شمال غرب ماد يا ماد کوچک که به نام او، ماد آتورپاتکان خوانده شد جلوگيري کرد. آتورپات و جانشينان اش، روزگــاري دراز در آن سرزمين آيين مزدايي و ايرانياني را که به اين ديار مي آمدند در پناه گرفتند و آن گاه که اشکانيان در پي مبارزه با سلوکيان به اين سامان رسيدند، به جنبش آنان پيوستند.

 نسخه قابل چاپ